219–224

ცხოვრება და მოღვაწეობა

ჩვენ კვლავ ვაგრძელებთ ლათინურენოვანი მოღვაწეების შესახებ მოკლე და ყველაზე უფრო არსებითი შტრიხების მხრივ განხილვების მოწოდებას. წინა შეხვედრაზე ვისაუბრეთ უადრესი, II-III საუკუნეების, რომის პაპთა პატრისტიკული მოღვაწეობის შესახებ, თუ რა ცნობები და წყაროებია ამ მხრივ და დღეისათვის ამ პაპთა შორის შევეხებით ერთ-ერთ სახელგანთქმულ მოღვაწეს, რომელიც მკვლევართა მიერ, ისევე როგორც ტრადიციაში, გარკვეულ პერიოდში წოდებულია როგორც ანტიპაპი. ეს გახლავთ წმ. იპოლიტე რომაელი.

განვმარტავთ, რომ თვითონ ეს ტერმინი ანტიპაპი ეწოდება იმ პირს, რომელიც რომის ეკლესიასთან და რომის ეპისკოპოსთან დაპირისპირებაში იმყოფება და ისიც [1]რომის ეპისკოპოსი ხდება თავისი მომხრეებისთვის. ე.ი. არსებობს რომის პაპი ანუ რომის ეპისკოპოსი, ამ დროს ვიღაც არ ცნობს მის ეპისკოპოსობას და თავისი მომხრეებისგან თვითონ იქნება არჩეული რომის ეპისკოპოსად. აი ამგვარ ანტიპაპთა შორის (ქართულად შეიძლება ვთქვათ როგორც ნაცვალპაპი, როცა არსებობს ერთი პაპი და იმის ნაცვლად მეორე პაპი იქნება არჩეული), გარკვეული პერიოდის მანძილზე მოღვაწეობდა წმ. იპოლიტე რომაელი. ამგვარი ანტიპაპები შემდეგშიც არის ცნობილი და მათ შორის ქრონოლოგიურად იგი პირველი გახლავთ. ესაა სწორედ ის მოღვაწე (წმ. იპოლიტე რომაელი) რომელიც 212 წელს ჩვენს მიერ უკვე განხილულმა ორიგენემ, მოინახულა რომში, უფრო ზუსტად ნახა იგი რომში, როდესაც მან საკუთრივ რომი პირველად მოიხილა და იქ ერთ-ერთ ეკლესიაში მოისმინა რომაელი მღვდლის – იპოლიტეს, ხოტბითი ქადაგება მაცხოვრის [2]შესახებ. მკვლევართა დიდი ნაწილი ფიქრობს, რომ იპოლიტე წარმოშობით შესაძლოა არ ყოფილა არც რომაელი, არც საზოგადოდ ლათინი და ბევრი ვარაუდობს მის აღმოსავლურ წარმომავლობას. მაგრამ როგორც არ უნდა იყოს და ეს ჩვენც ადრეც არაერთგზის აღგვინიშნავს, იგი არის რომში მოღვაწე, ანუ რომაელი, ბოლო ქრისტიანი, რომელიც ბერძნულად წერდა. მართლაც წმ. იპოლიტე მხოლოდ ბერძნულად წერდა და თან მისი შრომები საკმაოდ მრავალრიცხოვანია. წმ. ფოტი პატრიარქის, IX საუკუნის ამ უდიდესი მოღვაწის,  მითითებით, რაც დაცულია მის ცნობილ ნაშრომში სახელწოდებით “ბიბლიოთეკა”, კერძოდ ესაა კოდექსი 121, წმ. იპოლიტე თავის ერთ, ჩვენამდე არ მოღწეულ, შრომაში საკუთარი თავს წმ. ირინეოს ლიონელის მოწაფედ აცხადებს. თუ ეს ასეა ჩვენ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ წმ. იპოლიტე რომაელმა თავისი მოწაფეობითი [3]პერიოდი განვლო II საუკუნის 70-იან ანდა 80-90-იან წლებში, რომ სწორედ ეს იყო ყველაზე უფრო წარმატებული ეპოქა წმ. ირინეოს ლიონელის პედაგოგიურ მოღვაწეობაში. სამოღვაწეო ასპარეზზე როდესაც გამოვიდა წმ. იპოლიტე, სამწუხაროდ იგი მალევე აღმოჩნდა დაპირისპირებაში პაპ კალისტესთან, რომელსაც ჩვენ უკვე შევეხეთ და რომელიც 217-222 წლებში პაპობდა. ჩვენ ადრეც აღვნიშნავდით, რომ კალისტე მართალია თითქოს საბელიანიზმს უპირისპირდებოდა, მაგრამ ამ დროს თვითონ გამოთქვამდე მკვეთრად საბელიანისტურ შეხედულებას და სწორედ ამ მხრივ, ე.ი. საბელიანიზმის გაზიარების კუთხით, დაადანაშაულა იგი (პაპი კალისტე) წმ. იპოლიტე რომაელმა, შემდეგ კი თავის მომხრეებთან ერთად გამოეყო რომის ეკლესიას და როგორც აღვნიშნეთ გახდა პირველი ანტიპაპი. პაპთან აღნიშნული დაპირისპირება [4]კიდევ უფრო გაღრმავდა მომდევნო პაპის, ურბანოსის, დროს, რომელიც პაპობდა 223-230 წლებში და ალბათ მწვერვალამდე მივიდა უშუალოდ მომდევნო პაპის პონტიანუსის, 230-239 წლების პაპის, დროს. ამგვარი უთანხმოება და დაპირისპირება გაგრძელდა მანამ სანამ იპოლიტეც და პონტიანუსიც არ გადაასახლეს სარდინიაში, სადაც მათ შორის როგორც ჩანს შერიგება მოხდა. 235 წელს პონტიანუსმა დათმო პაპობა და მის ნაცვლად იკურთხა ანტეროსი, რომელმაც საკმაოდ მცირე ხნით განიკუთვნა პატივი რომის პაპობისა, 235-236 წლებში იყო ის რომის პაპი. ხოლო რაც შეეხება იპოლიტეს, როგორც მიიჩნევენ, მან უარყო განდგომილობაში ყოფნა და შეუერთდა რომის [5]ეკლესიას. აქ ისიცაა ალბათ საყურადღებო, რომ ზოგი მკვლევარის აზრით შესაძლოა იპოლიტეს შეერთება და შერიგება რომის ეკლესიასთან მომხდარიყო რომიდან მის ექსორიობამდე, ანუ სარდინიაში გადასახლებამდე. პონტიანუსი და იპოლიტე აღესრულენ დაახლოებით 236 წელს. პაპმა ფაბიანემ, რომელიც სწორედ 236 წელს ხდება პაპი და 250 წლამდე პაპობს, ორივე მათგანის ნეშტი გადაასვენა და დაკრძალა რომში და დაკრძალა ისინი 13 აგვისტოს, რა დღესაც არის წმ. იპოლიტეს ხსენება ზოგ კალენდარში. საკუთრივ მართლმადიდებლურ კალენდარში მისი ხსენება დადებულია 30 იანვარს.

ლატრანის მუზეუმში ინახება წმ. იპოლიტეს ცნობილი ქანდაკება, აღმოჩენილი 1551 წელს, რომელიც გახლავთ უძველესი, III საუკუნისა. როგორც ჩანს ახალგარდაცვალებული იპოლიტეს შემდგომ ძალიან [6]მოკლე დროში იქნა ეს ქანდაკება შექმნილი. სკამზე ზის იპოლიტე, ხოლო საკუთრივ ამ სკამზე, რომელზეც იპოლიტე ზის, ამოკვეთილია წმ. იპოლიტეს მიერ შედგენილი პასქალური ტაბულა და აგრეთვე მისი შრომების სია. ასე რომ ამ ქანდაკებას ამ კუთხითაც, საკუთრივ პატრისტიკული წყაროთმცოდნეობის თვალსაზრისით, დიდი მნიშვნელობა აქვს კონკრეტულად იპოლიტე რომაელთან დაკავშირებით. ამ სიის გარდა იპოლიტე რომაელის ნამდვილი შრომების დადგენა მრავალი სხვა წყაროს საფუძველზე მკვლევართა ინტენსიური შრომისა და გარჯის შედეგად დღეისათვის მეტნაკლებად მიღწეულია და რადგანაც სწორედ ესაა არსებითი ჩვენთვის და სხვა არც ვიცით მისი ცხოვრების შესახებ, რომ უფრო მეტი დეტალებით შეგვევსო ეს გადმოცემა, ჩვენს ძირითად ყურადღებას, რა თქმა უნდა, სწორედ ამ კუთხით, სამწერლობო მოღვაწეობის კუთხით, წარვმართავთ მეტნაკლები შესაძლებლობით იმისა, რომ ჟანრობრივადაც [7]დავყოთ ეს ლიტერატურული მემკვიდრეობა, მსგავსად ვთქვათ ტერტულიანესი, რომელიც უკვე განვიხილეთ.

ანტიერეტიკულ-დოგმატური შრომების მიმოხილვა

ფილოსოფუმენა

დავიწყებთ იპოლიტე რომაელის ყველაზე მნიშვნელოვანი თხზულებებით, რომლებიც განეკუთვნებიან ანტიერეტიკულ-დოგმატურ ჟანრს. პირველ რიგში ჩვენს მიერ ადრე და რამდენიმე გზის ხსენებული ძეგლი უნდა აღვნიშნოთ, ეს გახლავთ ვრცელი, მონუმენტური თხზულება სახელწოდებით “ფილოსოფუმენა”, ანდა როგორც მას ეწოდება აგრეთვე “ყველა ერესის მხილება”. “ფილოსოფუმენა” ქართულად რომ ვთარგმნოთ, გამომდინარე იქედან, რომ თვით ფილოსოფია ძველ ქართულად ითარგმნებოდა, როგორც სიბრძნისმოყვარებაი, ანდა ზოგჯერ გვხვდება მის აღსანიშნად ტერმინი სიბრძნისმეტყველება, თუ ამ უკანასკნელ ტერმინს გამოვიყენებთ “ფილოსოფუმენა” ქართულად გადმოიცემოდა როგორც სიბრძნის მეტყველებადნი, ანუ ისეთი საკითხები, რომლებიც სიბრძნის მოყვარეობით, ფილოსოფიით, [8]ფილოსოფიური განხილვის წესით არის გადმოსაცემი. მაგრამ აქ არსებაც იგულისხმება ამ ნაწარმოებისა, რომ ერესები დეკლარაციულად, ლოზუნგურად კი არ არის უარყოფილი, არამედ არგუმენტირებულად, სათანადო ფილოსოფიურ-თეოლოგიური განხილვების საფუძველზე და ამიტომაა ეს შრომა განსაკუთრებით ფასეული და მნიშვნელოვანი. ამის საფუძველზე მკვლევართა აბსოლუტური უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ თვით იპოლიტეს ნაშრომთა შორის ესაა ყველაზე ფასეული ძეგლი. იგი თავდაპირველი ფორმით წარმოადგენდა ათწიგნედს, ათი წიგნი შედიოდა მასში, საიდანაც პირველ ოთხს თვით ავტორი აკუთვნებს სახელწოდებად “ფილოსოფუმენას”. ეს პირველი ოთხი წიგნი, შეგვიძლია ვთქვათ, შეიცავს ბერძნულ ფილოსოფიას და ბერძნულ და ბარბაროსულ (ჩვენ ბარბაროსულში ყოველთვის იმ შინაარსს ვდებთ, რასაც [9]თავის დროზე დებდნენ თვით ელინები, ანუ არაელინურ, არა რაიმე კნინობით შინაარსს, არამედ რაობის განმსაზღვრელს), ანუ ბერძნულ და არაბერძნულ რელიგიას და აგრეთვე მითოლოგიას. პირველი წიგნის დასაწყისში წმ. იპოლიტე მთელ შრომას უწოდებს მეორე სახელწოდებასაც “ყველა ერესის მხილება”, ე.ი. ორივე ეს სახელწოდება მისგანვეა მოწოდებული ამ წიგნის სათაურად. რა თქმა უნდა, ძალიან ძნელი ასახსნელია რომ სწორედ ეს ძეგლი არ იხსენიება არც ზემორე სიაში, რაც იპოლიტეს ქანდაკების სკამზეა ამოკვეთილი და არც ევსებისა და წმ. იერონიმეს მიერ, თუმცა ეს ნაშრომი უეჭველად იპოლიტე რომაელისაა, როგორც ამას აურაცხელი არგუმენტი ადასტურებს. თვით ამ წიგნის გამოვლინება თავისთავად საყურადღებო მიმდევრობით მოხდა, რომ ჯერ მოპოვებულ და მოძიებულ იქნა პირველი [10]წიგნი აღნიშნული თხზულებისა. ეს მოძიება მოხდა დაახლოებით 1701 წელს და ამ წლიდან ეს წიგნი უკვე ცნობილია. მაგრამ რამდენადაც ავტორი გარკვეული არ იყო, მიკუთვნებული იყო იგი ორიგენესადმი, ითვლებოდა რომ ეს პირველი წიგნი იპოლიტე რომაელის ათწიგნედი შრომისა სახელწოდებით “ფილოსოფუმენა” თითქოს ორიგენეს დაწერილი იყო. მეორე და მესამე წიგნები დაკარგული გახლავთ, ხოლო მეოთხე და მეათე წიგნები 1842 წელს აღმოჩნდა XIV საუკუნის ათონურ-ბერძნულ ხელნაწერში, რაც გამოიცა კიდეც 1851 წელს პირველ წიგნთან ერთად და კვლავაც ორიგენეს ავტორობით, ანუ პირველი წიგნის სავარაუდო ავტორად მიჩნეული ორიგენე 1851 წლის გამოცემაშიც, სადაც მთელი ეს ათწიგნედია, გარდა მეორე და მესამე დაკარგული წიგნებისა, გამოცემული, კვლავ ამ ნაშრომის ავტორადაა მიჩნეული. მაგრამ [11]რამდენიმე წლის შემდეგ შესრულებული გამოცემა, კერძოდ 1859 წლის გამოცემა, უკვე აღნიშნულ თხზულებას ნამდვილ ავტორს ანუ წმ. იპოლიტეს განუკუთვნებს. და როდესაც ვამბობთ რომ ეს ნაშრომი უეჭველად იპოლიტე რომაელს ეკუთვნის, ასეთ დროს გადამწყვეტი არგუმენტი მოცემულია თვით თხზულებაში, რადგან თხზულების ავტორი რამდენიმე გზის უთითებს საკუთარ სხვა შრომებზე, რაც მას უფრო ადრე დაუწერია, ეს შრომები გახლავთ “სინტაგმა”, “სამყაროს არსება” და “ქრონიკონი”, რაც სავსებით ცხადია იპოლიტეს შრომებს განეკუთვნებიან და ამ შრომების საკუთარ შრომებად წარმომდგენი ავტორი, რა თქმა უნდა, სწორედ იპოლიტეა და ეს ავტორი ამავე დროს “ფილოსოფუმენას ავტორია”. ეს თხზულება ფაქტობრივად, როგორც პირობითად შეგვიძლია [12]გავყოთ, ორნაწილედია. I-IV თავები როგორც აღვნიშნეთ ეხება სხვადასხვა წარმართულ-ფილოსოფიურ სარწმუნოებრივ სისტემას, კერძოდ საკუთრივ პირველი წიგნი წარმოადგენს ანტიკური ფილოსოფიის მოკლე გადმოცემას და მხილებას, დაკარგული მეორე და მესამე წიგნები განიხილავდნენ ბერძენთა და არაბერძენთა, ანუ ბარბარსოთა, მისტერიულ კულტებსა და მითოლოგიას, ხოლო მეოთხე წიგნი ეხება ასტროლოგიას და მაგიას და განაქიქებს მათ. ესაა პირველი ნაწილი, ასე შეგვიძლია ვთქვათ პირობითად, პირველი ოთხი წიგნი. ე.ი. კვლავ აღვნიშნავთ I წიგნი ფილოსოფიის ისტორია და ფილოსოფიის სხვადასხვა მიმდონარეობათა მხილება, II-III წიგნები ბერძენთა და არაბერძენთა მისტერიული კულტების და მითოლოგიის გადმოცემა და მხილება და IV წიგნის ასტროლოგიისა და მაგიის გადმოცემა და მათი მხილება. მეორე ნაწილია ამ ნაშრომისა V-IX წიგნები, სადაც არის მოცემული უარყოფა 33 ფსევდოქრისტიანული [13]მოძღვრებისა ანუ ქრისტიანული ერესისა, რომელთაგან თითოეული ავტორის მიერ წყვილდება ამა თუ იმ წარმართულ-ფილოსოფიურ სარწმუნოებრივ სისტემასთან, წყვილდება იმიტომ, რომ ავტორის მიზანდასახულობაა აჩვენოს ე.წ. ქრისტიანულ ერეტიკულ მიმდინარეობათა წარმართული წარმომავლობა, რომ ისინი არსობრივად ქრისტიანულ საფარველში ამა თუ იმ წარმართული ცდომილების გაცოცხლებანი არიან და სხვა არაფერი, ესაა ცხრა წიგნი. ხოლო რაც შეეხება X წიგნს, მასში ერთის მხრივ შეჯამებულია წინა ცხრა წიგნი, მეორე მხრივ კი მოცემულია ძველი აღთქმის ქრონოლოგია და ჩამოყალიბებულია მოკლედ ჭეშმარიტი მოძღვრების არსი. ამ ძეგლში მითითებულია რომის პაპ კალისტეს სიკვდილი, რომელიც რამდენჯერმე უკვე აღვნიშნეთ, 222 წელი და შესაბამისად ეს ნაშრომიც [14]ამ წლის შემდეგ უნდა იყოს დაწერილი. დავძენთ იმასაც, რომ გარდა ზემოთ აღნიშნული ორი სახელწოდებისა, ე.ი. გარდა “ფილოსოფუმენასი” და გარდა “ყველა ერესის მხილებისა”, აღნიშნულ ნაშრომს ეწოდება აგრეთვე “ლაბირინთი”, როგორც ეს ამავე ნაშრომშია ერთგან მითითებული, კერძოდ X წიგნის მეხუთე ქვეთავში.

სინტაგმა

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ანტიერეტიკულ-დოგმატური შრომა იპოლიტე რომაელისა არის ალბათ ყველასთვის კარგად ცნობილი “სინტაგმა”, რომელსაც ასევე ეწოდება “ყველა ერესის წინააღმდეგ”. სინტაგმა ნიშნავს კრებულს, შენადგენს, ნაკრებს და იგი ზემოთ ხსენებულ “ფილოსოფუმენაზე” გაცილებით ადრე დაწერა იპოლიტე რომაელმა, რომელსაც ევსები და წმ. იერონიმე უწოდებენ როგორც შრომას ყველა ერესის წინააღმდეგ, ხოლო წმ. ფოტი პატრიარქი მას უწოდებს სინტაგმას ანუ ნაკრებს 32 ერესისას. [15]სამწუხაროა, რომ ეს ფასეული ნაშრომი ბერძნულად დაკარგულია, ხოლო მის ლათინურ რეზიუმეს წარმოადგენს, როგორც ეს ადრეც აღვნიშნეთ, ტერტულიანეს, ჩვენს მიერ განხილულ, შრომაზე სახელწოდებით “მწვალებელთა პრესკრიფციის” შესახებ, დართული ტექსტი (ლათინურენოვანი), რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, გახლავთ ბერძნული ორიგინალის ლათინური რეზიუმე იპოლიტეს ხსენებული შრომისა. იპოლიტეს აღნიშნულმა თხზულებამ დიდი გავლენა მოახდინა გვიანდელ საეკლესიო მოღვაწეებზე., მას ვრცლად იყენებენ წმ. ეპიფანე კვიპრელი თავის “პანარიონში”, რომელსაც თავის დროზე შევეხებით და ფილასტროსი თავის ანტიერეტიკულ ძეგლში “მწვალებლობათა წიგნი”. რაც შეეხება დაწერის თარიღს, თხზულება დაწერილი ჩანს იპოლიტეს მოღვაწეობის პირველ პერიოდში, ზეფირინუსის პაპობის დროს, ანუ 199-217 წლებში. ეს პაპი [16]იხსენება “ფილოსოფუმენას” შესავალში.

ანტიქრისტეს შესახებ

ძალიან მნიშვნელოვანი და საყურადღებო ძეგლია იპოლიტე რომაელის ნაშრომი სახელწოდებით “ანტიქრისტეს შესახებ”. სათაურიც ცხადყოფს რომ ნაშრომი დოგმატური ხასიათისაა. საბედნიეროდ ორიგინალიც სრულადაა მოცემული (სხვათაშორის გამოცემული დიდი ხნის წინათ) მინის გამოცემულ “პატროლოგია გრეკაში”, და რაც მნიშვნელოვანია არსებობს მისი ძველი ქართული თარგმანი ასევე გამოცემული ცნობილ შატბერდის კრებულში. ეს ძეგლი დაწერილია დაახლოებით 200 წელს და მიმართულია ვინმე თეოფილესადმი. თუმცა ჩვენ გვრჩება ისეთი შთაბეჭდილება როცა ამ ტექსტს ვეცნობით, რომ აქ თეოფილე იქნებ ადრესატის საკუთარი სახელი კი არ იყოს, არამედ ეპითეტი იყოს როგორც ღვთის მოყვარე (თეოფილე ნიშნავს ღვთის მოყვარეს), საფიქრებელია რომ ეს სწორედ ეპითეტი იყოს ვიდრე პიროვნების საკუთარი სახელი. იპოლიტე ამ შრომაში არ ეთანხმება გავრცელებულ აზრს [17]რომის, როგორც ანტიქრისტეს იმპერიის შესახებ და იგი განმარტავს, რომ რომი შეესაბამება დანიელ წინასწარმეტყველის ხილვის მეოთხე ძალას, ხოლო ანტიქრისტე მისი თქმით მის შემდეგ ანუ მეოთხე ძალის შემდეგ მოდის. ნაშრომში განმარტებულია ფაქტობრივად ორი ძეგლი, “დანიელის წინასწარმეტყველებანი” და “აპოკალიფსი”, მაგრამ ეს განმარტება, რა თქმა უნდა, არ გახლავთ სისტემური, მუხლობრივი, ამომწურავი, არამედ ზოგი მუხლის განმარტებაა, იმ მუხლებისა რაც იპოლიტეს აძლევს საფუძველს ჩამოაყალიბოს სწავლება მეორედ მოსვლის უშუალო წინმსწრები მოვლენებისა და საკუთრივ მეორედ მოსვლის შესახებ. ჩვენ აქ შეიძლებოდა ისიც აღგვენიშნა, რომ ამ წიგნის ავთენტურობა ანუ ნამდვილობა დგინდება თვით იპოლიტეს მითითებით, რაც მას მოცემული აქვს თხზულებაში “განმარტება დანიელის წიგნზე”. ბერძნულად [18]აღნიშნული ძეგლი მოღწეულია სამი ხელნაწერით და როგორც აღვნიშნეთ ცნობილია მისი ქართული და სლავური თარგმანები, აგრეთვე სომხური ფრაგმენტები. ვფიქრობთ ეს ნაშრომი თავიდან თარგმნას იმსახურებს და ალბათ ძველ ქართულ ტექსტთან ერთად შესაძლებელი იქნება მისი პარალელური სვეტების სახით გამოცემა, რაც ამ უადრესი პერიოდის ერთ-ერთი სახელგანთქმული თეოლოგის საღვთისმეტყველო სწავლებებს ჩვენთვის უაღრესად ახლობელს გახდის.

 

219–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=EThKVeGD2Ts

 

წმ. იპოლიტე რომაელის ეგზეგეტური შრომების მიმოხილვა

ჩვენს წინა საუბარში დავიწყეთ განხილვა დიდი მოღვაწის, წმ. იპოლიტე რომაელის, წერილობითი მემკვიდრეობისა. შესაძლებლობისა-მებრ მცირედი ვისაუბრეთ მის ცხოვრებაზე და შევეხეთ ერთი ჟანრის ძეგლებს, ანტიერეტიკულ-დოგმატური ხასიათის შრომებს იპოლიტე რომაელისას.

უფრო მოცულობითი, უფრო მეტი რაოდენობის ნაშრომები წმ. იპოლიტეს ეგზეგეტური კუთხით აქვს დაწერილი ანუ საღვთო წერილის განმარტების მიზანდასახულობით და ეს ძეგლები დღესაც ჩვენთვის დიდი საუნჯეა. წმ. იპოლიტემ დაწერა მრავალი განმარტება ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებზე და მისთვის, როგორც ალექსანდრიული საღვთისმეტყველო სკოლის წარმომადგენლისთვის, ნიშანდობლივია, რა თქმა უნდა, განმარტების სახისმეტყველებითი ანუ ალეგორიულ-სიმბოლური მეთოდი, თუმცა ცხადია ამ მხრივ დიდია სხვაობა წმ. [1]იპოლიტეს ზომიერ ალეგორიზმსა და მისი თანამედროვე ორიგენეს ხშირ შემთხვევაში გადაჭარბებულ, მომეტებულ, მისტიკურ ეგზეგეზას შორის. ეს განმარტებითი შრომები როგორც აღვნიშნეთ რაოდენობრივად მრავალრიცხოვანი იყო და სამწუხაროდ მხოლოდ მცირე ნაწილია მოღწეული, ამათგან უდიდესი თარგმანების სახით და არა უშუალოდ ორიგინალში ბერძნულ ენაზე.

დანიელის წინასწარმეტყველების განმარტება

პირველ რიგში დავიწყებთ ალბათ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ეგზეგეტიკური ძეგლით, “დანიელის წინასწარმეტყველების განმარტებით”, რაც სრულად გახლავთ დაცული ძველ სლავურ თარგმანში. თუმცა ბერძნულად მოღწეულია ფრაგმენტების დიდი რაოდენობა და მიუხედავად აზრთა სხვადასხვაობისა დღეისათვის უფრო მიღებულია, რომ ეს თხზულება წმ. იპოლიტე რომაელის მოღვაწეობის ასე ვთქვათ გარიჟრაჟზე დაიწერა, დაახლოებით 204 წელს და თუ ჩვენ ამ თარიღს [2]სარწმუნოდ მივიჩნევთ, მაშინ ხსენებული ნაშრომი უნდა ჩავთვალოთ დღეისათვის ცნობილ ყველაზე ადრეულ ეგზეგეტურ ძეგლად, ეგზეგეტიკური ჟანრის ნაშრომად ყველა პრინციპის დაცვით. ე.ი. ეს ძეგლი ყველაზე ადრეული ეგზეგეტიკური ანუ ეგზეგეტური სახის ნაშრომია არა მხოლოდ იპოლიტეს შრომებში, არამედ საზოგადოდ ეკლესიურ მწერლობაში. განმარტება იყოფა ოთხ წიგნად და ავტორი, რა თქმა უნდა, იყენებს საღვთო წერილს, არა მხოლოდ დანიელის წიგნს არამედ საჭიროებისამებრ სხვა წიგნებსაც და ხაზგასასმელია, რომ იგი ბერძნულ ტექსტად ძველი აღთქმისა ძირითადად იგულვებს ანუ ეყრდნობა თეოდოტიონესეულ თარგმანს. ჩვენ ადრე აღნიშნული გვაქვს, რომ “სეპტუაკინტას” ჩამოყალიბების ანუ შექმნის შემდეგ, და “სეპტუაკინტა” კი შეიქმნა ანუ ებრაულიდან პირველი ბერძნული თარგმანი შესრულდა, ძველი წელთა აღრიხვის III საუკუნეში, ახალი წელთა აღრიცხვის II საუკუნეში კიდევ სამგზის მოხდა ძველი აღთქმის [3]ბერძნულად თარგმნა სხვადასხვა მეთოდით და ეს სამი მთარგმნელი იყო აკვილა, სვიმაქოსი და თეოდოტიონი. ეს თარგმანები სხვათაშორის გვიანდელ ავტორთაგანაც საჭიროების შემთხვევაში აუცილებლად გამოიყენებოდა, მათ შორის ისეთი დიდი ავტორიტეტების მიერ, როგორებიც გახლდათ წმ. ბასილი დიდი, წმ. გრიგოლ ნოსელი, რომლებიც ზოგ შემთხვევაში ხსენებულ მთარგმნელთა მიერ მოძიებულ ბერძნულ შესატყვისებს უფრო ადეკვატურად და გამართლებულად მიიჩნევენ. ამ შემთხვევაში წმ. იპოლიტე თეოდოტიონის თარგმანს იყენებს. და რადგან აღვნიშნეთ, რომ ოთხწიგნად განიყოფება ეს განმარტება, შეიძლებოდა ყურადღება მიგვექცია თუ რას ითვალისწინებდა თითოეული წიგნის მოცულობა და რა შედიოდა მასში.

პირველი წიგნი კერძოდ ეხება სუსანას ისტორიას, რომელიც წარმოჩენილია ქრისტეს უბიწო სძლის, ეკლესიის წინა სახედ, სიმბოლოდ, რომელსაც დევნის ორი ერი – [4]იუდეველებისა და წარმართებისა. ე.ი. ეკლესიის სახეა სუსანა, მისი ქმარი იოაკიმი თავად მაცხოვრის ანუ ქრისტესი, ის ბაღი რაც მისი სახლის მახლობლად იყო განასახოვნებს წმინდანებს, რომლებიც დანერგილნი არიან ეკლესიის წიაღში მსგავსად ნაყოფიერი ხეებისა. ბაბილონი სიმბოლოა ამა სოფლისა, ორი მოხუცი წარმოადგენს ეკლესიის მოწინააღმდეგე ორ ერს – წინადაცვეთილებს ანუ იგივე იუდეველებს და წარმართებს, ხოლო სიტყვები “ისინი არჩეული იქნებიან მთავრებად და მსაჯულებად”, მიანიშნებს, რომ ამ ქყვეყანაში სწორედ ზემოხსენებულ ორ ერს ექნებათ ძალაუფლება და კანონმდებლობა, რის გამოც უსამართლო მსჯავრით განსჯიან ისინი მართალთ. ეს ორი ერი დევნულებას აღძრავს ეკლესიის წინააღმდეგ, მოიწადინებს მის შემუსვრას, მაგრამ ისინი საწადელს ვერ ეწევიან, როგორ ამას პირველი წიგნის [5]XIV-XV თავებში თვით წმ. იპოლიტე საზეიმოდ ადასტურებს.

მეორე წიგნი ამ წინასწარმეტყველებისა დანიელის ოთხ სამეფოს უიგივებს ოთხ იმპერიას - ბაბილონურს, სპარუსულს, ბერძნულს და რომაულს.

მესამე წიგნი ეხება უაღრესად აქტუალურ საკითხს ყოველი დროისას (ჩვენ ამ საკითხს ტერტულიანესთან დაკავშირებითაც შევეხეთ), ანუ ქრისტიანთა დამოკიდებულებას სახელმწიფოსთან.

მეოთხე წიგნი კი მნიშვნელოვანია იმით, რომ მასში დამოწმებულია მაცხოვრის შობის დღედ 25 დეკემბერი, რაც დღევანდელი წყაროების მიხედვით პირველი შემთხვევაა პატრისტიკულ ლიტერატურაში. ეს საკითხი, თუ რომელ დღეს იშვა მაცხოვარი, ძველ ეპოქაში საკმაო პაექრობის და დაპირისპირების საგანი იყო. ცნობილია, რომ IV საუკუნის მიწურულამდე აღმოსავლურ ქრისტიანობაში [6]შობის დღე გაიგივებული იყო ნათლისღების დღესთან ანუ ძველი სტილით 6 იანვართან და ორივე ერთობლივად იდღესასწაულებოდა. მაგრამ 80-იან წლებში უკვე კონსტანტინოპოლის გადასვლაც ხდება იმ წესზე, რომ მაცხოვრის შობა 25 დეკემბერს იქნეს ნადღესასწაულები, თანახმად რომის ეკლესიისა, როგორც ამას პირდაპირ უთითებს წმ. იოანე ოქროპირი თავის ერთ-ერთ შრომაში, აღნიშნავს რა, რომ უკვე ათი წელია რაც გადავედით იმ მართებულ წესზე, რომ რომაელთა მსგავსად შობას ვდღესასწაულობთ არა 6 იანვარს, არამედ 25 დეკემბერს. ეს წესი სხვათაშორის, შობისა და ნათლისღების დღესასწაულის ერთად აღნიშვნისა, VI საუკუნემდე იყო იერუსალიმის ეკლესიაში და ამ საუკუნეში სპეციალური ეპისტოლის გაგზავნა გახდა საჭირო იუსტიანიანე იმპერატორისგან მათდამი, რომ იქაც 25 დეკემბერი დამკვიდრებულიყო შობის დღედ. აი ამის ფონზე იპოლიტე რომაელის, ასეთი ადრეული [7]ეპოქის მოღვაწის, უადრეს, 204 წელს დაწერილ შრომაში დადასტურება მაცხოვრის შობის დღედ 25 დეკემბრისა, რა თქმა უნდა, დიდად მნიშვნელოვანია და ამ თარიღის უეჭველობასა და უზუსტესობას სავსებით ცხადად წარმოგვიდგენს.

დავძენთ იმასაც, რომ ამავე ნაშრომში იპოლიტე უთითებს მაცხოვრის კაცობრივად აღსრულების დღესაც - 25 აპრილს. ასევე დაწვრილებითი ინფორმაციაც მოეპოვება საკუთრივ შობასთან დაკავშირებით იპოლიტეს, რომელიც მიუთითებს, რომ ეს დღე ყო ოთხშაბათი, იმპერატორ ავგუსტუსის 42-ე წელი. აქ შეიძლებოდა ის აზრიც რაღაცნაირად გაგვეთვალისწინებინა, რომ კონკრეტულად ეს მონაკვეთი ზოგი მკვლევარის აზრით გვიანდელ ინტერპოლაციად, ე.ი. გვიანდელ ჩანართად მიიჩნევა. ასე რომ “დანიელ წინასწარმეტყველების განმარტება” გახლავთ იპოლიტეს ეგზეგეტური შრომებიდან ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი.

ქება-ქებათას განმარტება

ასევე უაღრესად ფასეულია მისი განმარტება “ქება-ქებათას წიგნზე”. [8]მაშინ როცა ზემოთ ნახსენები განმარტება მხოლოდ ძველ სლავურ თარგმანშია მოღწეული, ეს ძეგლი (“ქება-ქებათას განმარტება”) სრულად მოღწეული გახლავთ მხოლოდ ძველ ქართულ თარგმანში და გამოცემულია ცნობილ და სახელგანთქმულ “შატბერდის კრებულში”, რაც დაიბეჭდა 1976 წელს, დამაშვრალი მეცნიერების - ბაქარ გიგინეიშვილის და ელგუჯა გიუნაშვილის თაოსნობით. მოღწეულია ამ ძეგლის ფრაგმენტები, რა თქმა უნდა, ბერძნულადაც, ისევე როგორც დავუშვათ სლავურად, სომხურად და სირიულად. ეს ტექსტი, შეგვიძლია აღვნიშნოთ, ყველაზე უფრო ამომწურავად შეისწავლა თავის დროზე ნიკო მარმა, რომელმაც გამოსცა თავისი ცნობილი მონოგრაფია, რაც სწორედ ამ ძველ ქართულ თარგმანს ეძღვნება, რომელსაც შეისწავლის ყველა სხვა ენოვანი ფრაგმენტების, ძირითადად სომხური ფრაგმენტების, პარალელური შესწავლით და მრავალ საყურადღებო საკითხს [9]ჰფენს ნათელს ხსენებული მკვლევარი. თვით ქართული ტექსტი და თავისთავად ცხადია ორიგინალიც წყდება ბიბლიური წიგნის მესამე თავის მეშვიდე მუხლზე, ე.ი. ბოლომდე არაა მისული ეს განმარტება. ჩვენ ვიცით, რომ მოგვიანებით წმ. გრიგოლ ნოსელმა ამავე წიგნს უძღვნა ფუნდამენტური, მართლაც კაპიტალური განმარტება უზარმაზარი მოცულობით, “თარგმანებაი ქება-ქებათაისა”, რაც ძველ ქართულად თარგმნილი გახლავთ წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ. შესწავლილიცაა ეს თარგმანი ღირსეული პიროვნების, აწ განსვენებული გულნაზ კიკნაძის მიერ, რომელმაც სადისერტაციო შრომა მიუძღვნა მას, თუმცა ეს ტექსტი სამწუხაროდ დღემდე გამოცმული არ გახლავთ. აღნიშნული, ქება-ქებათას იპოლიტესეული განმარტების მიხედვით თვით ქებათას ტექსტის მეფე არის მაცხოვარი, ქრისტე, ხოლო სძალი ეკლესია. თუმცა ზოგან ორიგენეს მსგავსად, ანდა, შეიძლება ასეც ითქვას, ორიგენეს გავლენით ქებათას სძალი გაგებულია ადამიანის სულად, რომელიც ღვთისადმი [10]ტრფიალებითაა გამსჭვალული. ეს იყო ის ძეგლი, რომელსაც თავის დროზე ფართოდ იყენებდა წმ. ამბროსი მედიოლანელი 118-ე ფსალმუნის განმარტებისას.

ისააკისა და იაკობის კურთხევათა განმარტება

ღირსეული ეგზეგეტური ძეგლია იპოლიტე რომაელის შრომა “ისააკისა და იაკობის კურთხევათა განმარტება”. აქ იგულისხმება “შესაქმის” 27-ე თავის 49-ე მუხლი. ეს ძეგლი ბოლო მომენტამდე ბერძნული ორიგინალის მხრივ უცნობი იყო, თუმცა შემდეგ აღმოჩნდა ეს ორიგინალიც, მაგრამ კარგად იყო და არის ცნობილი ქართული და სომხური თარგმანები. ეს ძეგლიც ერთ-ერთი წარმომაჩენელია იმ უაღრესად შრომატევადი და კოორდინირებული ლიტერატურულ-საღვთისმეტყველო მოღვაწეობისა, რასაც ძველი მთარგმნელები და ძველი საეკლესიო პირები დამაშვრალობდნენ და გამოცემაც სხვათაშორის ჯეროვანია და ადეკვატური ასეთი დიდი ღვაწლისა და ნაღვაწისა. ჩვენ არ ვგულისხმობთ ამ შემთხვევაში საკუთრივ “შატბერდის კრებულის” [11]გამოცემას, უფრო ადრე ბელგიაში მოხდა გამოქვეყნება “პატროლოგია ორიენტალისტის” სერიაში ერთობლივად სამივე ტექსტისა, ანუ ბერძნული ორიგინალისა, სომხური და ძველი ქართული თარგმანისა. აი ეს ერთობლივი პუბლიკაცია ამ ძეგლბისა ჩვენ საშუალებას გვაძლევს თვალი მივადევნოთ თუ როგორ ხდება ბერძნული ორიგინალის ათვისება სომეხი და ქართველი მთარგმნელის მიერ. ეს ძეგლი ვფიქრობთ კვლავაც შესასწავლია, რადგან უაღრესად ღრმა სწავლებანია მასში გადმოცემული. სხვათაშორის ხელმისაწვდომია ახალი ქართული თარგმანიც. ჩვენ თავის დროზე ამ ძეგლის გამორჩეული მნიშვნელობის გამო შევბედეთ მის ახალ ქართულად თარგმნა ბერძნული ორიგინალიდან, რაც გამოქვეყნდა საღვთისმეტყველო კრებულის 1987 წლის II ნომერში და დაინტერესებულ პირებს შეუძლიათ, რომ მოიძიონ და გაეცნონ მას.

მოსეს კურთხევათა განმარტება

იპოლიტეს ეკუთვნის აგრეთვე “მოსეს კურთხევათა განმარტება”, რომელიც წინარე ძეგლის ანალოგიურია, თუმცა ამ შემთხვევაში ბერძნული ორიგინალი სამწუხაროდ მიკვლეული არ არის, მხოლოდ ქართული და სომხური თარგმანებია ცნობილი, რომელიც თავის დროზე [12]გამოიცა კიდეც. რაც შეეხება ბერძნულს მხოლოდ ორი მცირე ფრაგმენტია დღესდღეობით გამოვლენილი, და ქართული თარგმანი ამ შემთხვევაში, ისევე როგორც იპოლიტე რომაელის სხვა ძველ ქართულად თარგმნილი შრომები, დაცულია ფაქტობრივად მხოლოდ “შატბერდის კრებულში”.

დავითისა და გოლიათის განმარტება

მცირე ზომის ეგზეგეტური ნაშრომია იპოლიტე რომაელის თხზულება “დავითისა და გოლიათის განმარტება”, სადაც განმარტებულია მეფეთა პირველი წიგნის მე-17 თავი და იგი შემონახულია ქართულ და სომხურ თარგმანებში, არსებითად ქართულ თარგმანში, იმიტომ, რომ სომხური ნაკლულევანია.

ჰომილია ფსალმუნთა შესახებ

ამ ჟანრის რიგით მეექვსე ძეგლად შეგვიძლია წარმოვადგინოთ იპოლიტე რომაელის ნაშრომი “ჰომილია ფსალმუნთა შესახებ”, რომლის ბერძნული ტექსტი შემონახულია ფსალმუნთა კატენებში. ტერმინი კატენები ჩვენ ადრეც გამოგვიყენებია და ამჯერადაც განვმარტავთ, რომ კატენები ესაა სერიული განმარტებანი, სადაც მხოლოდ ერთი ავტორის განმარტება კი არაა მოცემული, არამედ სხვადასხვა ავტორისგან შემოკრებილი განმარტებანი ამა თუ იმ მუხლთან დაკავშირებით, ამა თუ იმ ბიბლიურ წიგნთან დაკავშირებით. ვთქვათ ფსალმუნთა კატენები გულისხმობს [13]ყოველ ფსალმუნზე დართულ ეკლესიის მამათა განმარტებებს ცალკე და გამთლიანებულად შეკრებილთ. აი ასეთ კატენებშია შემონახული ეს ნაშრომიც დიდწილად, ბერძნული ტექსტი, თხზულება “ჰომილია ფსალმუნთა შესახებ”, და იგი სირიული თარგმანითაც გახლავთ მოღწეული, სადაც ავტორიცაა მითითებული, ანუ წმ. იპოლიტე რომაელი. ჰომილია შინაარსობრივად ორი ნაწილისგან შედგება, რომელთაგან პირველი ეხება ფსალმუნთა წიგნს ზოგადად, ხოლო მეორე კონკრეტულად პირველ და მეორე ფსალმუნებს. პირველ ნაწილში უარყოფილია ცდომილება იმის შესახებ თითქოს ყველა ფსალმუნი დავითის დაწერილი არ იყოს. მოგეხსენებათ არსებობს ასეთი აზრიც, რომ ფსალმუნთა ნაწილი არაა დავით წინასწარმეტყველისგან დაწერილი. აი ეს ცდომილებაა უარყოფილი ხსენებული ჰომილიის პირველ ნაწილში. მეორე ნაწილში კი პირველი ფსალმუნი გაგებულია მაცხოვრის შობის წინასწარმეტყველებად, ხოლო მეორე ფსალმუნი წინასწარმეტყველებად მისი ვნებისა.

[14]ამ ნაშრომის მეორე ნაწილის სიმოკლე მკვლევარებს აფიქრებინებს, რომ მას ბოლოში უნდა აკლდეს, რასაც ცხადყოფს სხვათაშორის დამაბოლოებელი დოქსოლოგიის არარსებობა ანუ დიდებისმეტყველებითი ფორმულის არარსებობა, “დიდება მამასა და ძესა და ყოვლადწმინდასა სულსა, აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე”. აი ეს დამაბალოებელი ფორმულირება, რაც ჩვეულებრივია საეკლესიო შრომებისთვის, არ მოეპოვება ამ ძეგლს და ამიტომ ფიქრობს მკვლევარი, რომ ეს ნაშრომი სრულყოფილად მოღწეული არ არის. ჩვენ შეიძლებოდა იმაზეც მიგვექცია ყურადღება, რომ წმ, იპოლიტეს ქანდაკებაზე ამოკვეთილ შრომათა სიაში დასახელებულია თხზულება “ფსალმუნთა შესახებ”, რასაც აგრეთვე უთითებს წმ. იერონიმეც, უწოდებს რა მას “დე ფსალმის” ანუ იგივე ფსალმუნთა თაობაზე, ესაა “ბრწყინვალე კაცთა შესახებ” ნაშრომის 61-ე ქვეთავი.

 

სხვა შრომები

ეგზეგეტურ შრომებს მიეკუთვნება წმ. იპოლიტეს დაკარგული თხზულებები, [15]რომელთაგანაც ზოგი რამდენიმე ფრაგმენტით არის მოღწეული და შემორჩენილი. ესენია შრომები “ექვსი დღის შესახებ”, “ექვსი დღის შემდგომ მოვლენათა შესახებ”, “გამოსვლათა წიგნის შესახებ”, “ბალაამის კურთხევათა შესახებ”, “მოსეს დიდი გალობის შესახებ”, “რუთის წიგნის განმარტება”, “ელკანასა და ანას შესახებ”, “ენდორი ზულუკი დედაკაცის შესახებ”, “სოლომონის იგავთა შესახებ”, “ეკლესიასტეს შესახებ”, “ორი ავაზაკის შესახებ”, “ტალანტთა იგავის შესახებ” და “აპოკალიფსის შესახებ”. როგორც ვხედავთ წმ. იპოლიტეს ეგზეგეტური მოღვაწეობა იყო უაღრესად ფართო, დიდი დიაპაზონის და ძალიან სამწუხაროა, რომ ეს ძეგლები დაკარგულია. წმ. იპოლიტეს განმარტებული ჰქონდა აგრეთვე ცალკეული მონაკვეთები ესაიას, ეზეკიელის, ზაქარიას წიგნებიდან, აგრეთვე მათეს სახარებიდან და იოანეს სახარებიდან. აი ესაა ყველა ის შრომა, დაკარგულიც და მოღწეულიც, რაც დღევანდელი წყაროების მიხედვით [16]წმ. იპოლიტე რომაელს უნდა დაეწერა.

უაღრესად ფასეულია აგრეთვე მისი შრომები ქრონოლოგიური ჟანრისა, ქრონოლოგიასთან დაკავშირებული. ამ მხრივ ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ წმ. იპოლიტე რომაელი არის საეკლესიო ქრონოლოგიის ფუძემდებელი, მისი ისეთი შრომები როგორიცაა თუნდაც “ქრონიკონი”, ანდა ნაშრომი “საზომთათვის და საწყაულთა”, ანდა “აღდგომის ჟამთა დასაბუთების შესახებ”, არა მხოლოდ ისტორიული, არამედ თუნდაც თანამედროვეობითი გაგებით განსაკუთრებულ ღირებულებას იძენს და ეს შრომები, რომელთა ორიგინალები მეტნაკლებად შესწავლილი და გამოქვეყნებულია, დღესაც უნდა მიეწოდებოდეს აუცილებლად მკითხველს. რადგანაც ეკლესიური ხედვა აი ამ კაცობრიობის ქრონოლოგიური და ეპოქალური ისტორიისა დღესაც ჩვენ აუციებლად გვესაჭიროება იმ მოვლენათა ასახსნელად და იმ მოვლენათა ფონზე, რაც [17]დღევანდელობას უკავშირდება და რითაც დღევანდელობა ათასგვარი კუთხით განიმარტება, რომ ზოგი აპოკალიფტურ მოლოდინს ხედავს, ზოგი პირუკუ დაცემულობის ხანას ჭვრეტს და სხვა და სხვა. მაგრამ მართებული ორიენტირი რომ გვქონდეს სწორედ ის შრომები უნდა გავაცოცხლოთ დღეს ჩვენს გონებაში და ჩვენს ცხოვრებაში, რომლებიც ანალოგიურ საკითხებზე საღვთისმეტყველო სწავლებებს გადმოგვცემდნენ უადრეს ეპოქაში.

ქრონოლოგიის შესახებ წმ. იპოლიტეს შრომებს ჩვენ ასეთივე მეთოდით, ე.ი. მინიშნებითი და მხოლოდ ზოგადის აღნიშვნის მეთოდით შემდეგ საუბარში შევეხებით.

 

220–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=EUIf7aD1veU

 

წმ. იპოლიტე რომაელის შრომა “ქრონიკონი”

ჩვენს წინა შეხვედრაზე განვიხილავდით წმ. იპოლიტე რომაელის, ამ ერთ-ერთი უდიდესი მოღვაწის შრომებს. შევეხეთ ორ უმნიშვნელოვანეს ჟანრობრივ ნაირსახეობას, ერთი მხრივ ანტიერეტიკულ-დოგმატურ თხზულებებს და მეორე მხრივ ეგზეგეტური ხასიათის ძეგლებს, რაც წმ. იპოლიტე რომაელისგან შემოგვრჩენია. როგორც დასასრულს აღვნიშნავდით ჩვენ ამ ორ ჟანრთან ერთად იმავე წესითა და მეთოდით უნდა შევხებოდით წმ. იპოლიტეს ქრონოლოგიური შინაარსისა და დანიშნულების მქონე შრომებს.

წმ. იპოლიტე რომაელი ჩვენთვის ცნობილი უადრესი პერიოდის მოღვაწეთაგან, სრულიად პირდაპირ შეიძლება ითქვას, რომ ყველაზე გამოკვეთილი ქრონოლოგისტია, პიროვნება, რომელმაც განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ჟამთა აღრიცხვას და ჟამთა აღრიცხვის კვალობაზე [1]სპეციალური შრომების შედგენა ივალდებულა. ამ მხრივ მართლაც განსაკუთრებული ღირებულებისაა ხსენებული მოღვაწის თხზულება, რომელსაც სათაურშივე ეწოდება “ქრონიკონი”, რაც მან 234 წელს დაასრულა და რაც გულისხმობს ქვეყნიერების ისტორიის ქრონიკონს ანუ ჟამთა აღრიცხვას შესაქმის დასაბამიდან ვიდრე ნაწარმოების დაწერის წლამდე. წმ. იპოლიტემ ეს ქრონიკონი შეადგინა იმ მიზნით, რომ დაეცხრო მორწმუნეთა მგზნებარე მოლოდინი მეორედ მოსვლისა. ავტორი მიიჩნევს, რომ სამყარომ უნდა იარსებოს ექვსიათასი წელი (ჩვენ ამ თეორიაზე ადრედ გვქონდა მსჯელობა). ეს თვალსაზრისი იპოლიტე რომაელისა ეფუძნება ყოვლიერების შექმნას ექვს დღეში ერთი მხრივ და მეორე მხრივ ფსალმუნთა და პეტრე მოციქულის სწავლებას იმის შესახებ, რომ წელი ათასი როგორც ერთი დღე უფლის წინაშე და შესაბამისად ბიბლიური ექვსი დღე მისთვის წარმოჩნდება 6000 წლის გამომსახველი, [2]რაც ქვეყნიერების ხანგრძლივობის და ასაკის განმსაზღვრელ თარიღად მოიაზრა მან. წმ. იპოლიტემ ჩათვალა, რომ 6000 წელი უნდა იარსებოს მატერიალურმა სამყარომ ამ სახით, როგორც ის ჩვენს თვალთა წინაშეა, ხოლო შემდეგ იგი დაბოლოვდება, დადგება მეორედ მოსვლის ჟამი. და რადგან ყველა მორწმუნე მეორედ მოსვლის ჟამს ელის, წინასწარვე ძიებანი და იმედგაცრუებათა და სასოწარკვეთათა შემთხვევები აქედან გამომდინარე თავიდან უნდა იქნეს აცილებული, რადგან პიროვნება, რომელიც საკუთარი გამოანგარიშებებით გადაწყვეტს, რომ მეორედ მოსვლა დაახლოებით ამა თუ იმ თარიღს უწევს და ეს თარიღი მის ცხოვრებასაც შეესაბამება ხოლო შემდეგ აღნიშნულ თარიღზე არ მოხდება ეს უმნიშვნელოვანესი მოვლენა და, რა თქმა უნდა, არ მოხდება, ასეთი პიროვნება ჩვეულებრივ სასოწარკვეთას ეძლევა, რისი შემთხვევებიც ცნობილია. [3]რადგან ერთგზის უფალმა განაჩინა, რომ მეორედ მოსვლის ჟამი არავინ იცის არც კაცთაგან ვინმემ და არც ანგელოზთაგან და როგორც წმ. იოანე ოქროპირი გვაუწყებს, ამან აუკრძალა თვით მოციქულებსაც კი ამ ჟამის გამოძიება, რა თქმა უნდა, ნებისმიერი მცდელობა მეორედ მოსვლის თარიღის დადგენისა წინდაწინვე განწირულია მარცხისთვის. ჩვენ ვხედავთ, რომ ზოგჯერ ეკლესიის მამათა შორისაც კი ეს მხარე ბოლომდე ვერ აღიკვეთება და მათგანაც მცდელობა მიახლოებითი განსაზღვრისა თუ როდის დადგება მეორედ მოსვლა, სახეზეა. ერთ-ერთი ნიმუში ესეც გახლავთ, რომ იპოლიტე რომაელმა თავისი გამოანგარიშებით სამყაროს შექმნიდან მე-6000 წელს, ასე ვთქვათ, განაჩინა მეორედ მოსვლის დადგომა. ხოლო რადგან ის თხზულება, რომელშიც ამგვარი გამოთვლანია მოცემული, დაიწერა, როგორც უკვე ვთქვით, 234 წელს ანუ დასაბამიდან 5738 წელს (მისი ქრონოლოგიის შესაბამისად. [4]ანდა 5734 წელს, რადგან როგორც ცნობილია იპოლიტე რომაელი ქვეყნიერების შექმნიდან მაცხოვრის მოსვლამდე, ანუ ჩვენი წელთაღრიცხვის დადგომამდე, 5500 წელს ითვლიდა), და რადგანაც 6000 წლამდე კიდევ დიდი მონაკვეთი ქრონოლოგიური ჟამთა აღრიცხვისა რჩებოდა, რასაც ერთი ადამიანის სოცოცხლე, რა თქმა უნდა, ვერ გაწვდებაო, ამით წმ. იპოლიტე იმ მორწმუნეებს, რომლებიც ყოველ წამიერად ელოდნენ უკვე მათ სიცოცხლეში მეორედ მოსვლას და იმედგაცრუებაც ეუფლებოდათ, რომ ეს თარიღი არ დგებოდა, აი ამგვარი გამოთვლის შესაბამისად დაუცხრობს ამ არაჯანსაღ მოლოდინს, განაკრძალებს მათ აი ამგვარი მაცდური რამ განწყობილებისგან და შთაუგონებს ყოველწამიერად მოლოდინს მეორედ მოსვლისას და არა ერთ [5]რომელიმე თარიღზე.

მართლაც აზრი იმის შესახებ, რომ დავუშვათ ჩვენს ცხოვრებაში არ დადგება ეს უმნიშვნელოვანესი მოვლენა, არანაირად ჩვენს ცხოვრებას სასოწარკვეთისა და უიმედობის განწყობას არ უნდა უქმნიდეს, რადგანაც ყველა პიროვნებისთვის ფაქტობრივად უკვე მეორედ მოსვლაა დამდგარი როდესაც იგი აღესრულება, იმიტომ, რომ მისი ხვედრი მეტნაკლებად უკვე, მისი ამქვეყნიური მოღვაწეობის შესაბამისად, რა თქმა უნდა, განსაზღვრულია და მეორედ მოსვლაც სხვა არაფერია თუ არა ბოლოჟამიერი დადასტურება, განჩინება და განსაზღვრა ყველა ადამიანის საბოლოო ხვედრისა. მაგრამ ეს ხვედრი ხომ ჩვენი ცხოვრებითაა განსაზღვრული ამქვეყნად როგორც ვმოღვაწეობთ, ხოლო სიკვდილი ამას წერტილს უსვამს. ჩვენ როდესაც ვამბობთ, რომ მეტნალებად ამ ჟამითაა განსაზღვრული, აქ ვგულისხმობთ არა იმას თითქოს სიკვდილის შემდეგ ადამიანმა თვითონ პიროვნულად შეიძლება რაიმე გამოასწოროს, არამედ როგორც არაერთგზის გვისაუბრია, ვგულისხმობთ იმ შუალედურ ნაწილს კაცობრიობისას, რომლის წევრებიც არც იმდენად უცოდველნი არიან, რომ მყისვე ზეცაში დამკვიდრდნენ, [6]არც იმდენად ცოდვილნი, რომ მარადიულად წარიწყმიდონ, მაგრამ რადგან მაინც ცოდვილნი არიან ჯოჯოხეთის მკვიდრნი ხდებიან და უფლის გულმოწყალება ხდება მათი გამომხსნელი, თანმხვედრია რა, როგორც ეკლესიის მამები იყნებენ ამ ტერმინს, გულმოწყალება უფლისა ამქვეყნად ჩვენგან აღსრულებული შეწევნითი დანიშნულების მოქმედებებისა, პირველ რიგში ღვთისმსახურებითი ღვაწლისა, იქნება ეს ჟამისწირვის გადახდა, პირადი ლოცვები, პანაშვიდის გადახდა, აგრეთვე ქველმოქმედება ჩვენი მათ სახელზე გაწეული და სხვა. ხოლო პირველი კი, ჭეშმარიტი, გადამწყვეტი გახლავთ უფლის გულმოწყალება. ეს უპირობოდ არის განჩინებული ეკლესიის მამთა მიერ, ვერარა ღვაწლი ადამიანს [7]ჩვენი ამქვეყნიური და ნებისმიერი ქმედება, თუნდაც საღვთისმსახურო, ვერასოდეს ვერ იქნება პიროვნების გამომხსნელი ჯოჯოხეთიდან, გამომხსნელი გახლავთ მხოლოდ უფლის გულმოწყალება და ისიც მხოლოდ იმ პირთათვის, რომლებიც არ არიან განწირულნი მარადიული ტანჯვა-წამებისთვის, არ არიან იმ ზომამდე ცოდვილნი, რომ ამგვარი ხვედრი მათ მიეგოთ. ჩვენ არაერთგზის აღგვინიშნავს, რომ უფლის გულმოწყალება განუყოფლად უნდა მოვიაზროთ უფლის ყოვლადსამართლიანობასთან. გულმოწყალება უფლისა მხოლოდ მისი ყოვლადსამართლიანობის ფარგლებში ყველაზე უფრო მსუბუქს, ყველაზე უფრო კაცთმოყარულ ხვედრს თანაშეუზომებს ამა თუ იმ ადამიანს. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ გულმოწყალება გასცდეს ყოვლადსამართლიანობის საზღვრებს, რადგან ეს უკვე გულმოწყალება აღარ იქნება, არამედ ეს იქნება უსამართლობა, უსამართლო ლიბერალიზმი, ყველაფრის თვითნებაზე მიშვება. ანუ თუკი ამა თუ იმ პიროვნების დასჯა სამართლიანია და ვთქვათ ღვთის გულმოწყალებამ ეს სასჯელი [8]შეამცირა, შემცირება არ უნდა გადასცდეს იმ მიჯნას, რაც უფლის მოქმედებას უსამართლოს წარმოაჩენს არა მხოლოდ თვით ამ ადამიანის, ამ პიროვნების, ამ განსასჯელის მიმართ, რომელიც სასჯელს იმსახურებს და ისეთი ხვედრი თუ მიეგება მას რაც მისი ამქვეყნიური ცხოვრებისა და ცოდვილიანობის შესაბამისი აღარ იქნება, ე.ი. არა მხოლოდ ამ მხრივ იქნება უსამართლობა ამგვარი ე.წ. გულმოწყალება, არამედ იგი უსამართლობა იქნება ნებისმიერი სხვა ადამიანის მიმართაც, ერთი მხრივ სხვა ცოდვილთა მიმართაც და მეორე მხრივ სხვა ცხონებულთა მიმართაც. იმიტომ, რომ თუ ამ ერთი პიროვნებისადმი ასეთი გულმოწყალება იქნა გამოვლენილი, სხვათა მიმართ როგორღა გამოვლინდა ღვთის მართლმსაჯულება თანაშეზომილად მათ მოქმედებასთან. და თუ ვიტყვით რომ უფლის გულმოწყალება ყველაზე შეიძლება განივრცოს, ე.ი. სხვა ცოდვილებს რომ საყვედურის საბაბი არ ჰქონდეთ, არა ერთზე არამედ ყველა ცოდვილზე განივრცოს თითქოს უფლის გულმოწყალება და ისინი გამოხსნილნი იყვნენ, მიუხედავად მათი უმძიმესი დანაშაულისა, ასეთ [9]დროს უფლის მოქმედება უკვე უსამართლო იქნება ჯერ თვით ამ პირებთან, ყველასთან, იმიტომ, რომ მათი ცოდვილიანობის შესაბამისი არ აღმოჩნდება უფლისმიერი განჩინება, მაგრამ ამავე დროს ეს უსამართლობა იქნება ცხონებულთა მიმართ, რადგან ის დანაშაულებანი რაც ამ პირებმა ჩაიდინეს, გამოუსყიდველნი, უფლისმიერი თითქოსდა გულმოწყალების შედეგად უკვე წარმოჩნდება როგორც საერთოდ არანაირი უარმყოფელობითი და უარყოფითი შედეგის მქონე, რომ ცოდვილიანობას არანაირი უარყოფითი შინაარსი აღარ მიენიჭება ამის შემდეგ, ისევე როგორც არანაირი შინაარსი აღარ მიენიჭება სათნოებას. როდესაც ცოდვილიანობა არ ისჯება, ამით უფასურდება თვით სათნოებაც, რადგან ხვედრი ერთნაირი აღმოჩნდება სათნოებით მცხოვრებისთვისაც, ცოდვით მცხოვრებისთვისაც და ყოველგვარი ის ღირსებანი რაც ადამიანს პიროვნული [10]თავისუფალი ნებიდან და მოაზროვნეობითი თვისებიდან გამომდინარე აქვს, აი ეს ყველა ღირსება აბსოლუტურად უნიადაგო და ფუჭი აღმოჩნდება. ასე რომ უპირველეს ყოვლისა ამგვარი ქმედება ღვთისა (პირობითად, რადგან ეს ყოვლად შეუძლებელია) უსამართლობა იქნება კაცობრიობის იმ ნაწილთან მიმართებით პირველ რიგში, რომლებიც უსამართლობის მსხვერპლნი გახდნენ ამ ყოფით ცხოვრებაში, ვინც იმ წარწყმედილთა  ცოდვების მსხვერპლნი შეიქნენ. მაგრამ რაც მთავარია ამით ყველაფერი უფასურდება, ფასი ეკარგება სათნოებას, ხოლო ცოდვილიანობას და ნებისმიერი სახეობის ცოდვას არანაირი უარყოფითი ზემოქმედება საბოლოო შედეგზე აღარ უნარჩუნდება, რაც ყოვლიერების აღრევას, ნებისმიერი მდგომარეობის აღრევას, რა თქმა უნდა, [11]გამოიწვევს და როგორც ძველი ქართული გამოთქმაა “ამით ურთიერთ აღირევიან საზღუარნი საუკუნენი”.

ჩვენ ეს ყველაფერი იმასთან დაკავშირებით განვიხილეთ, რომ მეორედ მოსვლის თარიღის განსაზღვრა თუნდაც იმიტომ არ უნდა იყოს განსაკუთრებული ცნობისმოყვარეობის საგანი, რომ ყველა ჩვენთაგანს მეორედ მოსვლის ჟამი ფაქტობრივად მაშინ დაუდგება, როდესაც იგი ამ ქვეყნიდან წავა. იმიტომ, რომ მისი შემდგომი ცხოვრება მისივე ამქვეყნიური მოღვაწეობით უკვე მანვე განსაზღვრა, და მხოლოდ უფლის გულმოწყალების გამოვლინებაში შეიძლება ველოდოთ ჩვენ შემდეგში, რამდენადაც ყოვლადსამართლიანობის საზღვრები ამას უშვებს და ამის შესაძლებლობას გვაწვდის, ხვედრი ცოდვილისა შემსუბუქებული იქნეს. სხვა არანაირი ცვალებადობა, სხვა არანაირი სიახლე ამ ქვეყნიური ცხოვრების შესაბამისი ხვედრისა ადამიანს გარდაცვალების შემდეგ, ეკლესიური სწავლებით, ცხადია აღარ ექნება.

[12]ეს ძეგლი “ქრონიკონი” იპოლიტე რომაელისა გამოითვლის რა 6000 წელს, გარკვეულწილად შემდეგში საფუძველდამდები ხდება მეორე თვალსაზრისისა. როდესაც 6000 წელს ქვეყნის შექმნიდან ნებისმიერი ქრონოლოგით (რამდენიმე ქრონოლოგი არსებობდა ეკლესიის ისტორიაში, ე.წ. დასაბამითგანი წელთაღრცხვები, ანუ ის წელთაღრიცხვები რომლებიც ქვეყნიერების შექმნიდან იწყებდნენ ათვლას და აითვლიდნენ ჩვეულებრივ მაცხოვრის განკაცებამდე, ანდა მაცხოვრის ჯვარცმამდე, საიდანაც უკვე ახალი ერა, ახალი წელთაღრიცხვა იწყება. ეს ათვლანი იყო მეტნაკლებად განსხვავებული. ცნობილია რამდენიმე წელთაღრიცხვა, მათ შორის ქართული დასაბამითგანი, რაც ქვეყნიერების შექმნიდან მაცხოვრის განკაცებამდე 5604 წელს ითვლის. ცნობილი კლასიკური, სიმბოლურ გააზრებასთან მაქსიმალურად მიახლოებული წელთაღრიცხვა, რაც 5500 წელს ითვლის. პროტობიზანტიური წელთაღრიხვა რაც 5509 წელს ითვლის, [13]ბიზანტიური რაც 5508 წელს ითვლის. ცნობილი იყო აგრეთვე 5516 წლის დასაბამითგანი წელთაღრიცხვა, ალექსანდრიული 5592 და სხვა მეტნალები ვარიაციები) გავიდა 6000 წელი და არ დადგა მეორედ მოსვლა, რა თქმა უნდა, ამგვარი გამოთვლა, რომ ქვეყნიერების შექმნიდან 6000 წელს აღესრულება ეს  სამყარო, აი ეს აზრი უკვე გაბათილდა, რის შემდეგაც ეკლესიაში ჩამოყალიბდა სწავლება იმის შესახებ რომ არა 6000 წელს იქნება მეორედ მოსვლა არამედ მე-7000 წელს, მაგრამ გავიდა ეს 7000 წელიც და არც მაშინ არ დამდგარა ეს მოვლენა, თუმცა კი მოლოდინი იყო უზომო, მათ შორის საქართველოშიც. ამის თაობაზე სხვათაშორის სპეციალური წერილი აქვს გამოქვეყნებული კორნელი კეკელიძეს, სადაც ეს მოლოდინის იმედგაცრუება საქართველოში, სამყაროს აღსასრულისა სხვადასხვა წყაროების მიხედვით [14]აღნიშნულ დიდ მკვლევარს შესწავლილი აქვს სათანადოდ.

ეკლესიური სწავლება ასეთია, რომ მეორედ მოსვლა დადგება მერვე დღეს, ოღონდ ეს მერვე დღე ჟამიერებით არ იფარგლება, ანუ სხვაგვრად რომ ვთქვათ მეორედ მოსვლა დადგება 7000 წლის შემდეგ, როდესაც იწყება უფლის დღე, დიდი და ხანგრძლივი დღე, მაგრამ კონკრეტულად როდის იქნება ეს თარიღი, რა თქმა უნდა, ჩვენთვის დაფარულია. ამიტომ ეკლესიური სწავლებაა, რომ ყოველწუთიერად მოველოდეთ მეორედ მოსვლას, ანუ ყოველწუთიერად მოველოდეთ, რომ ჩვენ შეიძლება აღვესრულოთ და ჩვენი ხვედრი ამქვეყნიური ცხოვრების საფუძველზე, რა თქმა უნდა, წინდაწინვე ჩვენვე უნდა განვსაზღვროთ, რომ ღირსეულად და სიხარულით, თუმცა მაინც ძრწოლით, ვეგებებოდეთ მეორედ მოსვლის მოვლენას. ძრწოლით იმიტომ, რომ როგორც წმ. გრიგოლ ხანძთელიც ამბობს თავის უბრწყინვალეს ლოცვაში, “ხოლო მართალნი მათთვის იგლოვდეს, რამეთუ არს უბიწოთაცა შეძრწუნება ზარი შენი”, [15]რომ ე.ი. უბიწოთათვისაც შემაძრწუნებელია ეს მოვლენა თავისი სიდიადით.

აი ამგვარი თვალსაზრისის ჩამოყალიბებისკენ, ამ საბოლოო თვალსაზრისის ჩამოყალიბებისკენ, ერთ-ერთი მიმართული გეზია და ერთ-ერთი წინ გადადგმული ნაბიჯი გახლავთ იპოლიტე რომაელის ეს შრომა, რაც განიყოფება რამდენიმე მონაკვეთად. თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია ამ ძეგლისა ის მონაკვეთი სადაც აღწერილია ე.წ. “დიამერისმოს”, ანუ დაყოფა-დანაწილება მიწისა ნოეს შვილთა შორის (შესაქმის X თავი). ეს მონაკვეთი შეიცავს ე.წ. სტადიასმოს, ანუ სტადიონებად გაზომვას იმ ტერიტორიისას, რაც მოთავსებულია ალექსანდრიასა და ესპანეთს შორის. სტადიონი ძველად იყო მანძილის საზომი ერთეული და მისი დამოწმების მრავალი შემთხვევა ძველ ქართულშიც გვაქვს ჩვენ მოცემული. სხვათაშორის ამგვარი გაზომვების დროს ალექსანდრიასა და ესპანეთს შორის მოთავსებული ტერიტორიისა, ნაშრომში აღწერილია ნავთსადგურები [16]და შესართავები ხმელთაშუა ზღვისა, აგრეთვე სასმელად ვარგისი წყლები და ბევრი რამ სხვა რაც ნაოსნობას უკავშირდება და ამ თავლსაზრისით და ამ თვალსაზრისის შესაბამისი ისტორიის კუთხით, უაღრესად ფასეული და წყაროთმცოდნეობითი ღირებულებისაა ეს მონაკვეთი აღნიშნული შრომისა.

რაც შეეხება წყაროებს ამ თხზულებისას. უმთავრესი წყაროები გახლავთ პირველ რიგში, რა თქმა უნდა, საღვთო წერილი, შემდეგ იულიუს აფრიკელის “ქრონიკონი”, რომელიც ჩვენ ადრეც გვიხსენებია და კლიმენტი ალექსანდრიელის სახელგანთქმული “სტრომატას” ქრონოლოგიური მონაკვეთები. ზოგიერთი მკვლევარის მიხედვით სახეზეა აგრეთვე ელინისტური წყაროებით სარგებლობაც.

ამ თხზულების ბერძნული ორიგინალი დაკარგულია, გარდა რამდენიმე მცირე ფრაგმენტისა, რომელთაგანაც ყველაზე ვრცელი X საუკუნის ხელნაწერშია მოღწეული. თუმცა აგრეთვე ცნობილია ერთი უფრო მცირე ფრაგმენტი, რაც VII საუკუნის პაპირუსის ხელნაწერითაა შემონახული. ეს ძეგლი ჩვენ ვიცით არსებითად თარგმანებში, კერძოდ [17]ცნობილია ერთი მხრივ ამ ძეგლის სამი დამოუკიდებელი ლათინური თარგმანი, ძალიან ღირებულნი, რომელთა საფუძველზე ბერძნული ტექსტის მთლიანობაში გათვალისწინების შესაძლებლობა გვეძლევა, ისევე როგორც ცნობილია მეორე მხრივ სომხური თარგმანიც და ქართულადაც ნაწილობრივ მოგვეპოვება აღნიშნული ძეგლის თარგმანი, რაც დაცულია სახელგანთქმულ “შატბერდის კრებულში”.

ამავე ჟანრის არის აგრეთვე წმ. იპოლიტე რომაელის მეორე შრომაც “საზომთათვის და საწყაულთა”, რომელსაც ჩვენ შემდგომ საუბარში შევეხებით.

 

221–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=ym6NiknZ7G0

წმ. იპოლიტე რომაელის ქრონოლოგიური და ჰომილეტიკური ჟანრის შრომები

ჩვენ კვლავ წმ. იპოლიტე რომაელის შრომების შესახებ გვექნება განხილვები. წინა საუბარში განვიხილავდით კონკრეტულად მის ქრონოლოგიური ხასიათის შრომებს, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანი, სახელწოდებით “ქრონიკონი”, შეძლებისდაგვარად მიმოვიხილეთ და როგორც წინა საუბრის დასასრულს აღვნიშნეთ ამ ძეგლის შემდეგ შევეხებოდით ასევე უაღრესად მნიშვნელოვანი ძეგლის, სახელწოდებით “საზომთათვის და საწყაულთა”, ყველაზე უფრო არსებით მომენტებს.

საზომთათვის და საწყაულთა

ეს ძეგლი აღგვიწერს თუ კონკრეტულად რა შეიქმნა ბიბლიურ ექვს დღეს, რითაც არის ის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი. ჩამოთვლილია პირველი, მეორე... მექვსე დღის შენაქმნი ღვთისგან და მასში წარმოჩენილია აგრეთვე, გარდა ამგვარი ჩამონათვალისა, თანაფარდობა ებრაულ ანბანსა და ძველი აღთქმის წიგნებს შორის, რაც შემდგომში უკვე ტრადიციული [1]ხდება და დღეისათვისაც საყოველთაოდაა მიღებული. აქვეა მოცემული ცალკეული ტერმინების განმარტებანი, რაც აღნიშნულ ტერმინთა შინაარსში წვდომისთვის უაღრესად ფასეულია. აქაა ისეთი ტერმინები, როგორიცაა “მოდი” (ბერძნ.), “ქსესტი”, ანუ რაც იგივე “საწყაულია”. და ბოლოს ნაშრომში განხილულია ფსალმუნთა ხუთ წიგნად დაყოფის საკითხი, რაც წმ. იპოლიტე რომაელის მიერ, როგორც მას საერთოდ სჩვეოდა, უდიდეს ერუდიციაზე დაყრდნობით არის განხილული.

ეს ძეგლი მნიშვნელოვანწილად მოღწეულია ქართულ თარგმანშიც, დაცული იმავე “შატბერდის კრებულში” და ჩვენ გვინდა ამჯერად დავძინოთ, რომ გამოცემასთან ერთად ეს ტექსტი თავისი ღრმა შინაარსისა და დიდი დანიშნულების გამო ფუნდამენტურ შესწავლას საჭიროებს და იმსახურებს, რაც ალბათ შესრულდება კიდეც თავის დროზე.

აღდგომის ჟამთა დასაბუთება

აღნიშნული ჟანრის კიდევ ერთ ძეგლს შევეხებით ჩვენ, რომელსაც ეწოდება “აღდგომის [2]ჟამთა დასაბუთება”. ამ ძეგლს უთითებს ევსები კესარიელი და გარდა ამ უწყებისა უეჭველად რომ ვიცით ამ ძეგლის იპოლიტესეულობა, ეს დასტურდება იმითაც, რომ ხსენებული ძეგლის სათაური ამოკვეთილია ჩვენს მიერ უკვე ხსენებულ წმ. იპოლიტე რომაელის ქანდაკებაზე, სადაც მოცემულია სწორედ იპოლიტე რომაელის ნამდვილი შრომების ჩამონათვალი. აღნიშნული სათაურის ძეგლი “აღდგომის ჟამთა დასაბუთება” საზოგადოდ სპეციალურ ლიტერატურაში გავრცელებულია სათაურით “პასქალური გამოთვლა”. ევსები კესარიელის მითითების საფუძველზე იგი დაწერილია ალექსანდრეს იმპერატორობის პირველ წელს, ე.ი. 222 წელს და საყურადღებოა, რომ ხსენებულ ქანდაკებაზე მოცემულია ფრაგმენტიც ამ ძეგლისა, ამ პასქალური გამოთვლებისა, რაც მოიცავს 222-233 წლებს.

კარგა ხანია გარკვეულია, რომ წმ. იპოლიტე რომაელს ამ ნაშრომის დაწერისას განზრახული ჰქონდა მოეცა მეცნიერულად ზუსტი გამოთვლები [3]აღდგომის სავსემთვარეობისა, მაგრამ როგორც გამორკვეულია მისი მცდელობა ბოლომდე წარმატებული ვერ აღმოჩნდა, რადგან 237 წლიდან წმ. იპოლიტეს გამოთვლები აღარ თანხვდება ასტრონომიულ მონაცემებს. სწორედ ამიტომ მიიჩნევენ, რომ ზემოაღნიშნული ქანდაკებაც, როგორც ჩანს ამ წლამდეა ჩამოსხმული. მართლაც ის ფრაგმენტი რაც ქანდაკებაზეა წარმოდგენილი 233 წლით ბოლოვდება და ვფიქრობთ დიდი სიახლე არ იქნება თუ ვიტყვით, რომ ყველაზე მეტი ალბათობა მაინც ამ წელს ეკუთვნის, ანუ 233-234 წლებში უნდა იყოს კონკრეტულად ეს ქანდაკება შექმნილი. გარდა ამ ფრაგმენტისა ცნობილი აგრეთვე აღნიშნული ძეგლის რამდენიმე მოკლე ფრაგმენტი ბერძნულად და სირიულად. აქვე შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ 243 წელს ანონიმმა ავტორმა შეადგინა ანალოგიური ტიპის შრომა სახელწოდებით “აღდგომის გამოთვლის [4]შესახებ”, სადაც ალბათ პირველი მცდელობაა მოცემული ეკლესიის ისტორიაში, იპოლიტესეული პასქალური ციკლის შესწორებისა. ეს ძეგლი შემონახული გახლავთ წმ. კვიპრიანე კართაგენელის შრომებში.

წმ. იპოლიტე რომაელის ჰომილეტიკური ჟანრის შრომები

ეხლა ჩვენ შევეხებით იპოლიტე რომაელის ჰომილიებს, ჰომილეტიკურ ჟანრს, თუმცა ისიც შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ აქამდე განხილული ძეგლები, განსაკუთრებით ეგზეგეტური ჟანრისა, თავისი სულისკვეთებით ფაქტობრივად იგივე ჰომილიებია, რადგან ისინი გამიზნული არიან მორწმუნე ერის დასამოძღვრად. აღნიშნულის გამო თითქმის შეუძლებელია იპოლიტეს ეგზეგეტური და ჰომილეტიკური თხზულებების ზედმიწევნით გამიჯვნა, ე.ი. თუ რომელია ჰომილეტიკური და რომელია ეგზეგეტური. თუმცა რაღაც შუალედს თუ გამოვძებნიდით, ეგზეგეტურ თხზულებებად მაინც ის შრომები უნდა მივიჩნიოთ, რომლებიც უკვე განვიხლეთ, ხოლო რაც შეეხება ჰომილეტიკური ჟანრის [5]ძეგლებს, აქ შეიძლება რამდენიმე თხზულება ჩვენ ცალკე გამოვყოთ. პირველი მათ გახლავთ შორის, რა თქმა უნდა, დიდად ცნობილი ნაშრომი სახელწოდებით “წმინდა აღდგომის შესახებ”.

 

წმინდა აღდგომის შესახებ

საერთოდ ევსები კესარიელი იპოლიტე რომაელის ორ პასქალურ ნაშრომს უთითებს. პირველი მათგანი სავსებით ცხადია ესაა ზემოგანხილული თხზულება “აღდგომის ჟამთა დასაბუთება”, ხოლო რაც შეეხება მეორეს იგი დაკარგულად ითვლებოდა მანამ სანამ ფრანგმა მკვლევარმა მარტენმა არ მიაკვლია აღნიშნულ შრომას წმ. იპოლიტესას (რასაც ევსები კესარიელი უთითებს) წმ. იოანე ოქროპირის თხზულებათა შორის. ეს შრომა გამოცემული გახლავთ “პატროლოგია გრეკას” 59-ე ტომში და ამდენი ხანია ის მიმოქცევაშია, მაგრამ ჩვეულებრივ მიიჩნეოდა, რომ იგი იოანე ოქროპირისაა. მაგრამ მარტენის 1926 წელს გამოქვეყნებულმა გამოკვლევამ ცხადი გახადა, რომ აღნიშნული ძეგლი არის იპოლიტე [6]რომაელის სწორედ ის მეორე პასქალური ხასიათის თხზულება რაზეც ევსები კესარიელი უთითებდა. ათი წლის შემდეგ (შეიძლებოდა ამაზეც მიგვექცია ყურადღება) იმავე მკვლევარმა მარტენმა გამოაქვეყნა აღნიშნული ტექსტის მნიშვნელოვანი ნაწილი უძველესი ეპოქის მანუსკრიფტიდან, კერძოდ VIII-IX საუკუნეების გროტაფერატას პალიმფსესტიდან, სადაც დაცულია მითითებაც ავტორზე, კერძოდ ასეთი მითითებაა: “იპოლიტესი, რომის ეპისკოპოსისა და მარტვილისა”. მაგრამ აქ არის ძალიან საყურადღებო ვითარება, თუ რა რთულია საზოგადოდ ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური კვლევა-ძიება, რომ ამ ძეგლთან დაკავშირებით ეს სრულიად თვალსაჩინოა. როგორც ხედავთ მარტენმა მანამდე გამოთქვა აზრი, რომ იპოლიტე რომაელს უნდა მიკუთვნებოდა იოანე ოქროპირის ავტორობით გამოქვეყნებული პასქალური ნაშრომი, რომელზეც მივუთითეთ, მაგრამ მან გამოთქვა ეს კონკრეტული რაიმე ხელნაწერული მინიშნების გარეშე, მხოლოდ ძეგლის შესწავლის საფუძველზე და [7]ევსები კესარიელის ცნობის თანახმად. ათი წლის შემდეგ მან უკვე ხელნაწერული დადასტურებაც იპოვა, როგორც უკვე გითხარით, VIII-IX საუკუნეების პალიმფსესტში, ეს ტექსტი, რომლის დასაწყისიცაა სწორედ შემორჩენილი ავტორზე მითითებითურთ და ავტორი იმგვარადაა მითითებული როგორც უკვე აღვნიშნეთ, “იპოლიტესი, რომის ეპიკოპოსისა და მარტვილისა”. ორივე ეს ცნობა სწორია, რადგან იპოლიტე რომის ეპისკოპოსი იყო იმ გაგებით, რომ მოგეხსენებათ ის დაუპირისპირდა რომის პაპს, ჩვენ ამაზე ვისაუბრეთ, და თავის მომხრეებში თვითონ იქნა არჩეული ეპისკოპოსად და ამავე დროს მარტვილურად აღესრულა. ამიტომ ყველა თვლიდა, რომ მარტენმა თავისივე აზრი ბრწყინვალედ დაადასტურა დოკუმენტური, ხელნაწერული მასალით და თითქოს იდენტიფიკაცია აშკარაა, რომ იპოლიტე რომაელის ნაშრომი ჩვენამდე მოღწეული ყოფილა. მაგრამ 1950 წელს ცნობილმა მკვლევარმა ნოტენმა, რომელსაც სხვათაშორის ვრცელი მონოგრაფია აქვს გამოქვეყნებული კონკრეტულად ორიგენეზე (ჩვენ გვქონდა შესაძლებლობა ამ ნაშრომის [8]გაცნობისა, რამაც დაგვარწმუნა ხსენებული მკვლევარის განსაკუთრებულ ნიჭიერებაში და აზრის სიმახვილეში, რადგანაც მან ფაქტობრივად თავიდან დაიწყო ორიგენეს, ამ ვითომცდა მთლიანობაში შესწავლილი პიროვნების, კრიტიკულ-ანალიტიკური კვლევა მისი ცხოვრებისა და მისი შრომებისა), ცხადი გახადა, რომ ის ძეგლი, რომელსაც მარტენი იპოლიტე რომაელს აკუთვნებდა, აშკარად ანტიარიანული მიზანდასახულობისაა. ხოლო რამდენადაც არიანელობა IV საუკუნის 10-იანი წლების მიწურულიდან გავრცელდა, აქედან გამომდინარე უეჭველია, რომ ეს ძეგლი IV საუკუნეზე ადრინდელი არანაირად არ შეიძლება იყოს, იპოლიტე რომაელი კი, როგორც ჩვენ განხილული გვქონდა, III საუკუნის I ნახევარში აღესრულა. ასე რომ ნოტენის დაკვირვება არის აბსოლუტურად უეჭველი, რომ სხვადასხვა მომენტები ხსენებულ ძეგლს არიანელობის წინააღმდეგ [9]მიმართულ ნაშრომად სრულიად თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს, რაც მკვეთრად შემოხაზავს მისი დაწერის ეპოქას და მკვეთრად განსაზღვრავს ამ ეპოქას საკუთრივ IV საუკუნით. მაგრამ ასეთ დროს როგორ ავხსნათ, რომ ავტორი ასე დაემთხვა “იპოლიტე, რომის ეპისკოპოსი და მარტვილი”? გამოტანილი იქნა ვფიქრობთ აბსოლუტურად გასაზიარებელი და დამაჯერებელი დასკვნა და დღეისათვის მიიჩნევა კიდეც, რომ ეს დასკვნა ერთადერთი შესაძლო თვალსაზრისი უნდა იყოს, რომ ეს ძეგლი მართალია საკუთრივ იმ სახით რა სახითაც ჩვენამდეა მოღწეული და რა სახითაც იოანე ოქროპირის ავტორობით დაიბეჭდა კიდეც, ამ სახით ის წმ. იპოლიტეს არ დაუწერია, მაგრამ დაწერილი არის კი წმ. იპოლიტეს შრომის საფუძველზე. ე.ი. იპოლიტე რომაელმა ნამდვილად დაწერა როგორც ვიცით შრომა აღდგომასთან დაკავშირებით, აღდგომის შესახებ, და ამ თხზულების საფუძველზე შედარებით გვიანდელმა, IV საუკუნის მართლმადიდებელმა მოღვაწემ, ეპოქასთან და ეპოქის [10]სნეულებასთან მისადაგებულად, ამ შემთხვევაში არიანელობასთან მისადაგებულად და არიანელობის აღმოსაფხვრელად, მცირედი რედაქტირებით შემდეგ (ეს რედაქტირება გულისხმობდა სწორედ არიანელობის სნეულების წინააღმდეგ მიმართული აუცილებელი განმარტებების ჩართვას, ანუ ანტიარიანული მიზანდასახულობის სწავლებათა შემოტანას) ეს ძეგლი, იპოლიტე რომაელის ავტორობით ცნობილი თავიდანვე, მიმოქცევაში შემოიტანა, თუმცა თავდაპირველი ავტორის სახელი შეუნარჩუნა, როგორც ეს საზოგადოდ ხდება.

ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, რომ გვიანდელი მოღვაწეები, რომლებიც წინამორბედთა ნაშრომებს იყენებდნენ, ხშირ შემთხვევაში საკუთარ ნარედაქტირებსაც იმ პირველადი ავტორების სახელწოდებას უნარჩუნებდნენ. შორს რომ არ წავიდეთ ქართულ სინამდვილეშიც გვაქვს ჩვენ ამის შესანიშნავი მაგალითი, როდესაც ვხედავთ, რომ ასურელ მამათა ცხოვრებანი სათაურის მიხედვით დაწერილია არსენ [11]კათალიკოსის მიერ, მაგრამ ეს ავტორობა არსენ კათალიკოსისა შენარჩუნებულია ასურელ მამათა ცხოვრება-მოღვაწეობის ამსახველი რედაქციების ყველა დონეზე. არსენი იქნებოდა, რა თქმა უნდა, ერთ-ერთი რედაქციის ავტორი, მაგრამ მისივე ავტორობა გადასულია ყველაზე, თუ იმ თვალსაზრისს გავიზიარებთ, რასაც ბატონი ილია აბულაძე აყენებდა, რომ არსებობდა მოკლე რედაქცია, საიდანაც შეიქმნა ვრცელი და ვრცელიდან შემდეგ შეიქმნა მეტაფრასული. არის მეორე თვალსაზრისიც კორნელი კეკელიძისა, რაც ბოლო ხანებში გაზიარებულია, რომ არსებობდა ვრცელი, ამ ვრცელს შეიძლებოდა წინ უძღოდა ასევე მოკლეც, მაგრამ ჩვენამდე მოღწეული რედაქციები რაცაა აქედან ერთი ვრცელი უფრო თავდაპირველია, მისგან გამოიკრიბა და შედგა მოკლე რედაქცია და შემდეგში იმ ვრცელიდან შეიქმნა მეტაფრასული. არსენ კათალიკოსის ავტორობა შენარჩუნებულია მოკლეშიც, არის ვრცელშიც და არის, რაც ყველაზე საყურადღებოა, მეტაფრასულშიც. მეტაფრასული ხომ აშკარად გვიანდელია და თავდაპირველი ავტორისა ის ვერანაირად ვერ იქნებოდა, მაგრამ პირვანდელი ავტორი იმ გვიანდელშიც უცვლელადაა გადასული. [12]ასე რომ  არ უნდა გაგვიკვირდეს თუ იპოლიტე რომაელის ავტორობა შენარჩუნებულია მისი შრომის გვიანდელ რედაქციაშიც, რაც ალბათ IV საუკუნეს ეკუთვნის და ამით უნდა აიხსნას ამგვარი საოცარი დამთხვევა მარტინისგან გამოთქმულ ვარაუდთან ხელნაწერული მონაცემისა. ასე რომ მარტენის ნაკვლევი არ ჰკარგავს თავის მნიშვნელობას, მან პირველმა მიუთითა, რომ იოანე ოქროპირის ავტორობით გამოცემული ნაშრომი არსებითად იგივე იპოლიტე რომაელის შრომაა, უბრალოდ მარტენი თვლიდა, რომ მთლიანად ასეთი სახითვე იპოლიტე რომაელისგან უნდა იყოს წამოსული, მაგრამ ნოტენის კვლევამ მცირედი დაზუსტება შეიტანა იმაში, რომ ჩვენამდე მოღწეული ძეგლი, იოანე ოქროპირის ავტორობით ცნობილი, არქეტიპულად იპოლიტე რომაელისგან არის დაწერილი, მაგრამ მას გვიანდელი რედაქტირება განუცდია. ხოლო ამგვარი რედაქტირებანი მრავალმა საეკლესიო ძეგლმა განიცადა, თუნდაც წმ. ეგნატი ანტიოქიელის ეპისტოლეები რომ დავასახელოთ. IV საუკუნის რედაქია ამ ეპისტოლეებისა მნიშვნელოვანწილად [13]გავრცობილია თავდაპორველ ანუ იმ რედაქიასთან შედარებით, რაც უშუალოდ ეგნატის ხელიდან გამოვიდა, მაგრამ იმ გვიანდელ ვრცელ რედაქციასაც, რა თქმა უნდა, მხოლოდ და მხოლოდ ეგნატის ავტორობა უნარჩუნდება.

უფლისა და მაცხოვრის ქების შესახებ

ჩვენ აქვე შეგვიძლია დავასახელოთ იპოლიტე რომაელის კიდევ მეორე ჰომილეტიკური ნაშრომი სახელწოდებით “უფლისა და მაცხოვრის ქების შესახებ”, რაც წმ. იერონიმეს ცნობით იპოლიტეს წარმოუთქვამს მაშინ როდესაც ორიგენე იმყოფებოდა რომში და ესწრებოდა მის მღვდელმსახურებას. თუმცა ჩვენ ამ ჰომილიის შესახებ შინაარსობრივი თვალსაზრისით ვერაფერს ვერ ვიტყვით, რადგან იგი ჩვენამდე არ მოღწეულა.

ჰომილია ვინმე ნოეტის მწვალებლობი შესახებ

იპოლიტე რომაელის ერთ-ერთი ჰომილია დანიშნულებით ანტიერეტიკული, მაგრამ თავისი წერითი სტილით აშკარად ჰომილეტური, მქადაგებლური, გახლავთ თხზულება სახელწოდებით “ჰომილია ვინმე ნოეტის მწვალებლობი შესახებ”. ამ ძეგლის ვრცელი ფრაგმენტი გახლავთ მოღწეული და ზოგი მკვლევარის მითითებით იგი იმდენად ჰომილია კი არ უნდა იყოს, რამდენადაც [14]ერთი ნაწილი, შესაძლოა დაბოლოება, ანტიერეტიკული თხზულებისა. სხვათაშორის ამ ძეგლში უარყოფილია პატრიპასიანური მონარქიანიზმი ანუ ფაქტობრივად იუდეველური ღვთისმეტყველება (ჩვენ ადრეც გვისაუბრია ამ საკითხზე, როდესაც საბელიანიზმს განვიხილავდით). მონარქიანიზმი უარყოფილია ეკლესიურ ტრადიციაში, რადგანაც მონარქიანიზმში ჩვეულებრივ იუდეველური გაგება ჩაიდება, რომ ერთარსება ღვთის ერთი პირია ფაქტობრივად არსებული ანუ მამა ღმერთი, რომელიც არის მონ არხუს, მონარქი, იგივე მხოლო სათავე, ერთადერთი დასაბამი, ერთადერთი მთავარი, რომ ძე და სული არიან მისი მსახურები მამა კი არის ყოველოვეს განმგებელი. ფაქტობრივად მამაა ყოველივე, ძე და სული კი მისი სახეობები ანუ ძეც იგივე მამა და სულიც იგივე მამაა. სხვადასხვაგვარად აკნინებდნენ სხვადასხვა მიმდინარეობაში ძესა და სულს და ამიტომ მიიჩნევდა ამ ერესის მიმდევართაგანი [15]საბელიოზი, რომ ძის მარტვილობისას და ძის ვნებისას, განკაცებულმა ძე ღმერთმა იესო ქრისტემ როდესაც ივნო, ამით ივნო მამამაც, რადგანაც ისინი ერთიდაიგივეა პიროვნულადაც. აი ამ ცრუ მოძღვრების დამამხობელი გახლდათ ეს ნაშრომი იპოლიტე რომაელისა, “ჰომილია ვინმე ნოეტის მწვალებლობის შესახებ”. სწორედ ესაა პატრიპასიანური მონარქიზმი. პატრიპასიანიზმი არის მოძღვრება თვით მამის ვნების შესახებაც (პატერ არის მამა, ხოლო პასიო ვნება ლათინურად), მონარქიანიზმი კი უკვე აღვნიშნეთ რასაც გულისხმობს. იგივე იპოლიტე გვიდასტურებს, რომ ეს ცრუ სწავლება – პატრიპასიანური მონარქიზმი, სწორედ მწვალებელმა ნეოტმა გამოთქვა პირველად, რასაც იპოლიტე გვაუწყებს ჩვენ თავის ჩვენს მიერ ადრე განხილულ ძეგლში სახელწოდებით “ფილოსოფუმენა”.

იუდეველთა წინააღმდეგ

იპოლიტე რომაელს აქვს დაწერილი, უფრო სწორად წარმოთქმული და სხვათაგან ჩაწერილი, ჰომილია “იუდეველთა წინააღმდეგ”, რასაც ახლავს [16]ასეთი განსაზღვრებაც - დასაბუთებითი (აპოდეიქტიკოს). სხვათა შორის ეს ეპითეტი შემდეგში თანდათანობით უფრო ფართოდ ჩნდება საეკლესიო შრომებში. ჩვენ შეგვიძლია ამ შემთხვევაში მივუთითოთ წმ. კირილე ალექსანდრიელის დოგმატურ-ანტიერეტიკულ შრომებზე, სადაც ძალიან ხშირად ეს ტერმინი თავს იჩენს ამა თუ იმ თავის ანდა ქვეთავის სათაურში, იმიტომ, რომ ერთია რაიმეს განქიქება სიტყვიერად, მგრძნობელობითად, ემოციურად და მეორეა რაიმეს განქიქება არგუმენტირებულად, მსჯელობის ფორმით ანუ დასაბუთებითად. აი ამგვარი ხასიათის შრომებს განეკუთვნება ეს ეპითეტი. თუმცა ამ ძეგლის მხოლოდ ერთი ფრაგმენტია მოღწეული, თავისთვად უაღრესად მნიშვნელოვანი, სადაც ებრაელი ერის მთელი უბედურება მაცხოვრის წინააღმდეგ მათი მოქმედებით არის ახსნილი. ეს ფრაგმენტი დაცულია იმავე ხელნაწერში, რომელმაც ზემოთ დასახელებული თხზულების (ჰომილია ვინმე ნოეტის მწვალებლობის [17]შესახებ) ნაწილი შემოგვინახა. დღეისათვის აღნიშნული ჰომილიის ავტორად წმ. იპოლიტეს მიჩნევისათვის სხვა არანაირი მონაცემი არ მოგვეპოვება გარდა იმისა, რომ ზემორე ხელნაწერში იგი უშუალოდ მოსდევს ნოეტის წინააღმდეგ წმ. იპოლიტეს ქადაგების ფრაგმენტს. აქვე შეგვიძლია ისიც დავძინოთ რომ სტილითაც ეს ფრაგმენტი აღნიშნული შრომისა, რა თქმა უნდა, იპოლიტეს თხზულებებს უდგას გვერდით.

სიტყვა წმინდა თეოფანიათა შესახებ

და დავამთავრებთ დღევანდელ განხილვას ამ ჟანრის მეხუთე თხზულებით სახელწოდებით “სიტყვა წმინდა თეოფანიათა შესახებ”. თეოფანია ბერძნულ ენაში პირველ რიგში გულისხმობს შობის დღესასწაულს, როდესაც ღვთის ჩინება მოხდა, ღვთის გამოჩინება, თუმცა ამავე დროს იგივე ტერმინი ზოგჯერ ეწოდება განცხადების ანუ ნათლისღების დღესასწაულსაც 6 იანვარს რომ აღინიშნება, რადგანაც ამ დღესაც ღვთის ჩინება აღესრულა. ეს [18]ძეგლი, რაც საკუთრივ ბერძნულად სრული სახითაა მოღწეული, მკვლევართა აზრით და ამ შემთხვევაში ჩვენ უნდა მივუთითოთ დიდ ბერძენ მკვლევარზე გვარად ხრესტუ, რომელსაც პატროლოგიის ოთხი უზარმაზარი ტომი აქვს გამოქვეყნებული, ეს ძეგლი სახელწოდებით “წმინდა თეოფანიათა შესახებ” უიგივდება იპოლიტეს ქანდაკებაზე დაზიანებულად შემორჩენილ სათაურს “თეოფანიის შესახებ”, რაზეც ჩვენ შემდგომ საუბარშიც გვექნება აღნიშვნა.

 

222–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=H010gwNNico

 

იპოლიტე რომაელის ლიტურგიკული ჟანრის შრომა “სამოციქულო გადმოცემა”

ჩვენ კვლავ იპოლიტე რომაელის შესახებ გვექნება განხილვა. უდიდესი ნაწილი მისი შრომებისა მიმოვიხილეთ, ჟანრობრივადაც და კონკრეტულადაც, დღეისათვის კი შევეხებით წმ. იპოლიტეს ერთ-ერთ ყველაზე უფრო, ტექსტობრივი თვალსაზრისით, პრობლემურ და შინაარსის თვალსაზრისით ღირებულ შრომას, რაც უკვე ლიტურგიკულ ჟანრს განეკუთვნება და თავისი ღირსებით პირდაპირ შეგვიძლია ვთქვათ მართლაც ფასდაუდებელია, ესაა თხზულება, რომელსაც ეწოდება “სამოციქულო გადმოცემა”. სახელწოდებაც გამოკვეთს განსაკუთრებულ თვისებას და განსაკუთრებულ რაობას აღნიშნული ძეგლისას, რომელიც ჩვენს მიერ ადრე განხილული “დიდაქესა” და “მოციქულთა განწესებების” შემდეგ წარმოადგენს იმავე საეკლესიო განწესებათა შემცველ უძველეს დოკუმენტს.

ამ ძეგლში გადმოცემულია საეკლესიო იერარქიის [1]სხვადასხვა ხარისხის მქონეთა ხელდასხმისა და მათი ფუნქციების განაწესი. ამიტომ არის ის განსაკუთრებით ფასეული და დღეისათვის თუ გვაქვს ჩვენ დაინტერესება იმის აღსადგენად, ანდა იმის გასაცნობიერებლად, თუ როგორი იყო უძველესი წესი ხელდასხმებისა და როგორი იყო უძველესი კანონიკური განაწესი თითოეული ხელდასხმითი ხარისხის მატარებლისა, ამ მხრივ იპოლიტე რომაელის აღნიშნული შრომა, დღეისათვის შემორჩენილ წყაროთა შორის, ყველაზე მნიშვნელოვანია. “დიდაქე” მაინც კატეხიზმური ხასიათის თხზულებაა და ამგვარი განაწესის მონაკვეთები მასში ძალიან მცირეა, ხოლო რაც შეეხება “მოციქულთა განწესებებს”, ჩვენ ვრცლად მიმოვიხილეთ ეს ძეგლი და აღვნიშნავდით, რომ IV-V საუკუნეებიდან იწყება აღნიშნული ძეგლის თანდათანობითი გაუკუღმართება ათასგვარი ინტერპოლაციებისა და მინარევების გამო, იმ ზომამდე, რომ VII საუკუნეში იგი აკრძალული და ანათემირებული იქნა. [2]აი ამგვარი ვითარების ფონზე იპოლიტე რომაელის აღნიშნული ნაშრომი ჭეშმარიტად პირველხარისხოვან ღირებულებას იძენს საკუთრივ ლიტურგიკული კურთხევითი ხასიათის ტექსტების ისტორიის თვალსაზრისით. ამავე ძეგლის უპირველესი ღირსება გახლავთ ევქარისტიისა და ნათლობის აღსრულების განგების უძველესი, უადრესი ვითარების გარკვევა და უადრესი ვითარების ჩვენამდე შემონახვა.

ნაშრომის სათაური რადგან ამოკვეთილია ჩვენს მიერ ადრე ხსენებულ იპოლიტე რომაელის ქანდაკებაზე, შესაბამისად იგი უეჭველად იპოლიტესეულია. ამასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგანაც ნაყალბევი შრომები საკმაოდ ბევრია და ასეთ დროს როცა უეჭველად ვიცით, რომ აღნიშნული ნაშრომის ავტორი ჭეშმარიტად იპოლიტე რომაელია, რა თქმა უნდა, ეს ხსენებულ ძეგლს, კიდევ მეტ ღირსებას სძენს. სხვათაშორის ეს ძეგლი დიდი ხანია მიიჩნეოდა დაკარგულად, ვიდრე ორმა მკვლევარმა [3]XX საუკუნის 10-იან წლებში (ერთი გახლავთ შვარცი, მეორე კი კონოლი) არ დაასაბუთა, რომ ე.წ. ეგვიპტელთა ეკლესიის წეს-განგების ლათინური ტექსტი არსებითად იგივეა რაც წმ. იპოლიტე რომაელის ნაშრომი “სამოციქულო გადმოცემა”. მიიჩნევა, რომ იპოლიტეს აღნიშნული ძეგლი დაუწერია 215 წელს, საკმაოდ ადრე თავისი მოღვაწეობისა, და მისი ბერძნული ფრაგმენტები შემონახულია სხვათაშორის მოციქულთა განწესებების VIII წიგნში, რომელიც სხვადასხვა ლიტურგიკული დოკუმენტების ციტირებას ახდენს, მათ შორის “დიდაქესაც”, და ამ ციტირებულ ნაშრომთა შორის ერთ-ერთი გახლავთ სწორედ იპოლიტე რომაელის “მოციქულთა განწესებანი” და ის ციტატები რაც აქ არის მოტანილი, გარკვეულ ნაწილს ბერძნული ორიგინალისას ჩვენ აღგვადგენინებს. ამავე განწესებათა ეპიტომეში ანუ შეჯამებაშიც გარკვეული ციტატები [4]ხსენებული ძეგლიდან ჩვენ დაცული გვაქვს.

რაც შეეხება თარგმანებს ამ ძეგლისას, ისინი მოღწეულია პირველ რიგში ლათინურად, აგრეთვე კოპტურად, არაბულად და ეთიოპურად. მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი გახლავთ ლათინური თარგმანი, რაც დაახლოებით IV საუკუნისაა. თვით ხელნაწერიც, რომელმაც ეს თარგმანი შემოგვინახა, უძველესი პერიოდისაა, კერძოდ იგი აღმოჩენილი გახლავთ V საუკუნის ბოლო მეოთხედის პალიმფსესტზე. რა თქმა უნდა, ჩვენ ასეთი უადრესი ეპოქის ხელნაწერებით განებივრებული არ ვართ და ეს ფაქტი, რომ ამგვარ უადრეს ხელნაწერში იქნა აღმოჩენილი და გამოვლენილი იპოლიტე რომაელის ხსენებული ნაშრომის უადრესი ლათინური თარგმანი, ეს უაღრესად ფასეული გახლავთ. ესაა, რა თქმა უნდა, მართლმადიდებლობის ეპოქა ლათინურენოვანი საეკლესიო ტრადიციისთვის და ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს უწმინდესი მართლმადიდებლური თარგმანი იპოლიტე რომაელის შრომისა ლათინურ ენაზე იმ უადრეს ეპოქაში, არა მხოლოდ [5]ტექსტობრივადაა ჩვენამდე შემონახული, არამედ ხელნაწერულადაც კი, ე.ი. მანუსკრიპტის მიხედვითაც კი. ამასთან თარგმანი იმდენად კალკირებულია, როგორც ეს ჩვენ სხვა შემთხვევებშიც არაერთგზის ვნახეთ და ამას ყოველთვის აღვნიშნავდით, რომ მისი საშუალებით შესაძლებელი ხდება ორიგინალის რეკონსტრუირება. თუმცა აქ ერთადერთი ხარვეზი და ნაკლი ის გახლავთ, რომ ლათინური თარგმანი მხოლოდ ნაწილია ბერძნული ტექსტისა და რაც ჩვენამდე მოღწეული გახლავთ ის მთელ ორიგინალს სამწუხაროდ არ ფარავს. პირველად ეს ლათინური თარგმანი 1900 წელს გამოიცა ცნობილი მკვლევარის ჰაულერის მიერ, ხოლო ამის შემდეგ რამდენიმე გზის მოხდა მისი გამოქვეყნება და ამ ბოლო ხანებშიც, სხვათაშორის, ცნობილ სერიალში “სურსკრეტიენში”, ანუ ქრისტიანულ წყაროებში, რაც პარიზში გამოიცემა, კვლავ მოხდა ამ ტექსტის მეცნიერული პუბლიკაცია სათანადო ფრანგული თარგმანით, ბერძნული ფრაგმენტების უცვლელი პუბლიკაციით ლათინურთან ერთად და აურაცხელი შენიშვნებით, განმარტებებით რაც ძალიან ღირებულია ამ ტექსტის შესწავლის მხრივ.

[6]თვით ლათინურ ტექსტს საკუთრივ ლათინურენოვან ანუ დასავლურ სამყაროში რაიმე შესამჩნევი კვალი არ დაუტოვებია. რაც შეეხება წმ. იპოლიტეს შრომის ჩვენს მიერ ზემოთ ხსენებულ კოპტურ, ეთიოპურ და არაბულ თარგმანებს, მათ აღმოსავლეთში და განსაკუთრებით ეგვიპტეში განაპირობეს სამღვდელმსახურო განგების ჩამოყალიბება. ე.ი. ის მღვდელმსახურებითი წესი და განგება რაც ეგვიპტეში უძველესი დროიდან არის სახეზე, ჯერ თავდაპირველად პირველი ორი თარგმანის, კოპტურისა და ეთიოპურის და მოგვიანებით არაბული თარგმანის ურთიერთშეჯერების საფუძველზე ჩამოყალიბდა. ამ სამი თარგმანიდან მხოლოდ კოპტური, კერძოდ მისი საჰიდური დიალექტი, ეფუძნება უშუალოდ ბერძნულს და ამ მხრივ ის ძალიან ღირებულია. იგი შემორჩენილი გახლავთ კანენობის კრებულში, რომელსაც ეწოდება ეგვიპტური რვაწიგნედი (ჰეპტატევქია). ეს თარგმანიც [7]ძალიან ადრინდელია, მცირედით ჩამორჩება ლათინურ თარგმანს, რადგან თუ ლათინური, როგორც ვთქვით, დაახლოებით IV საუკუნისაა, კოპტური გახლავთ დაახლოებით V საუკუნის მიწურულის, ზოგიერთი მკვლევარის მითითებით კი კონკრეტულად 500 წლის. ამ მკვლევართაგან ისიც გარკვეული გახლავთ, რომ ბერძნულიდან შესრულებული ეს თარგმანი, რაც როგორც აღვნიშნეთ საჰიდურ დიალექტზეა (საჰიდური ერთ-ერთი დიალექტია კოპტური ენისა), საფუძვლად დაედო იმავე კოპტურის ბოჰაირულ ვერსიას, რაც იმ პირველთან შედარებით, რა თქმა უნდა, გაცილებით ნაკლებ მნიშვნელოვანია. რაც შეეხება არაბულ თარგმანს, იგი საკუთრივ საჰიდური ტექსტიდან მომდინარეობს და მიეკუთვნება X საუკუნეს.

აღვნიშნავთ ეთიოპური თარგმანის შესახებაც. ეთიოპური თარგმანი ყველაზე ადრე აღმოჩნდა აღნიშნულ თარგმანთა შორის, ის ჯერ კიდევ [8]XVII საუკუნის მიწურულში გამოქვეყნდა, კერძოდ 1691 წელს, ყოველშემთხვევაში მთლიანად არა, მაგრამ უდიდესი ნაწილი. ეთიოპური მომდინარეობს ჩვენს მიერ აღნიშნული არაბული თარგმანის უწინარესი (როგორც მკვლევარებმა დაადგინეს არაბულად, გარდა იმ თარგმანისა რაც ჩვენამდე შემორჩენილა, კიდევ არსებობდა უფრო ადრე სხვა არაბული თარგმანი) სხვა არაბული თარგმანიდან. თვითონ ეს უფრო ადრინდელი არაბული თარგმანიც, გვიანდელი არაბული თარგმანის მსგავსად, ეფუძნებოდა ზემომითითებულ კოპტურ საჰიდურ ტექსტს ანუ უშუალოდ ბერძნულიდან მომავალ ტექსტს, ოღონდ არა იმას რაც ჩვენამდეა მოღწეული. ე.ი. კოპტურადაც, ისევე როგორც არაბულად, მიიჩნევა, რომ საჰიდურ დიალექტზე ორგზის ყოფილა თარგმნილი აღნიშნული ნაშრომი, ერთი შედარებით ადრე, მეორე კი შედარებით გვიან და ის არაბული თარგმანი, რომელიც ითვლება ეთიოპურის წყაროდ, [9]როგორც დღეისათვის მკვლევართაგან უეჭველადაა გარკვეული, თავის მხრივ მომდინარეობდა ბერძნული ტექსტის საჰიდურ დიალექტზე იმ თარგმანიდან, რომელიც ჩვენამდე მოღწეული ამავე საჰიდურ დიალექტზე თარგმნილ ტექსტზე უფრო ადრინდელი გახლავთ. ეს განაპირობებს ეთიოპური თარგმანის მნიშვნელობას, რადგანაც ისეთ ტექსტობრივ ტრადიციას ეყრდნობა, რაც არაბულ-კოპტურ ენებზე დაკარგულია და მხოლოდ ამ ეთიოპურ თარგმანში შემორჩა. ისიც საგულისხმოა, რომ აღმოსავლური თარგმანებიდან მხოლოდ ეთიოპური შეიცავს ხელდასხმის ლოცვებს, რაც სხვათაშორის მეორე მხრივ ლათინურშიც გვხვდება და ამითაც დასტურდება, რომ ეთიოპური ტექსტი ისეთი უადრესი არაბული და კოპტური თარგმანებიდან მომდინარეობდა, რომლებიც ჩვენამდე მოღწეული არაბულ-კოპტური თარგმანების უწინარესნი არიან, რომელთაც უფრო უკეთესად ჰქონდათ დაცული ბერძნული ორიგინალი. აი ამიტომაა ეს თარგმანი და ზოგადად ყველაფერი მნიშვნელოვანი, თუ რომელმა თარგმანმა შემოგვინახა ყველაზე უკეთესად ბერძნული ორიგინალი. ამ მხრივ პირველ რიგში, როგორც აღვნიშნეთ [10]გამოიყოფა ლათინური თარგმანი და ლათინურის გვერდით ამ შემთხვევაში უნდა დავაყენოთ ეთიოპური, რომელიც მართალია უშუალოდ ბერძნულიდან არ მომდინარეობს, პირუკუ, რამდენიმეჯერადი შუალედური ტექსტი უძღვის მას ბერძნულ ტექსტამდე, მაგრამ ის ტექსტები რომლებიც ეთიოპურ თარგმანსა და ბერძნულ ორიგინალს შორის დგანან, დღეისათვის დაკარგულნი, ამსახველნი უნდა ყოფილიყვნენ ბერძნულის უფრო უკეთესი ტექსტისა, ვიდრე ჩვენამდე მოღწეული კოპტური და არაბული თარგმანები. ამიტომ ეთიოპური თარგმანი განსაკუთრებით ღირებულია.

რა თქმა უნდა, ეს ერთი შეხედვით წმინდა ფილოლოგიური მხარეებია, მაგრამ რამდენადაც ეს ყოველივე ისეთ განსაკუთრებულ სიწმინდეს უკავშირდება, როგორიც წმ. იპოლიტე რომაელის აღნიშნული ნაშრომია, ჭეშმარიტად უნიკალური თავისი ჟანრობრივი თავისებურებითაც, თავისი ღირებულებითაც და უადრესობითაც და ვისთვისაც ლიტურგიკული სიწმინდე ძვირფასია მისთვის ძვირფასია ამ სიწმინდსთან დაკავშირებული პირველხარისხოვანი ტექსტის ნებისმიერი სხვაენოვანი თარგმანი და ეს თარგმანები ამავე დროს ბერძნული ორიგინალის აღდგენის საქმეში [11]პირველხარისხოვან როლს თამაშობენ, აი ამ კუთხით, რა თქმა უნდა, ჩვენს მიერ მოწოდებული ინფორმაცია მთლად ინტერეს მოკლებული ცხადია არ უნდა იყოს.

რაც შეეხება თვითონ ნაშრომს. წმ. იპოლიტეს აღნიშნული შრომა, თავის დროზე აღვნიშნავდით, წმ. კლიმენტი რომაელის “მოციქულთა განწესებების” ერთ-ერთი მთავარი წყარო გახლავთ, ოღონდ არა უშუალოდ იმისა, რაც კლიმენტიმ დაწერა (მან თავისი შრომა I საუკუნის მიწურულში დაწერა), არამედ იმ გვიანდელი რედაქციისა, რაც კლიმენტი რომაელის შრომამ შეიძინა IV საუკუნეში. ამიტომ ეს მათი ურთიერთდამოკიდებულება, ე.ი. III საუკუნის ავტორის, წმ. იპოლიტე რომაელის ნაშრომის საფუძვლად ყოფნა “მოციქულთა განწესებანის” გვიანდელი რედაქციისთვის, ჩვენ ასეთი ფორუმლირებით შეგვიძლია წარმოვადგინოთ, რომ იპოლიტე რომაელის ხსენებული ნაშრომი ერთ-ერთი მთავარი წყაროა წმ. კლიმენტი რომაელის “მოციქულთა განწესებების” იმ გვიანდელი, სხვადასხვა წარმოშობის [12]ტექსტებით გაჯერებული რედაქციისა, რაც IV საუკუნის მიწურულში, დაახლოებით 380 წელს, ჩამოყალიბდა, რაც შემდეგ კიდევ უფრო გაუკუღმართდა მოგვიანო პერიოდში და რაც ბოლოს, როგორც აღვნიშნავდით,  ტრულის საეკლესიო კრების მიერ დაგმობილ იქნა კიდეც. ამ მხრივ სხვათაშორის, ე.ი. სხვადასხვა ტექსტების როგორც საფუძვლად გამოყენების პრინციპით, ყველაზე საყურადღებო გახლავთ “მოციქულთა განწესებების” VIII წიგნი და ამ წიგნის ეპიტომე ანუ შეჯამება, რაც დამოუკიდებლად უკავშირდება წმ. იპოლიტეს შრომას. ჩვენთვის, ყოველშემთხვევაში, უაღრესად საყურადღებო ტექსტობრივ ძიებებს ამჯერად მეტს აღარ გავყვებით, რომ უფრო დამაბნეველი არ აღმოჩნდეს ეს ვრცელი ინფორმაცია, მხოლოდ შეჯამების სახით მოკლედ აღვნიშნავთ, რომ ამგვარი სხვადასხვა წყაროთმცოდნეობითი მონაცემების საფუძველზე დღეისათვის საკმაოდ სრულყოფილად ხერხდება იპოლიტეს ნაშრომის თავდაპირველი სახის, არქეტიპის [13]კონსტრუირება-აღდგენა. დავძენთ იმასაც, რომ ამ ძეგლმა, რა თქმა უნდა, უდიდესი გავლენა მოახდინა, მომდევნო ეპოქებზე, რადგან ფაქტობრივად ყველა ლიტურგიკულ-ევქოლოგიური (კურთხევანი) ნაშრომი გვიანდელი პერიოდისა სწორედ იპოლიტე რომაელის აღნიშნულ ძეგლს ეფუძნება. მათ შორის ჩვენ შეიძლებოდა მიგვეთითებინა საეკლესიო განწესებათა შემცველი, შედარებით გვიანდელი ძეგლი, კერძოდ V საუკუნის, სახელწოდებით “აღთქმა უფლისა ჩვენისა”, რაც ასევე ეფუძნება წმ. იპოლიტეს ნაშრომს “სამოციქულო გადმოცემა”. თანამედროვე კვლევამ ისიც აჩვენა, რომ აღნიშნული ძეგლის ავტორი (იგულისხმება “აღთქმა უფლისა ჩვენისა”) სარგებლობდა წმ. იპოლიტეს ნაშრომის ყველაზე უფრო საუკეთესო ხელნაწერით ჩვენთვის ცნობილ სხვა წყაროთა შორის. ისიც მნიშვნელოვანია, რომ ეს ნაშრომი პირველად ბერძნულ ენაზე უნდა დაწერილიყო, ე.ი. მისი ავტორი ბერძენი უნდა ყოფილიყო, თუმაც ჩვენამდე მხოლოდ [14]სირიულ თარგმანში გახლავთ მოღწეული. “სამოციქულო გადმოცემას” ეყრდნობა აგრეთვე გვიანდელი თხზულება სათაურით “იპოლიტეს კანონები”, რომლის სახელწოდებაც გახაზავს, რომ ის იპოლიტე რომაელის კანონიკურ-ლიტურგიკულ ნაშრომს ეფუძნება. ეს თხზულება “იპოლიტეს კანონები” შექმნილი ჩანს, როგორც ამას სპეციალური კვლევა აჩვენებს, სირიაში, დაახლოებით 500 წელს და ცნობილია მისი არაბული და ეთიოპური თარგმანები.

ესაა მთელ  აღმოსავლურ ტრადიციაში წარმოქმნილი ლიტურგიკული ტექსტების სრულიად ზოგადი და უმოკლესი მიმოხილვა, მხოლოდ იმის საჩვენებლად, რომ ისინი ყველანი მომდინარეობენ წმ. იპოლიტე რომაელის აღნიშნული ნაშრომიდან.

რაც შეეხება ხსენებული ძეგლის შინაარსობრივ მხარეს. იპოლიტე რომაელის ნაშრომი გულისხმობს სამ ძირითად ნაწილს, რომელთაგან დასაწყისი, იგივე პირველი ნაწილი შეიცავს შესავალს ანუ პროლოგს, შემდგომ ეპისკოპოსად [15]გამორჩევისა და ხელდასხმის კანონებს, საკუთრივ ხელდასხმის ლოცვას და შემდეგ ევქარისტიას ანუ ლიტურგიას. აქვეა საჭმლის და ზეთისხილის კურთხევა. საჭმლის კურთხევა თავისთავად გულისხმობს უძველესობას ,რა თქმა უნდა, მაგრამ ზეთის კურთხევის წესი მოგვიანო პერიოდში და თუნდაც დღეს ხმარებაში გამოყენებული, ერთ-ერთი ვრცელი განგებაა, ანუ რაც უფრო უადრესობისკენ მივდივართ, ეს წესი, ტექსტობრივად, რა თქმა უნდა, უფრო მარტივდება, უფრო მოკლე ჩანს. თუნდაც ჩვენს მიერ გამოცემულ წმ. გიორგი მთაწმინდელის თარგმნილ და შედგენილ “დიდ კურთხევანში” ზეთის კურთხევის განგებას ვინც ნახავს ჰპოვებს იქ, რომ ეს ტექსტი ძალიან მოკლეა. შესაძლოა, ვიფიქროთ, რომ ეს იყო მოკლე რედაქცია, იმიტომ, რომ ამ დროისათვის ვრცელი რედაქცია ზეთის კურთხევისა ბერძნულ სამყაროში ცხადია არსებობს და ქართულ ტრადიციაშიც ეს ყველაფერი ასახულია. მაგრამ იპოლიტე რომაელის ნაშრომში [16]ყველაზე ადრეული, უმარტივესი სახე ზეთის კურთხევის განგებისა, ისევე როგორც ეპისკოპოსად გამორჩევის, ხელდასხმის წესისა და ამ ხელდასხმის ლოცვისა სახეზეა. რა თქმა უნდა, ყველაზე ფასეული ამ ნაწილში საკუთრივ ევქარისტიის ანუ ლიტურგიის წეს-განგებაა, უადრესი სახე ამ წეს-განგებისა. ამავე პირველ ნაწილში გვაქვს წარმოდგენილი მღვდლად და დიაკვნად ხელდასხმის განწესება და შესაბამისი ლოცვები და ბოლოს ეს ნაწილი ეხება აღმსარებლებს, ქვრივებს, წიგნის მკითხველებს ანუ იგივე მედავითნეებს, ქალწულებს, კერძო დიაკონებს, რომლებსაც ბერძნულად იპოდიაკონები ეწოდებათ და ბოლოს (ეს საკმაოდ საგულისხმოა) კურნების მადლით დაჯილდოებულ პირებს. აი ასეთი სისავსითაა წარმოდგენილი იპოლიტე რომაელის აღნიშნული ნაშრომის ეს პირველი ნაწილი.

რაც შეეხება მეორე ნაწილს, ის ეხება საკუთრივ ერისკაცებს. კერძოდ აქ არის გადმოცემული, შესაბამისად როგორც თხზულების [17]ფორმატი გულისხმობს, შემოკლებითი რედაქციით, ახალმოქცეულთა ცხოვრების წესი, აგრეთვე ქრისტიანთათვის აკრძალული ხელობები და პროფესიები. აქვეა საუბარი კათაკმეველთა შესახებ და ისეთ უმნიშვნელოვანეს საიდუმლოთა შესახებ, როგორებიც გახლავთ ნათლობა და მირონცხება და ხაზგასმაა პირველი ზიარების თაობაზე.

 

223–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=LX0nR0R4GOk

წმ. იპოლიტე რომაელის ლიტურგიკული ჟანრის შრომა “სამოციქულო გადმოცემა” (გაგრძელება).

იპოლიტე რომაელის სახელთან დაკავშირებული შრომები.

მურატორის კანონი

ჩვენ ალბათ ამ საუბრით დავაბოლოებთ დიდი მოღვაწის, წმ. იპოლიტე რომაელის, ნაშრომთა განხილვას. წინა საუბარში შევჩერდით მისი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ფასეული და ღირებული ლიტურგიკული შრომის, სახელწოდებით “სამოციქულო გადმოცემა”, განხილვაზე. ორი ნაწილი და ისტორია ამ ნაშრომისა და მისი შინაარსობრივი მხარე ორი ნაწილის ფარგლებში ჩვენ მიმოვიხილეთ და აღვნიშნავდით, რომ ორივე ეს ნაწილი, თუნდაც საკითხთა ჩამონათვალით, იმდენად ტევადია და იმდენად უარსებითეს ლიტურგიკულ-კანონიკურ და ევქოლოგიურ მხარეებს ეხება ღვთისმსახურებისას, რომ ამ ძეგლის პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა ამითაც სრულიად თვალსაჩინოა ზედმეტი შინაარსობრივი ჩაღრმავების გარეშე.

რაც შეეხება მესამე ნაწილს. თუ პირველი ნაწილი, როგორც ვნახეთ, თითქმის მთლიანად საკუთრივ საღვთისმსახურო წიაღს [1]ეხება, ხოლო მეორე უფრო ერისკაცებზეა აქცენტირებული (ერისკაცთა ნათლობაზე, მირონცხებაზე, მათ პირველ ზიარებაზე, მათთვის აკრძალულ ხელობებსა და პროფესიებზე, აგრეთვე კათაკმევლებზე, ახალმოქცეულთა ცხოვრების წესზე და სხვა), მესამე ნაწილი ეხება საკუთრივ ქრისტიანული ცხოვრების სხვადასხვა მომენტს. მაგალითად მასში აღწერილია, და ამ მხრივ ის ძალიან მნიშვნელოვანია, საკვირაო წირვა. უადრესი პერიოდის მასალებიდან ამ უმნიშვნელოვანეს მოვლენასთან დაკავშირებით, ჩვენ ადრეც გვქონდა ამაზე ხაზგასმა, ფასდაუდებელ ცნობას გვაწვდის II საუკუნის უდიდესი მოღვაწე წმ. იუსტინე მარტვილი. იუსტინე მარტვილის ცნობასთან ერთად უდიდესი ღირებულებისაა შესაბამისი ადგილი წმ. იპოლიტე რომაელის აღნიშნული ნაშრომისა. ამავე მესამე ნაწილშია აგრეთვე მოცემული მარხვის წესები, აღაპი და ზეთის კურთხევის განგება, რაც ჩვენ პირველ ნაწილშიც ნაწილობრივ ვნახეთ. ავტორი გვაწვდის მითითებებს იმის შესახებ თუ როგორ [2]უნდა აღვასრულოთ ლოცვა მართებულად, რომ ყოველდღიური ზიარება სასურველია და მრავალი სხვა. საყურადღებოა აღაპის შესახებაც თხრობა, რა თხრობაც ერთი მეორისგან მკვეთრად განარჩევს ზიარების პურს და ევლოგიას ანუ სეფისკვერს, 26-ე თავში პირდაპირ წერია: “ეს არის ევლოგია და არა ევქარისტია” (ევქარისტია იგივე ზირებაა, ზიარების პურია). შემდეგ მოცემულია დაკრძალვის უადრესი განგება, ცისკრის ლოცვა და კატეხიზმური დამოძღვრა. დასასრულს კი უწყებულია სულიერი კითხვის, ლოცვისა და ჯვრის გამოსახვის შესაბამის ჟამთა შესახებ. ხოლო ეპილოგი ანუ დასასრული ამ თხზულებისა ხაზს უსვამს საკუთრივ თხზულების რაობას და გვაძლევს მისი დასათაურების გასაღებს, თუ რატომაა ამგვარად დასათაურებული, როგორც “სამოციქულო გადმოცემა”, კერძოდ ნათქვამია: [3]“მე შეგაგონებთ, რომ ეს ყოველივე დაჰმარხოთ მათთვის, რომლებიც ბრძენნი არიან, რადგან თუკი ყველანი ყურად იღებენ სამოციქულო გადმოცემას და დაიცავენ მას, ვერცერთი მწვალებელი ვერ ჩააგდებს მათ ცდომილებაში”.

ასე შემოიფარგლება იმ ნაშრომთა წრე, რაც წმ. იპოლიტე რომაელის სახელს არსებითად უკავშირდება. მაგრამ ეს მიმოხილვა, რა თქმა უნდა, არ იქნება, თუნდაც ელემენტარულად სრულყოფილი თუ ჩვენ წმ. იპოლიტე რომაელის სხვადასხვა ხასიათის შრომებს, რომლებიც აგრეთვე მისი ავტორობითაა ცნობილი და ამგვარადვეა მკვლევართაგან მიღებული, აი ამ ნაშრომებს არ შევეხებით ძალიან მოკლედ.

 

იპოლიტე რომაელის სახელთან დაკავშირებული შრომები

პირველ რიგში ალბათ უნდა ვახსენოთ სახელწოდებითვე ყურადღებამისაქცევი თხზულება, რაც ამოკვეთილი გახლავთ ჩვენს მიერ ხსენებულ წმ. იპოლიტე რომაელის ქანდაკებაზე. ამ ნაშრომს ეწოდება “პლატონის ელინებისა და ყოვლიერების [4]შესახებ”. სხვათაშორის იგივე ძეგლი იხსენიება თვით წმ. იპოლიტეს მიერვე თავის ცნობილ, ჩვენს მიერ განხილულ, შრომაში სახელწოდებით “ფილოსოფუმენა”, რომლის დასასრულს აღნიშნული ძეგლი იხსენიება შემდეგი სათაურით “ყოვლიერების არსების შესახებ” (ესაა კერძოდ “ფილოსოფუმენას ბოლო, X წიგნის 32-ე ქვეთავში). ზოგი მკვლევარი ფიქრობს, რომ ამავე შრომაზე (პლატონის ელინებისა და ყოვლიერების შესახებ) მიანიშნებს წმ. იერონიმეც (V), როდესაც იგი ერთ-ერთ თავის ეპისტოლეში უთითებს წმ. იპოლიტეს შრომაზე სათაურით “წარმართთა (იგივე ელინთა) წინააღმდეგ” და ეს სავსებით გასაზიარებელი ვარაუდი გახლავთ. წმ. ფოტი პატრიარქიც IX საუკუნეში საუბრობს თხზულებაზე, რომელსაც იგი უწოდებს “ყოვლიერების შესახებ”, რაც სხვაგან მის მიერ ასეა წოდებული “ყოვლიერების მიზეზის შესახებ”, ანდა კიდევ სხვაგან [5]როგორც “ყოვლიერების ბუნების შესახებ”. ფოტი პატრიარქი შეჯამებულად განიხილავს აღნიშნულ ძეგლს და ავტორად, რთულად ასახსნელია ეს მაგრამ, ასახელებს ვინმე იოსებს. თუმცა აღნიშნავს (ფოტი), რომ მის მიერ გამოყენებულ ხელნაწერს ახლავს მარგინალური ანუ გვერდითა შენიშვნა, სადაც დაზუსტებულია, რომ თხზულების ავტორია რომაელი მღვდელი გაიუსი, რომელსაც დაუწერია აგრეთვე შრომა “ლაბირინთი”. რამდენადაც ლაბირინთი, ჩვენ ადრე აღვნიშნავდით, იგივეა რაც წმ. იპოლიტეს თხზულება “ფილოსოფუმენა”, მიზანშეწონილია ვიფიქროთ, რომ წმ. ფოტის მიერ დასახელებული და აღწერილი ზემორე ნაშრომიც იპოლიტესია და რომ გაიუსი უბრალოდ გადამწერის ცდომილებაა  (საზოგადოდ ამგვარი ცდომილებანი აურაცხელია ეკლესიის ისტორიაში). ხსენებული ნაშრომი დაწერილი ჩანს 225 წლამდე და მისი ბერძნული ტექსტი დაკარგული გახლავთ, გარდა ერთი ძალიან ვრცელი ციტატისა, რაც დაცულია იოანე დამასკელის [6]“წმინდა პარალელებში” (ჩვენ ეს ძეგლი რამდენჯერმე გვიხსენებია და განგვიხილავს კიდეც). ციტატა წარმოადგენს ჯოჯოხეთის აღწერილობას და ეს ციტატა იოანე დამასკელის მიერაც მიკუთვნებულია ვინმე იოსებისადმი, რომელსაც სხვათაშორის ერთ-ერთი მკვლევარი, ჩვენს მიერ ადრე ხსენებული ნოტენი ნამდვილ ავტორად მიიჩნევს და მას რომაელ მღვდლად დაგვისახავს, თუმცა ნოტენის ამ აზრს მკვლევარები არ იზიარებენ. ასეა თუ ისე ერთი რამ უეჭველია, რომ იპოლიტე რომაელმა ნამდვილად დაწერა თხზულება სათაურით “პლატონის ელინებისა და ყოვლიერების შესახებ”, იმიტომ, რომ ეს სათაური ამოკვეთილია მის ქანდაკებაზე. ამავე ძეგლს ნაწილობრივ სხვა სათაურით, კერძოდ სახელწოდებით “ყოვლიერების არსების შესახებ” თვითონვე უთითებს იპოლიტე თავის ავთენტურ შრომაში და ამავე ძეგლზე უთითებენ სხვა ავტორებიც. ხოლო ის რომ მისი ავტორობა სხვადასხვა სახელებითაა შენაცვლებული გვიანდელ ტრადიციაში, ეს სავსებით ბუნებრივია.

აქვე უნდა ვახსენოთ ძეგლი [7]სახელწოდებით “არტემონის ერესის წინააღმდეგ”. ამ ძეგლიდან სამი ციტატა დამოწმებული გახლავთ ჩვენს მიერ ხშირად ხსენებული ევსები კესარიელის “საეკლესიო ისტორიაში”, კერძოდ მეხუთე წიგნში ამ ისტორიისა, თუმცა იქ ავტორი მითითებული არ გახლავთ. ეს ციტატები, რაც ევსები კესარიელს მოაქვს, ეხება ნატალიოს ანტიპაპს (ჩვენ ვისაუბრეთ იმის შესახებ თუ რას ნიშნავს ანტიპაპი. კვლავ შეგახსენებთ, რომ ანტიპაპი ეწოდება პირს, რომელიც არ ცნობს რომის ნამდვილ პაპს. რომის პაპს არ ცნობენ არც მისი მომხრეები და ეს მომხრეები თავიანთ წრეში აი ამ პიროვნებას ირჩევენ პაპად და შესაბამისად მას ეწოდება ანტიპაპი). წმ. თეოდორიტე კვირელი, რომელსაც აქვს დაწერილი უდიდესი ღირებულების მქონე ნაშრომი “ერეტიკოსთა ბოროტზღაპრობების შეჯამება”, მიუთითებს წიგნს სადაც მოთხრობილია ნატალიოსის ამბავი და ამ წიგნს თეოდორიტე უწოდებს მცირე ლაბირინთს. და რადგან წმ. ფოტის მიერ დამოწმებული, ზემოაღნიშნული მარგინალური შენიშვნა ხსენებულ ძეგლს იმავე [8]გაიუს რომაელს მიაკუთვნებს, რომელსაც უკვე შევეხეთ, ამ მონაცემის მიხედვით მკვლევართა ერთი ჯგუფი აღნიშნული ძეგლის ავტორად იპოლიტე რომაელს მიიჩნევს და ეს სავსებით მოსალოდნელია. იმიტომ, რომ წმ. იპოლიტე რომაელი ერთ-ერთი უდიდესი ანტიერეტიკოსი გახლავთ და არტემონის ერესიც რომ მას დაეგმო ეს სავსებით შესაძლებელია.

წმ. იერონიმე წმ. იპოლიტეს შრომად ასახელებს აგრეთვე თხზულებას “აღდგომის შესახებ”. შესაძლოა ამავე ძეგლს გულისხმობდეს ქანდაკებაზე ამოკვეთილი სათაური, რაც სხვა მხრივ ჩვენამდე მოღწეული არ გახლავთ, “ღვთისა და ხორცით აღდგომის შესახებ”, როგორც ჩანს ეს ერთი და იგივე ძეგლია. ამ ძეგლიდან ორი ციტატა მოაქვს თეოდორიტე კვირელს, ხოლო ერთი წმ. ანასტასი სინელს VII საუკუნეში. არსებობს და მოღწეულია ჩვენამდე სირიული ექსცერპტებიც, რომლებიც ატარებენ შემდეგ სათაურს “ქადაგება აღდგომის შესახებ დედოფალ მამესადმი”. ვინაა ეს დედოფალი მამე ძნელი სათქმელია, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ სირიულშიც [9]ავტორად წმ. იპოლიტე რომაელია მითითებული. სხვათაშორის ქართულად მოღწეულია ერთ-ერთი ძეგლი “აღვსების შესახებ”, რომელიც უადრესი ეპოქისაა და არ არის მთლად მოულოდნელი, რომ ეს ქართული თარგმანი რაღაცით უკავშირდებოდეს იპოლიტე რომაელის აღნიშნულ ძეგლს, თუმცა ეს შემდგომი კვლევის საქმეა.

აგრეთვე ქანდაკებაზეა ამოკვეთილი იპოლიტე რომაელის კიდევ ერთი ნაშრომი, სხვა მხრივ ჩვენთვის უცნობი, სახელწოდებით “პროტრეპტიკონი სებერინასადმი”. პროტრეპტიკონი გულისხმობს დამოძღვრითი და მომაქცეველობითი ხასიათის შეგონებას. ჩვენ არ ვიცით ვინაა ეს სებერინა, რადგან თვითონ ნაშრომი დაკარგულია.

უფრო მეტი შეიძლება ვთქვათ ნაშრომის შესახებ, რომელსაც ეწოდება “მარკიონის წინააღმდეგ”,  ამ ცნობილი ერესიარქის და გნოსტიკოსი მწვალებლის წინააღმდეგ, რომელიც ჩვენ რამდენჯერმე ვახსენეთ და განვიხილეთ კიდეც, რომლის [10]წინააღმდეგაც იპოლიტე რომაელს ჰქონია დაწერილი ზემოთ ნახსენები შრომა. ამ ძეგლს უთითებს ევსები კესარიელი თავის საეკლესიო ისტორიის მეექვსე წიგნში და წმ. იერონიმე თავის ნაშრომში “ბრწყინვალე კაცთა შესახებ”. მართალია ეს შრომა ქანდაკებაზე ამოკვეთილ სიაში მითითებული არ არის, მაგრამ სამაგიეროდ აღნიშნულია თხზულება სათაურით “კეთილის შესახებ და თუ საიდან არის ბოროტი”, და რადგან სწორედ მარკიონი იყო ის გნოსტიკოსი მწვალებელი, რომელიც ფართოდ განიხილავდა სიკეთისა და ბოროტების წარმოშობის საკითხს, შესაძლებელია, რომ ევსებისა და იერონიმეს მიერ მითითებული ძეგლი, სახელწოდებით “მარკიონის წინააღმდეგ”, ქანდაკებაზე ამოკვეთილი სწორედ ეს თხზულება იყოს სახელწოდებით “კეთილის შესახებ და იმის შესახებ თუ საიდან არის ბოროტი”.

ცნობილია აგრეთვე ნაშრომი სახელწოდებით “იოანეს სახარებისა და აპოკალიფსის შესახებ”, რაც მითითებულია ასევე ქანდაკების სიაში და მას უთითებს XIV საუკუნის სირიელი ავტორი [11]ებედიესუ, რომელიც იცნობს ამ შრომას და სახელდებს მას როგორც “აპოლოგია აპოკალიფსისა და იოანე მოციქულის და მახარებლის სახარებისა”. ეს ებედიესუ საკმაოდ საინტერესო მოღვაწე ჩანს საეკლესიო ისტორიის თვალსაზრისით, რადგან მას XIV საუკუნეში დაწერილი აქვს ნაშრომი “ყველა საეკლესიო წიგნის კატალოგი”, სადაც ბევრი ისეთი ცნობაა დაცული სხვა წყაროებით რომ არ მოგვეპოვება, ანდა ამაგრებს სხვა წყაროებს. მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ აქცენტი გვაქვს, რა თქმა უნდა, იპოლიტე რომაელის ნაშრომზე “იოანეს სახარებისა და აპოკალიფსის შესახებ”, რომლის სათაურიც გულისხმობს, რომ ეს უაღრესად ღირებული და მნიშვნელოვანი ნაშრომი უნდა ყოფილიყო, რადგან “აპოკალიფსის” განმარტებანი ჩვენ უადრესი ეპოქიდან, გარდა იმავე იპოლიტე რომაელის ავტორობით ცნობილ და ნამდვილად მისგან დაწერილი თხზულებისა, რომელსაც ეწოდება “ანტიქრისტესთვის” (რაც ძველ ქართულადაცაა თარგმნილი), “აპოკალიფსის” განმარტება არ მოგვეპოვება. [12]თუ არ ჩავთვლით ცალკეული მუხლების სხვადასხვა შემთხვევაში განმარტებას ამა თუ იმ ეკლესიის მამისგან და ამ კუთხით ეს ძეგლი იქნებოდა უაღრესად მნიშვნელოვანი ჩვენამდე რომ ტექსტობრივად მოღწეული ყოფილიყო. მკვლევარნი ფიქრობენ, რომ ეს ნაშრომი იპოლიტესი მიმართული უნდა ყოფილიყო იმ ერეტიკოსთა წინააღმდეგ, რომლებიც უარყოფდნენ სიტყვა ღმერთის, ძე ღმერთის წინასწარარსებობას ანუ შეუქმნელობას. ეს გახლდათ სექტა, რომლის მიმდევრებიც იწოდებოდნენ როგორც ალოგოი ანუ ქართულად რომ ვთარგმნოთ უსიტყვონი, ანუ სიტყვა ღმერთის უარმყოფელნი. მათი ლიდერი იყო გაიუსი, რომელიც სწორედ იმ მიზეზით, რომ არ თვლიდა იოანეს სახარებაში ხსენებულ სიტყვას ღმერთად და საუკუნეთა უწინარესად, შესაბამისად იგი უარყოფდა წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახარებასაც და აპოკალიფსსაც. ამიტომ წ. ეპიფანე კვიპრელი, რომელიც როგორც ჩანს იყენებდა წმ. იპოლიტე რომაელის აღნიშნულ შრომას, რაც ზემოთ ვთქვით, თავის უდიდეს მონუმენტურ ძეგლში “ერესების წინააღმდეგ” ეპიფანე კვიპრელი, [13]51-ე თავში, ამხილებს რა ზემოთ ხსენებულ მწვალებლებს, რომლებსაც ალოგოი, ანუ უსიტყვონი, იგივე სიტყვა ღმერთის უარმყოფელები ეწოდებოდათ, ეფუძნება სწორედ წმ. იპოლიტე რომაელის ამ ჩვენამდე არ მოღწეულ თხზულებას ანუ თხზულებას სათაურით “იოანეს სახარებისა და აპოკალიფსის შესახებ”. დავძენთ იმასაც რომ ნახსენები ებედიესუს ცნობით იპოლიტეს დაუწერია თხზულება “თავები გაიუსის წინააღმდეგ”, რომლის ხუთი ფრაგმენტი შემონახული გახლავთ XII საუკუნის სირიელი ავტორის, დიონისე ბარსალიბის მიერ. ხუთივე ფრაგმენტი ეხება აპოკალიფსს და მას განმარტავს და როგორც ჩანს აღნიშნულ ნაშრომში წმ. იპოლიტე რომაელი კვლავაც აპოკალიფსის ნამდვილობას იცავდა, რაც პირველი ოთხი საუკუნის მანძილზე მრავალი მოღვაწისგან იყო ეჭვის ქვეშ დაყენებული, მათ შორის მართლმადიდებელ მოძღვართაგანაც.

უნდა აღვნიშნოთ და დავასახელოთ თხზულება “განგებულების შესახებ”, რაც ასევე როგორც ჩანს დაუწერია წმ. იპოლიტე რომაელს, [14]იმიტომ, რომ ხსენებული ებედიესუ ამ ნაშრომსაც უთითებს მის შრომად, თუმცა სხვა წყაროებით ეს ძეგლი ცნობილი არ გახლავთ.

ასევე ვახსენებთ თხზულებას სახელწოდებით “გალობანი ყოველთა წერილთა მიმართ”, თუმცა რა იგულისხმება ამ ძეგლში სათაურის მიხედვით ძალიან ძნელია რომ გავარკვიოთ. ეს ძეგლი რომ ნამდვილად დაუწერია იპოლიტეს ამას ადასტურებს ქანდაკება, სადაც ხსენებული სათაურია ამოკვეთილი, მაგრამ როგორც აღვნიშნეთ მარტო ამ სათაურის მიხედვით ძეგლის რაობა შეიძლება ვერ გავარკვიოთ. არ არის გამორიცხული, რომ აქ იყოს საღვთო წერილის ქება, ენკომია, როგორც ჭეშმარიტების მაუწყებლისა და როგორც ღვთის სიტყვისა, თუმცა რაიმეს კატეგორიულად თქმა ძნელია.

და ბოლოს დავასახელებთ ზემოთ უკვე ხსენებულ შრომას “თეოფანიის შესახებ” ანუ ღვთის გამოჩინების შესახებ. თეოფანია როგორც აღვნიშნეთ ღვთის გამოჩენას, ღმერთმჩენეობას გულისხმობს და აღნიშნავს ჩვეულებრივ მაცხოვრის შობას, როდესაც ღმერთი გამოგვიჩნდა ჩვენ, ანდა ზოგჯერ განცხადებასაც [15]ანუ ნათლისღების დღესასწაულსაც, და ხსენებულ ქანდაკებაზე დასახელებული სათაურებიდან უკანასკნელში უნდა იგულისხმებოდეს სწორედ ეს ძეგლი. მართალია ეს უკანასკნელი დასახელება დაზიანებულია და იკითხება მხოლოოდ ბოლო ოთხი ასო, კერძოდ ეს ასოები გახლავთ “ნიას”, რაც მკვლევარებს საშუალებას აძლევს ივარაუდონ თხზულება სათაურით “პერითეოფანიას”, ანუ თეოფანიის იგივე ღვთის გამოჩინების შესახებ და გაუიგივონ იგი სრული სახით მოღწეულ შრომას სახელწოდებით “სიტყვა წმინდა თეოფანიათა შესახებ”, რაც ბერძნულ ხელნაწერში და სირიული ტრადიციითაც წმ. იპოლიტეს მიეკუთვნება. და თუ ეს გაიგივე მართალია, ე.ი. ქანდაკებაზე მართლაც იყო ეს სახელწოდება ამოკვეთილი, მაშინ დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს ჩვენამდე მოღწეული ნაშრომი “სიტყვა წმინდა თეოფანიათა შესახებ” ნამდვილად წმ. იპოლიტე რომაელის ნაშრომი გახალვთ.

აღვნიშნავთ, [16]მხოლოდ შეჯამებულად და ერთი წინადადებით იმასაც, რომ ცნობილი მოღვაწის ანასტასი აპოკრისარიოსის ეპისტოლე შეიცავს ექვს ციტატას წმ. იპოლიტეს ავტორობით დამოწმებული შრომიდან “ბერონ და ჰელიცონ მწვალებლების წინააღმდეგ ღმერთმშობელობისა და განკაცების შესახებ ელემენტარული სიტყვა”. ეს დაცული გახლავთ მამათა სწავლანში და მიიჩნევა, რომ აღნიშნული თხზულება არ უნდა მიეკუთვნებოდეს წმ. იპოლიტეს. ხოლო რაც შეეხება ტერმინ “ღმერთმშობელობას”, აქ იგულისხმება მამა ღმერთისგან ძე ღმერთის დაუსაბამოდ და მარადიულად შობა. შეიძლებოდა აღგვენიშნა ისიც, რომ სომხურ ენაზე წმ. იპოლიტეს ავტორობით მოღწეულია თხზულება სახელწოდებით “სულის სახის შესახებ”, თუმცა როგორც გარკვეულია ესაა ფრადსპარსის ჰომილია “აღთქმის ძეთა შესახებ” და არა იპოლიტეს ნაშრომი.

მურატორის კანონი

და ბოლოს დავძენთ, რომ წმ. იპოლიტე რომაელს აკუთვნებენ აგრეთვე ე.წ. მურატორის ფრაგმენტს, რაც თავისთავად გახლავთ [17]საყურადღებო ძეგლი. ჩვენ ამ ძეგლსაც შევეხებით, რითაც საუბარს იპოლიტე რომაელის შესახებ უკვე დავასრულებთ. “მურატორის ფრაგმენტი” საეკლესიო კანონმდებლობითი და ლიტურგიკული ტექსტების ისტორიის თვალსაზრისით განსაკუთრებით ფასეული გახლავთ. როგორც აღვნიშნეთ ამ ძეგლს აკუთვნებენ წმ. იპოლიტე რომაელს. “მურატორის ფრაგმენტში” წარმოდგენილი გახლავთ ახალი აღთქმის წიგნთა ყველაზე ადრინდელი სია და ამიტომ არის ის განსაკუთრებით ფასეული. სახელწოდება მურატორი ეწოდა იმიტომ, რომ დოკუმენტი თვითონ აღმოაჩინა და 1740 წელს გამოაქვეყნა ცნობილმა მკვლევარმა მურატორმა VIII საუკუნის ხელნაწერის მიხედვით (ეს ხელნაწერი სხვათაშორის დღემდე დაცული გახლავთ მილანის ბიბლიოთეკაში). ძეგლის ენა ლათინურია, თუმცა ენობრივად გაუმართავი და ორთოგრაფიულად მცდარი, რაც შეიძლება გადამწერის ბრალიც იყოს. იმავე ტექსტის ოთხი ფრაგმენტი გამოვლინდა კიდევ XI-XII საუკუნეების ხელნაწერებში. “მურატორის [18]ფრაგმენტს” დასაწყისი და ბოლო აკლია, იგი იწყება გაწყვეტილი ფრაზით მარკოზის სახარების შესახებ და მთლიანობაში შეიცავს 85 ხაზს და მასში არა მხოლოდ ჩამოთვლილია ახალი აღთქმის სხვადასხვა წიგნები, არამედ აგრეთვე დასაბუთებულია მათი სამოციქულო წარმომავლობა და კანონიკურობა. განსაკუთრებით წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახარებისა, რაც ეჭვქვეშ იდგა ცალკეულ პირთაგან იმ დროს. სახარებათა შემდეგ ამ ფრაგმენტში დასახელებულია მოციქულთა საქმეები, წმ. პავლე მოციქულის 13 ეპისტოლე (არ არის დასახელებული მე-14 ეპისტოლე ებრაელთა მიმართ, რომელიც ხშირად იყო ძველ პერიოდში დაეჭვების საგანი და ყველა არ მიაკუთვნებდა მას პავლე მოციქულს), აგრეთვე დასახელებულია წმ. იოანეს და წმ. იუდას ეპისტოლეები და ორი აპოკალიფსი, იოანესი და პეტრესი, აქაც გარკვეულ პირთა თვალსაზრისია გაზიარებული. პეტრეს [19]ავტორობით ჩვენამდე მოღწეული “აპოკალიფსის” ვრცელი ტექსტიც სხვათაშორის ამ ბოლო ხანებში იმავე, ჩვენს მიერ ზემოთ ხსენებულ სერიალში, “სურსკრეტიენში” ანუ ქრისტიანულ წყაროებში გამოქვეყნდა უაღრესად მაღალ მეცნიერულ დონეზე. შესაბამისად ეს ძეგლი სრულყოფილად შეიძლება ვიცოდეთ რას წარმოადგენს უკვე დღეისათვის. რა თქმა უნდა, სავსებით უეჭველია, რომ იგი წმ. წერილს არ მიეკუთვნება, ეს მეცნიერულადაც რომ მივუდგეთ ასეა, და ასეთ შემთხვევაში ეკლესიისგან ამ ძეგლის უარყოფა იმავე II-III საუკუნეებში კიდევ ერთი დადასტურებაა საეკლესიო სიფრთხილისა და სიღრმისეული აწონ-დაწონვის განსაკუთრებული თვისებისა, რაც ყველა ეპოქაში ყოველთვის სახეზეა. მაგრამ ამ ძეგლში, “მურატორის ფრაგმენტში”, როგორც უკვე აღვნიშნეთ გარკვეულ პირთა გავლენით პეტრეს აპოკალიფსიც იოანეს აპოკალიფსთან ერთად ახალი აღთქმის წიგნთა შორისაა დასახელებული. როგორც აღვნიშნეთ აქ არ არის მითითებული პავლეს ეპისტოლე ებრაელთა მიმართ, აგრეთვე არც იაკობისა და პეტრეს [20]ეპისტოლეები და მეორე მხრივ სავსებით სამართლიანად ამავე ძეგლში ერეტიკულად არის შერაცხილი პავლეს აპოკრიფული ეპისტოლეები, ლაოდიკიელთა და ალექსანდრიელთა მიმართ. ეს ძეგლები მიჩნეული გახლავთ ჩვენს მიერ ზემოთ ხსენებული გნოსტიკოს მარკიონის ერესის ამსახველ ძეგლებად და, რა თქმა უნდა, ისინი პავლე მოციქულს არ დაუწერია. სხვათაშორის ძალიან ძნელი გასარკვევია, რომ აღნიშნულ ფრაგმენტში ახალი აღთქმის წიგნთა შორის რატომღაც იხსენიება “სიბრძნე სოლომონისა”, რომელსაც მინაწერიც ახლავს, რომ ეს ძეგლი დაუწერიათ სოლომონის მეგობრებს. რაც შეეხება ხსენებულ პეტრეს აპოკალიფსს, მასაც ახლავს შენიშვნა სადაც ვკითხულობთ: “თუმცა ჩვენს შორის ზოგიერთებს არ სურთ ეკლესიაში მისი საჯაროდ წაკითხვა”, ე.ი. დაეჭვება პეტრეს აპოკალიფსის ნამდვილობაში ამ დროისათვის უკვე, რა თქმა უნდა, სახეზეა. აქვე ერთ-ერთი ცნობილი II საუკუნის [21]ძეგლის “მწყემსის” შესახებ გაკეთებულია ასევე შენიშვნა და მითითებულია რომ იგი შეიძლება კერძო საკითხავად იყოს დაშვებული. “მწყემსი”, რომელიც აპოკრიფად მიიჩნევა, ასეთ შენიშვნას სავსებით ამართლებს. ძეგლში კერძოდ ვკითხულობთ: “მწყემსს თუმცა არ ვაღიარებთ ღვთივსულიერად, მაგრამ რადგან იგი დაიწერა სულ ახლახანს, ჩვენს დროში, ქალაქ რომში, ამიტომ შეიძლება მისი წაკითხვა, მაგრამ არანაირად საჯაროდ ეკლესიაში. სხვათაშორის ლიტურგიკულად ეს საყურადღებო მონაკვეთია, თუ რა ფართო ადგილი ჰქონდა ამ დროს დათმობილი საჯარო კითხვას ეკლესიაში, ეს ბუნებრივია რადგან წერა-კითხვა მრევლის უდიდესმა ნაწილმა არ იცოდა და რაც საჯაროდ წაიკითხებოდა ეკლესიაში ის იქნებოდა მისგან შეთვისებული.

დასასრულს ავტორი ამ ძეგლისა უარყოფს სხვადასხვა ერეტიკულ თხზულებას, რაც (ეს ფაქტი) ანტიერეტიკული ტრადიციის ისტორიისთვის მნიშვნელოვანია. კერძოდ აქ არის მითითითებული “ნაწერები არსინუსისა, რომელსაც ქვია აგრეთვე ვალენტინი ([22]ცნობილი გნოსტიკოსი მწვალებელი, რომელმაც ვალენტინელთა სექტა დააფუძნა), ან მილტიადესი, ჩვენს მიერ საერთოდ არ არის შეწყნარებული, ისევე როგორც იმათი, რომლებმაც დაწერეს ფსალმუნთა ახალი წიგნი მარკიონის მხარდასაჭერად და აგრეთვე ბასილიდეს შრომები და აზიელი კატაფრიგიელების საფუძველდამდები თხზულებები”. ესაა მეოთხე ხაზში ამ ფრაგმენტისა. ეს მონაკვეთი კარგად ცხადყოფს, რომ ერეტიკული ნაშრომების წინააღმდეგ უკვე ფაქტობრივად სიების შედგენა იწყება, რაც შემდეგში ძალიან დახვეწილი ხდება. მათ შორის საქართველოშიც მოგეხსენებათ ცნობილია აპოკრიფულ წიგნთა ინდექსი ექვთიმე ათონელის ავტორობით, რომელიც გამოცემულიცაა ჩვენს მიერ სპეციალური გამოკვლევითურთ და ამ გამოკვლევაში ბერძნულ წყაროებს მიმოვიხილავდით რა, მივუთითებდით, რომ II-III საუკუნეებში უკვე იდგმევა პირველნაბიჯები ამგვარი [23]ინდექსების ანუ უარსაყოფი ძეგლების ჩამონათვალის შედგენისკენ და ერთ-ერთი პირველ საფუძველი ამგვარი ქმედებისა სწორედ ეს “მურატორის ფრაგმენტი გახლავთ”.

როგორც დღეისათვის სავსებით გარკვეულია აღნიშნული ძეგლი უნდა დაწერილიყო II საუკუნის მიწურულს რომში. თუმცა მკვლევარები ერთხმად აღიარებენ, რომ ამ დოკუმენტს ვერ მივიჩნევთ რომის მაშინდელი ეკლესიის ოფიციალურ დოკუმენტად. მეტიც, მკვლევართა ნაწილი ფიქრობს, რომ ძეგლის თავდაპირველი ენა ბერძნული უნდა ყოფილიყო და ესეც აბსოლუტურად ბუნებრივია, რადგან თუ II საუკუნისაა ეს დოკუმენტი, მოგეხსენებათ II საუკუნეში რომში, ჩვენ ამაზე არერთგზის გვისაუბრია, საეკლესიო ენად კვლავაც ბერძნული იყო. და თუ დავუბრუნდებით იმ თეზას, რომ აღნიშნულ ნაშრომს ზოგი მკვლევარი წმ. იპოლიტე რომაელს მიაკუთვნებს, ისიც უნდა დავძინოთ, რომ თუ ეს მართლაც შეიძლება ასე იყოს, მაშინ საქმე უნდა გვქონდეს წმ. იპოლიტეს ერთ-ერთ ადრეულ შრომასთან, მის ზოგიერთ ისეთ მოსაზრებასთან რაც მან შემდგომში თვითონვე შეცვალა. სხვათაშორის ზოგჯერ [24]ავტორად სხვა პირებსაც ვარაუდობენ, მაგალითად კლიმენტი ალექსანდრიელს, მელიტონ სარდელს, წმ. პოლიკრატე ეფესელს და სხვებს, მაგრამ ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გახლავთ თვითონ ტექსტი. მიუხედავად მრავალი ინფორმატიული და სარწმუნოებრივი ხარვეზისა, ეს ძეგლი მაინც, როგორც უძველესი დოკუმენტი, წყაროთმცოდნეობითი თვალსაზრისით დღესაც საყურადღებო გახლავთ.

კვლავაც იპოლიტე რომაელთან ასე თუ ისე დაკავშირებული ძეგლის მიმოხილვით დავასრულებთ წმ. იპოლიტე რომაელის მოღვაწეობისა და მისი ნაშრომების შესახებ უაღრესად ზოგად მიმოხილვას, რომელი მიმოხილვაც რამდენიმე საუბარს გაგრძელდა და, რა თქმა უნდა, უფრო მეტი დაკონკრეტება და ჩაღრმავება ალბათ შეუძლებელი იყო.

 

224–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=XLatsIVE1sM

 

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ