359

ბიბლიის წიგნთა უძველესი ქართული რედაქციები

ჩვენს ბოლო ორ შეხვედრაზე მსოფლიო მასშტაბით საეკლესიო მოძღვრების ისტორიაში მიმდინარე უაღესად რთული საღვთისმეტყველო პაექრობების ფონზე შევეხეთ საქართველოს ეკლესიის, ქართველი ერის, როგორც ქრისტიანი ერის მდგომარეობას და ვისაუბრეთ იმ მართებულ არჩევანზე, რაც ქართლმა თავისი ისტორიის ალბათ ყველაზე უფრო პასუხსაგებ და გადამწყვეტ მომენტში გააკეთა ღვთის წინაშე, ერის წინაშე, საკუთარი მომავლის წინაშე. არ არის გამორიცხული, რომ თვით შესიტყვება “ცხოვრებაი ქართლისაი” ანუ, რაც შემდგომში “ქართლის ცხოვრებად” იწოდა, ამ ძეგლის ეს სახელწოდებაც V-VI საუკუნეებიდან მომდინარეობდეს, როდესაც ჭეშმარიტი სარწმუნოების აღმსარებლობა ანუ ჭეშმარიტი ცხოვრება ქართლისა [1]არჩევანითაც სრულყოფილად გამოიკვეთა. კიდევ ერთხელ დადასტურდა ურყევი ჭეშმარიტება, რომ მხოლოდ მოძღვრების და ამ მოძღვრების მქადაგებლის ამა თუ იმ ქვეყნად მისვლა არ კმარა, თუ საკუთრივ ამ ქვეყნის და ამ ქვეყნის შვილთა გულგახსნილობა ჭეშმაირტებისადმი არ გამოვლინდება. რადგან, ანალოგი ჩვენ უკვე გავაკეთეთ, სომხეთშიც ჭეშმარიტი ქადაგება შესრულდა და აღსრულდა IV ს-ში, ჩვენ აღარ ვამბობთ სამოციქულო ეპოქას, ისევე როგორც ქართლში. გრიგოლ განმანათლებელმა, დიდმა წმინდანმა, მართლმადიდებლური სწავლება დანერგა სომეხთა შორის, მაგრამ მოგვიანებით, როდესაც ჭეშმარიტი არჩევანის გაკეთების ჟამი დადგა, სომხეთმა წარმწყმედელი მონოფიზიტობა აირჩია, ქართლმა, მოგეხსენებათ, დიოფიზიტობა ანუ ორბუნებოვნება ანუ მართლმადიდებლობა.

ჩვენ ამჯერად ამ ზოგადი და უფრო [2]საეკლესიო საღვთისმეტყველო ისტორიასთან დაკავშირებული პრობლემატიკის გვერდით, ჩვენი ლექციების პროფილიდან გამომდინარე, გვაქვს ვალდებულება, რომ შევეხოთ საეკლესიო ლიტერატურის ისტორიის კონტექსტში საკუთრივ ქართულ საეკლესიო ლიტერატურას, მისი აღმოცენების და პირველი, ყველაზე უფრო ადრიდნელი ეპოქის შედარებით დეტალურ განხილვას.

კარგად არის ცნობილი ის უწყვეტი და დაუბოლოებელი პაექრობანი, რაც ქართული ანბანის შექმნას უკავშირდება. ჩვენ, რა თქმა უნდა, ამ პრობლემას ამჯერად პროფესიულად არ შევეხებით, ავღნიშნავთ მხოლოდ, რომ ყველაზე არსებითი მიმართულებით, ყველაზე შესამჩნევი სახით ჩვენს წინაშე იკვეთება ორი თვალსაზრისი ქართულ ანბანთან დაკავშირებით. ერთი შეხედულებით იგი წინაქრისტიანული ეპოქისაა, კონკრეტულად კი უკავშირდება ფარნავაზ მეფეს, ძვ. წ. აღ. III ს-ში მოღვაწეს. დაახლ. [3]284 წლიდან მიიჩნევა ქართული ანბანის შექმნა, ჩამოყალიბება და დამკვიდრება ამ თეორიის მიხედვით. ხოლო მეორე თვალსაზრისი ქართული ანბანის აღმოცენებას ქრისტიანობის პერიოდს უკავშირებს, ქრისტიანული სარწმუნოების პროდუქტად თვლის და შესაბამისად ახალი წელთაღრიცხვის IV ს-ით ათარიღებს.

დიაპაზონი დაცილებისა ამ ორ თვალსაზრისს შორის, როგორც ვხედავთ, თვალსაჩინოა, დაახლოებით 7 საუკუნეა და ეს შვიდი საუკუნე სამწუხაროდ უდიდესწილად ფორმალური პაექრობის საგნად იქცა. რადგან, კიდეც რომ ჩვენ მთელი გულმოდგინებით ვირწმუნოთ ერთ-ერთი თვალსაზრისი, რეალური სურათი ამით არ შეიცვლება, ის მონაცემები, ის წყაროები, რაც ხელთ გვაქვს ამით უფრო არ გამდიდრდება და არც უფრო შეიკვეცება და ქართული მწიგნობრობისა და მწერლობის ისტორია კვლავაც შემორჩენილი წყაროებით იქნება განსაზღვრული. ვთქვათ ასეთი დებულებაც რომ შევიმუშაოთ: [4]თუნდაც ქრისტიანული ეპოქის IV ს-ის დამდეგს მივიჩნიოთ ქართული ანბანი შექმნილად, ჩვენ ვერ უარვყოფთ ამ საუკუნეზე ადრეულ პერიოდში ქართლში გარკვეული სახის მწიგნობრობის არსებობას, ზოგადად საღვთისმეტყველო სწავლებათა დამკვიდრებულობას, გავრცელებულობას, თუნდაც მრავალრელიგიურობის ფონზე, რაზეც ჩვენ უკვე საუბარი გვქონდა. მცხეთის ის უაღრესად ჭრელი სარწმუნოებრივი და აღმსარებლობით რელიგიური სურათი, ეს კონგლომერატი აურაცხელი სხვადახვა სარწმუნოებისა და მოძღვრებებისა ძნელად გაცოცხლდება ჩვენს დღევანდელ თვალთახედვაში მოძღვრებათა მწიგნობრული არსებობის გარეშე. რას უკავშირდება ეს მწიგნობრულობა, რა სახის ანბანით იყო კონკრეტულად ეს მწიგნობრულობა, ამას გარკვეული მნიშვნელობა შესაძლოა ქონდეს, მაგრამ არა გადამწყვეტი.

მეორე თვალსაზრისს რომ მივაპყროთ ყურადღება და მტკიცეთ მივიჩნიოთ, რომ [5]ძვ. წ. აღ. III საუკუნიდან, ანდა როგორც სხვები ფიქრობენ უფრო ადრეული ეპოქიდანაც, ვთქვათ ძვ. წ. აღ. VII-VI სს.-დან არსებობს ქართული დამწერლობა. გარდა რიტორიკული განაცხადისა აი ამ მონაცემს კონკრეტული მნიშვნელობა საკუთრივ მწერლობითი ისტორიის თვალსაზრისით ნაკლებად ექნება, თუ სახელდობრ რაიმე დოკუმენტი არ იქნება აღმოჩენილი, რომელიც ჩვენ ქართველი ერის იმდროინდელი სულიერი წვდომისა და სულიერი სიმაღლის შესახებ გარკვეულ წარმოდგენას მოგვცემს.

ასე რომ, თვალსაზრისთა ჭიდილი ხშირად ფორმალურ პაექრობას ემსგავსება, ხოლო ის, რაც ჩვენ არსებითად გვაინტერესებს, კერძოდ ქართველი ერის სულიერი ცხოვრების ისტორია, რაც ყველაზე მეტად, რა თქმა უნდა, სამოძღვრო ისტორიაში, სულიერ სწავლებაში და ამ სულიერ სწავლებათა მწვერვალში, კონკრეტულად საეკლესიო ლიტერატურაში ვლინდება, შორს დგას აღნიშნულ თვალსაზრისთა შორის რომელიმესადმი მკაფიო არჩევანის გაკეთებისგან. [6]რადგან, სრულიად აშკარაა, რომ ქართლში საეკლესიო მწიგნობრობა იწყება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც აქ ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა. ამას პირობითად ვამბობთ, რაც ზოგჯერ პირდაპირ ცნებად მიაჩნიათ. სინამდვილეში ეს გახლავთ სრულიად პირობითი გაგება და იგულისხმება გაბატონებული მდგომარეობა რომ მოიპოვა ქრისტიანობამ. აი ამ დროიდან იქმნება საქართველოში საეკლესიო ტერმინოლოგია, ქრისტიანული მწერლობა. ამიტომ ამ მწერლობის ისტორიის თვალსაწიერიდან არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს ძვ. წ. აღ. VII-III ს-ში იქნებოდა შექმნილი ქართული ანბანი, თუ ახ. წ. აღ. IV ს-ის დამდეგს. ის უეჭველია, რომ საეკლესიო მწიგნობრობა როდესაც ყალიბდება ქართულად, რა თქმა უნდა, ანბანი არსებობს.

ჩვენ არსებული წყაროების მიხედვით მაინც უფრო სარწმუნოდ გვესახება, რომ ქართლში საეკლესიო მწიგნობრობა IV ს-ის შუა წლებიდან და II ნახევრიდან უკვე ფაქტი უნდა იყოს. [7]ამის ერთ-ერთ თვალსაჩინო მოწმობად გვესახება V ს-ის I ნახევრის წერილობითი დოკუმენტი, რომელიც თავისი წარმომავლობით თარგმანია და არა ორიგინალური ქართული ძეგლი, მაგრამ საკუთრივ საეკლესიო მწერლობის აღმოცენებისა და არსებობის განსაზღვრისთვის ამას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს. თუკი V ს-ის I ნახევარში ითარგმნა ქართულად ისეთი დიდი მოცულობის და საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით საკმაო სულიერი ტევადობის ძეგლი, როგორიც არის IV-V ს-ის მიჯნის ბიზანტიელი ღვთისმეტყველის სევერიანე გაბალონელის ძეგლი “განმარტებები ბიბლიური ექვსი დღის შესახებ”, რომელიც უეჭველია, რომ V ს-ის I ნახევრაში თარგმნა (ამაზე ჩვენ მოგვიანებითაც ვისაუბრებთ). აქედან გამომდიანრე  სრულიად აშკარაა, რომ ამ ძეგლით, თან თარგმანით, არა, ასე ვთქვათ, ცენტრალური ძეგლით, არამედ ერთ-ერთი რიგითი საღვთისმეტყველო ძეგლით [8]დაწყება ქართული საეკლესიო მწიგნობრობისა სრულიად შეუძლებელია. შეუძლებელია, რომ ამ წიგნს წინ არ უსწრებდეს თუ მთელი საღვთო წერილის ქართული თარგმანი არა, ყოველშემთხვევაში, ძველი აღთქმიდან “ფსალმუნნი” და ახალი აღთქმიდან სახარება ოთხთავი. თუმცა, რადგანაც ციტატები, საკუთრივ ბერძნულ ორიგინალში სევერიანე გაბალონელისგან დამოწმებულნი, ქართულ თარგმანში ძალიან საყურადღებო სურათს გვაწვდის, აი ამ ციტატების შესწავლის საფუძველზე ჩვენ შეგვიძლია მივიდეთ იმ დასკვნამდე, რომ სანამ სევერიანე გაბალონელის “ექვსთა დღეთაი” ანუ განმარტებები ბიბლიური ექვსი დღის შესახებ (თანამედროვე სახით თაბახზე გადაბეჭდილი 200 გვერდიანი) ნაშრომი ითარგმნებოდა ქართულად, მანამ აუცილებლად საღვთო წერილის გარკვეული წიგნები უკვე მნიშვნელოვანი ჟამით უწინარეს [9]ქართულად თარგმნილი უნდა ყოფილიყო. ამიტომ ვთვლით, რომ IV ს-ის შუა წლებში მაინც ქართულად უკვე უნდა დაწყებულიყო მთარგმნელობითი მოღვაწეობა, ბიბლიურ-საეკლესიო წიგნების თარგმნა და იმ უადრესი (თუ კონკრეტულად ბიბლიური წიგნების ასპექტით ვიტყვით) რედაქციის ჩამოყალიბება ქართულ ენაზე ბიბლიური წიგნების თარგმანისა, რასაც ჩვეულებრივ “პროტო ვულგატა” ეწოდება. ანუ ათონელთა (ვგულისხმობთ კონკრეტულად წმინდა გიორგი მთაწმინდელს) მიერ დაკანონებული, მართლაც “ვულგატას” ღირებულების ტექსტის (ერთი მხრივ “ფსალმუნთა”, მეორე მხრივ “სახარებისა”) თუ რედაქციის უწინარესი გაბატონებული რედაქციის არსებობა IV ს-ის შუა წლებიდან უკვე უეჭველი უნდა იყოს და ამ დროს უნდა ჩამოყალიბებულიყო. მას სხვაგვარად ჯრუჭ-პარხლის რედაქციაც ეწოდება, [10]რადგან ქართული სახარების ის ხელნაწერები, რომლებიც ჯრუჭისა და პარხლის ოთხთავებია, რომლებსაც თანაშეერთვის აგრეთვე და ზოგჯერ უპირატესობაც ენიჭება ოპიზის ოთხთავს, ამ სახელწოდებითვე რედაქციულადაც განისაზღვრება როგორც ჯრუჭ-პარხლის რედაქცია ანდა ოპიზური რედაქცია. ღვთის მადლით ჩვენამდე მოღწეული მრავალი მნიშვნელოვანი ნუსხიდან სახარება-ოთხთავისა (ოთხთავებს ანუ სახარებებს ჩვენ პირველ რიგში ვაქცევთ ყურადღებას, რადგან ეჭვი არაა ყველაზე ადრე სახარება-ოთხთავები და “ფსალმუნნი” ითარგმნებოდა ქართულად) XI საუკუნემდელი, ე.ი. გიორგი მთაწმინდელის რედაქციის წინმსწრები ოთხთავები ღირსებითი ნიშნით დღეისათვის შეიძლება სხვაგვარად წარმოჩნდეს. ჩვენ არ შეიძლება ამ ოთხთავთა შორის განსაკუთრებული ყურადღება არ მივაპყროთ, ვთქვათ, ტბეთის ოთხთავს, რომელიც “ჰაემეტობის” აშკარა ნაკვალევსაც შეიცავს და მრავალი ნიშნით ძალიან არქაულია. ვფიქრობთ, უფრო არქაული [11]იმაზეც კი, რაც “ხანმეტი” ფრაგმენტებია (ჩვენამდე ჯრუჭ-პარხლის რედაქციის მოზრდილი “ხანმეტი” ფრაგმენტებიც გახლავთ მოღწეული). თუმცა სამეცნიერო კვლევაში ზოგმა მეცნიერმა ამ ხელნაწერს (ტბეთის ოთხთავს) გვიან მიუჩინა ადგილი და ე.წ. ექვთიმე ათონელის მიერ თარგმნილ-რედაქტირებულ სახარებად მიიჩნია, რაც, პირდაპირ ვიტყვით, სრული აბსურდია (ჩვენ ამაზე წერილობითი პუბლიკაციაც გვაქვს). სხვა რომ არაფერი აშკარა ჰაემეტური გადმონაშთები ყოვლადშეუძლებელია არსებულიყო ექვთიმესგან ნარედაქტირებ და მითუმეტეს თარგმნილ ოთხთავში. საერთოდ ექვთიმემ თარგმნა თუ არა სახარება, ეს საკითხი კვლავაც პრობლემაა და ალბათ ჩვენ ამ კითხვას უარყოფითად უნდა ვუპასუხოთ. მაგრამ ოთხთავის ეს ნუსხები, თითქმის ყველა, [12]გარდა ერთისა და მეორე ფრაგმენტისა, არსებითად ერთ რედაქციას ასახავენ და ეს რედაქცია, როგორც ავღნიშნეთ, უნდა ჩამოყალიბებულიყო დაახლოებით IV ს-ის შუა წლებსა და II ნახევარში. ესაა რედაქცია, რომელიც უშუალოდ ბერძნულიდან მომდინარეობს და შესაბამისად სახარების ერთ-ერთ უადრეს რედაქციულ განშტოებას წარმოადგენს და დიდად მნიშვნელოვანია ოთხთავის ბერძნული ოროგინალის (მოგეხსენებათ ოთხთავი და საერთოდ ახალი აღთქმა ბერძნულად დაიწერა) უადრესი სახის აღსადგენად.

ბარემ აქვე აღვნიშნავთ იმას, როგორც ვთქვით, ოთხთავი და ზოგადად ახალი აღთქმა ბერძნულად დაიწერა და შესაძლოა ვინმეს გაუჩნდეს კითხვა, რომ მათეს სახარება ხომ ებრაულად დაწერალად არის ცნობილი. სინამდვილეში აქ ჩვენ პრობლემის მართებული გაგება არ გვაქვს. რა თქმა უნდა, ცნობილია, რომ მათემ ნამდვილად დაწერა ებრაულად სახარება, მაგრამ ეს არ ნიშნავს არნაირად იმას, [13]რომ ბერძნული ტექსტი სახარებისა მათეს ავტორობით თარგმანია მის მიერ ებრაულად დაწერილი სახარებისა, რომ თითქოს მან ებრაულად დაწერა და ეს ებრაული შემდეგ ბერძნულად ითარგმნა. წმინდა წერილის ბერძნულენოვან ტექსტში არაფერი არ გახლავთ თარგმნილი, ეს ყველაფერი ორიგინალია. მათეს სახარებასთან დაკავშირებით ჩვენ ამგვარი პოზიცია უნდა გვქონდეს, რომ მათემ ერთდროულად დაწერა ებრაულადაც საკუთრივ ებრაელთათვის და ბერძნულადაც საყოველთაო სარგებლობისთვის. ებრაელთათვის მათეს სახარების დაწერა (ჩვენ ამაზე თავის დროზე გვქონდა საუბარი) განპირობებული იყო მხოლოდ და მხოლოდ იმ მიზეზით, რასაც საეკლესიო ტრადიციაში მოგვიანო ეპოქის ტერმინოლოგიით “თეოდიცია” ეწოდება ანუ “ღვთის გამართლებულობა” (ასე შეიძლება ითქვას ქართულად). სხვაგვარად რომ ვთქვათ სახარება ებრაულად იწერება იმის გამო, რომ ებრაელებს ღვთის წინაშე საყვედურის გამოთქმის საბაბიც კი აღხოცილი ჰქონდეთ, ანუ რომ არ [14]თქვან განკითხვის ჟამს ჭეშმარიტება ჩვენ არ მოგვწოდებია წერილობით და ცხადია ვერც შევიცანით ეს ჭეშმაირტებაო. ეკლესიური მოძღვრების მიხედვით უფლისმიერი წინაგანგება უკეთურთაგან, მწვალებელთაგან, ჭეშმარიტებისგან გაუცხოებულთაგან, რჯულის გარეგანთაგან აღხოცავს არა მხოლოდ მიზეზებს თავის მართლებისას, არამედ საბაბსაც თავის მართლებისას. მიზეზსა და საბაბს შორის ის განსხვავებაა, რომ შეიძლება ვინმეს რაღაც მოვლენა პირდაპირი მნიშვნელობით მიზეზად ეგულვოდეს იმისა, მართლაც თვლიდეს ასე, რომ რაღაც მიზეზით იგი ვერ მიწვდა ჭეშმარიტებას, ანუ გულწრფელი იყოს თავის საყვედურში ღვთისადმი. ცდებოდეს, მაგრამ გულწრფელად ფიქრობდეს, რომ მართლაც რაღაც მიზეზმა დააბრკოლა ის იმაში, რომ ღმერთი ვერ შეიცნო და ამ მიზეზის არსებობის გამო ღმერთს უსაყვედურებდეს და არა საკუთარ თავს. მაგრამ არის მეორე ნაწილი მართლაც მზაკვართა, რომლებიც კარგად არიან ჩახედულნი მოვლენათა მსვლელობაში, შესანიშნავად უწყიან, რომ [15]ისინი შეგნებული მოწინააღმდეგეები გახდნენ ჭეშმარიტებისა, ე.ი. რაიმე მიზეზს კი არ დაუბრკოლებიათ, არამედ ყველანაირი პირობა ჰქონდათ იმისა, რომ ჭეშმაირტება შეეცნოთ, მაგრამ შეგნებულად არ შეიცნეს ჭეშმაირტება და როდესაც დადგება ჟამი პასუხისგებისა, ისინი მხოლოდ საბაბს თუ მოიშველიებენ, ე.ი. ყალბ, ფარისევლურ, ნიღბისებრ საბაბს თავის მართლებისას, თითქოს არ იცოდნენ და ამიტომ შეცდნენ. სინამდვილეში მათ ყველაფერი იცოდნენ და მხოლოდ შეგნებულად უმზაკვრეს ჭეშმარიტებას. აი ამიტომ უფლისმიერი მართლმსაჯულება უკეთურთაგან აღხოცავს არა მხოლოდ მიზეზს თავის მართლებისას, არამედ საბაბსაც თავის მართლებისას. შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ ღვთის წინაგანგებით წინდაწინვე იყო განჭვრეტილი მათეს სახარების ებრაულად დაწერის ხვედრი და ეს ხვედრი იმას ნიშნავდა, რომ (შეიძლება რამდენიმე პირი ამ სახარებით ჭეშმარიტებაზე მოქცეულიყო, თუმცა ამგვარი ვინმე უცნობია საეკლესიო ისტორიაში) [16]ზოგადად ერი ამ სახარებას არ მიიღებდა, მიუხედავად ამისა ხსენებული სახარების დაწერა ფუჭ საქმედ არ წარმოჩნდა (ფუჭი საქმე ღვთის განგებით წმინდანისგან არასოდეს არ აღსრულდება, რადგან ეს ცოდვაა), რადგან ამ სახარების დაწერით ებრაელებს თავის მართლების საბაბი მოესპოთ და მათ აღარ ექნებათ უფლება ღვთისადმი საყვედურისა, რომ არ უწყოდნენ ჭეშმარიტება, თითქოს არ მისცემიათ წმინდა სიტყვა, წმინდა მოძღვრება და ამიტომ დარჩნენ ღვთის გარეშე. მაგრამ მათე მახარებელმა, როგორც აღვნიშნეთ, დაწერა არა მხოლოდ ებრაულად, არამედ მანვე დაწერა ბერძნულ ენაზეც სახარება. მისი ბერძნული სახარება არ არის მისივე ებრაული სახარების თარგმანი. სხვათაშორის ბერძნულენოვანი ტექსტი სიღრმისეულად არის შესწავლილი და მიუხედავად წინასწარ შემუშავებული თვალთახედვისა ზოგიერთი მკვლევრისგან, რომ თითქოს იგი თარგმანი იყო, თვით ამავე მკვლევართა ნაკვლევმა თარგმნილობის ვერანაირი ნიშანწყალი ბერძნულ ტექსტში ვერ დაადასტურა. ჩვენ ვიცით ორენოვანი [17]მწერლები და ეს თავისთავად ფაქტიცაა. მოციქულები და მახარებლები ებრაელები იყვნენ და მათ თავისუფლად შეეძლოთ ებრაულადაც დაეწერათ სახარება, მაგრამ მათ დაწერეს ბერძნულად საყოველთაო ენაზე და ბერძნულად დაწერა იყო მათგან რთული, თორემ ებრაულად, თავისთავად ცხადია, დაწერდნენ. და თუ სხვებმა დაწერეს ბერძნულად, რა გასაკვირია, რომ მათესაც დაეწერა ბერძნულად. განსხვავება მხოლოდ ისაა, რომ მათემ ამავე დროს ებრაულადაც დაწერა, რაც სხვებსაც თავისუფლად შეეძლოთ, უბრალოდ ვალდებულება არ იყო ამისა, რადგანაც მათეს სახარება ებრაელებისადმი ღვთის სიტყვის ქადაგების ვალდებულებას სრულად შეასრულებდა და როგორც აღვნიშნეთ ებრაელებს თავის მართლების საბაბიც მოესპობოდათ.

ეს უბრალოდ იმ განმარტებისთვის, რომ როდესაც ვამბობთ მთელი სახარება ბერძნულად დაიწერა, ვინმემ არ ჩათვალოს, რომ აქ თითქოს რაღაც ხარვეზია ინფორმაციისა და რომ მათეს სახარება არ დაწერილა ბერძნულად და ის მხოლოდ თარგმანია ებრაულიდან ბერძნულ ენაზე. კვლავ ხაზს გავუსვამთ, რომ ბერძნული ტექსტი [18]მათეს სახარებისა ამ ენაზევე დაიწერა მათესგანვე და მისგანვე დაიწერა ებრაული ტექსტიც იმავე სახარებისა.

ეხლა დავუბრუნდეთ იმას, რაზეც ვსაუბრობდით, რომ ქართულად პირველად უეჭველად სახარება-ოთხთავი ითარგმნებოდა, რომლის უძვირფასესი ნუსხები ჩვენამდე მოღწეულია და ამ ნუსხათაგან თითქმის ყველა, გარდა ერთისა და კიდევ მეორე ფრაგმენტისა, არსებითად ერთი რედაქციისაა და ეს რედაქცია იწოდება როგორც “ჯრუჭ-პარხლის რედაქცია”, რადგან ამ რედაქციის ეს ორი ოთხთავი (“ჯრუჭისა” და “პარხლისა”) გამოქვეყნდა მეცნიერულად 1943 წელს აკაკი შანიძის მიერ და შესაბამისად ამ ოთხთავთა წარმომავლობა გახდა მათში დაცული რედაქციის სახელწოდება. მაგრამ შემდგომში უფრო უპირატესობა ზოგი მკვლევარის ნაშრომში მიენიჭა ამავე რედაქციის ამსახველ კიდევ ერთ ოთხთავს, ეს გახლავთ “ოპიზური ოთხთავი” და შესაბამისად იმ რედაქციის სახელწოდება “ოპიზურ რედაქციად” განისაზღვრა. [19]ესაა ქართულ ენაზე არსებული უადრესი რედაქცია, ძალიან მნიშვნელოვანი მრავალი შტრიხით. თუმცა ჩვენ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ამ რედაქციის თავდაპირველი სახე უცვლელად შენარჩუნდა გვიანდელ ხელნაწერებში. პირიქით, არაერთგზისი შევსებანი განიცადა მან ბერძნულ ტექსტთან მიმართებით, ქართულ ენაზე აღმოცენებულ სხვა რედაქციასთან მიმართებით (რომელზეც მოგვიანებით ვიტყვით), სომხურ ტექსტთან მიმართებით, რომელსაც ასევე არაიშვიათად ითვალისწინებდნენ მოგვიანებით ქართველი რედაქტორები, როგორც ერთ-ერთ უადრეს თარგმანს (სომხურადაც ბიბლია უადრეს პერიოდში ითარგმნა). გამორიცხული არ არის სხვაენოვანი ტექსტების, ეთიოპური და კოპტური თარგმანების გათვალისწინებაც, თუმცა ამის მკვეთრი დადასტურება ჩვენ არ გვაქვს, ისევე როგორც არც სირიული ტექსტისა. არსებითი, გამოკვეთილი და პირველადი ეს გახლავთ, როგორც უკვე ვთქვით, ბერძნული ტექსტი და მოგვიანებით, არაიშვიათად, გათვალისწინება ადრეული სომხური თარგმანისა. სომხური თარგმანის ამგვარი გათვალისწინება ზოგჯერ ძალიან მცდარად არის სამწუხაროდ კვლევაში გაგებული. [20]ეს რაღაც ნაკლად, ხარვეზადაა მიჩნეული და ზოგჯერ სარწმუნოებრივ მოტივსაც იშველიებენ ამგვარი პოზიციის გამოსახატად. სინამდვილეში ესაა სრული აბსურდი. სომხური თარგმანი გახლავთ, როგორც აღვნიშნეთ, ადრეული, ჯერ კიდევ მართლმადიდებლობის ეპოქისა, როცა სომხეთში ჯერ კიდევ მართლმადიდებლობა იყო, ჯერ კიდევ გრიგოლ პართელის მოძღვრება იყო აღორძინებული, IV-V სს-ის მიჯნაზე და როცა მონოფიზიტობის კვალი სომხეთში ჯერ, რა თქმა უნდა, არ იყო. იმიტომ, რომ ჯერ ბუნებაში არ არსებობდა ასე გამოკვეთილად მონოფიზიტური მწვალებლობა, თუმცა რაღაც ფრაგმენტული გაგება მონოფიზიტობისა, თავისთავად ცხადია, ყოველთვის იყო ეკლესიის ისტორიაში, მაგრამ ჩამოყალიბებულად მონოფიზიტობა, როგორც ასეთი, ცხადია, ამ დროს ჯერ კიდევ არ არსებობდა და სოხმეთშიც ამ პერიოდში მართლმადიდებლობა იყო დამკვიდრებული. შესაბამისად სწორედ მართლმადიდებლობის ეპოქის ნაყოფია წმინდა წერილის სომხური თარგმანი, ერთ-ერთი უდიდესი და უმნიშვნელოვანესი თარგმანი, რომელიც [21]მრავალი კუთხით არის კვლავაც შესასწავლი და ვფიქრობთ, რომ არათუ კვლავაც შესასწავლი, საერთოდ შეუსწავლელია საკუთრივ საღვთისმეტყველო ტერმინლოგიური ასპექტებით ეს ძეგლი. ჩვენ გვქონდა და გვაქვს არაიშვიათად ამ ტექსტთან შეხება და ეს ღირსებანი, როგორც აღვნიშნეთ, სრულიად თვალსაჩინოა და შესასწავლია. ჩვენ ამ ღირსებებზე მოგვიანებითაც ვისაუბრებთ, მაგრამ ამ შემთხვევაში ხაზს გავუსვამთ იმას, რომ სომხური თარგმანის გამოყენება მოგვიანებით ქართველ რედაქტორთა მიერ, როდესაც ისინი ცდილობდნენ ზოგიერთი სახარებისეული გამონათქვამის დაზუსტებას არა მხოლოდ ბერძნული ორიგინალის მიხედვით, არამედ მათთვის ხელმისაწვდომი სომხური თარგმანის მიხედვითაც, ესაა დიდი ღირსება ქართველ მთარგმნელთა მოღვაწეობის, მათი ჭეშმარიტად მეცნიერული მიდგომა თარგმანისადმი და სათარგმნი ტექსტისადმი. ყველა შესაძლო წყაროს გათვალისწინებით ბიბლიურ წიგნთა პირველ ქართველ მთარგმნელთა და მოგვიანო რედაქტორების მოღვაწეობა ადის იმ სიმაღლემდე, რასაც ჩვენ ერთ-ერთ გამოკვლევაში და [22]პუბლიკაციაში ვუწოდეთ “გლობალური მონუმენტურობის ნიმუში”. “გლობალური” ანუ ყოვლისმომცველი, ყველა წყაროს გათვალისწინების მცდელობა, რაც შედეგად გვაძლევს უეჭველად მონუმენტურ ნაყოფს ღვაწლისას, ქართულ თარგმანს ბიბლიური წიგნებისას, რომელიც მართლაც ერთ-ერთი მონუმენტია, ერთ-ერთი ძეგლია, ერთ-ერთი ნიშანსვეტია ბიბლიის სხვადასხვაენოვან ტექსტებს შორის.

ჩვენ ქართულ-სომხური ბიბლიების მიმართებას კვლავაც შევეხებით, რადგან ეს ერთ-ერთი ფუნდამენტური საკითხია ბიბლიოლოგიური და ზოგჯერ საეკლესიო თვალსაზრისით წარმოებული კვლევისა. თუმცა ამ ეტაპზე აქ შევჩერდებით, აღვნიშნავთ რა, რომ IV ს-ის შუა წლებში უნდა შემუშავებულიყო ქართულად პირველი რედაქცია ბიბლიური წიგნების თარგმანისა და ამ წიგნთაგან გამოვყოფდით სახარება-ოთხთავს (ფსალმუნთა წიგნზე შემდგომ გვექნება საუბარი). ამავე ეპოქას უნდა უკავშირდებოდეს ის ე.წ. [23]“პროტო ვულგატა” ანუ გიორგი მთაწმინდელის რედაქციამდე დამკვიდრებული რედაქცია სახარება-ოთხთავისა, შემუშავებული ქართულად სწორედ IV ს-ის შუა წლებში უშუალოდ და მხოლოდ ბერძნულ ორიგინალზე დაფუძნებით. ხსენებულ თარგმანში არ ჩანს და არც უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული რომელიმე სხვა რედაქცია. სომხური ალბათ იმ დროისათვის არც არსებობდა, რა თქმა უნდა. ჩვენ შემდეგ დავაზუსტებთ, რომ სომხური თარგმანი როგორც ჩანს ქართულ თარგმანს ითვალისწინებს. ამას ჩვენ რაღაც პატრიოტული მოსაზრებით არ ვამბობთ, ეს ერთ-ერთი მეცნიერული დასკვნაა გარკვეული არგუმენტებისა, რასაც ნაწილობრივ შემდეგ აღვნიშნავთ, თუმცა ხაზს გავუსვამთ იმას, რომ თვით ეს ფაქტი, რომ სომხურ თარგმანში ზოგადად საღვთო წერილისა ჩვენ ვხედავთ ნაკვალევს ქართული თარგმანის გამოყენებისას, ისეთივე ღირსებაა სომეხი პირველმთარგმნელებისა, როგორც ჩვენ გვიანდელ ქართველ რედაქტორთა მისამართით აღვნიშნავდით, როდესაც მივუთითებდით, [24]რომ ისინი ითვალისწინებდნენ არა მხოლოდ ბერძნულ ორიგინალს, არამედ ყველა სხვა წყაროს და მათ შორის აუცილებლად სომხურ თარგმანსაც. კვლავ ხაზს გავუსვამთ, რომელიმე წყაროს გამოყენება მხოლოდ და მხოლოდ ღირსებას ჰმატებს თარგმანს, უფრო მეცნიერულს, უფრო ამომწურავს ხდის მას და ამ ნიშნით ერთი მხრივ ქართველ რედაქტორთა მიერ ბიბლიური წიგნების ადრინდელი ქართული თარგმანის ტექსტობრივი დაზუსტებისას სომხური თარგმანის გამოყენება დიდი ღირსებაა. მეორე მხრივ ანალოგიურ ღირსებას ვხედავთ ჩვენ სომხური ბიბლიის პირველ სომეხ მთარგმნელებთანაც, რომლებიც ჩვენი აზრით ითვალისწინებდნენ ბიბლიის წიგნთა უძველეს ქართულ თარგმანს, რადგანაც არც ისინი იფარგლებოდნენ მხოლოდ ბერძნული ან გნებავთ სირიული (როგორც საერთოდ მიიჩნევენ, რომ სომხური ბიბლია სირიულიდან მომდინარეობს, მაგრამ [25]აშკარად ჩანს, რომ იქ ბერძნული ორიგინალიც არაიშვიათადაა გათვალისწინებული) დედნით, არამედ უკვე არსებული ქართული თარგმანით. ქართული თარგმანი, ქართული საეკლესიო ლიტერატურის ისტორია წინმსწრებია სომხური საეკლესიო ლიტერატურისა და ამიტომ სრულიად ბუნებრივია, რომ შედარებით გვიან აღმოცენებული, რაც არ ნიშნავს დიდ ინტერვალს (შეგვიძლია ეს ინტერვალი ნახევარი საუკუნით განვსაზღვროთ), სომხური ლიტერატურა რომ ითვისებს და ითავისებს ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაში მიღწეულ წარმატებებს, ეს არის დიდი ღირსება სომეხი, ჯერ კიდევ მართლმადიდებლობის ეპოქაში მყოფი ბიბლიის წიგნთა პირველ მთარგმნელებისა.

359–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=1o2Jyezhjqc

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ