2-5

ტერმინ “დოგმატიკის” განსაზღვრება (პირველი ნაწილი)

ჩვენ განვაგრძობთ ჩვენს საუბრებს ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორიის შესახებ. ეს გახლავთ რიგით მეორე საუბარი და ვინც პირველს ბოლომდე უსმენდა, ალბათ ახსოვს, რომ ჩვენი განხილვა შევწყვიტეთ ორი უმნიშვნელოვანესი ტერმინის “დოგმატისა” და “დოქსას” განმარტებაზე. ვაგრძელებთ პირდაპირ აქედან და უბრალოდ ერთი ფრაზით მსმენელს შევახსენებთ, რომ ქრისტიანული ლიტერატურის შესწავლა ცალკეული ტერმინოლოგიური განმარტებების გარეშე შეუძლებელია და ამ შემთხვევაში ამის ნიმუშად სწორედ ეს ორი ტერმინიც გამოდგება, რომელთა სრულყოფილი წვდომა საკუთრივ საეკლესიო მართლმადიდებლური ლიტერატურის რაობის წვდომას გულისხმობს. თანდათანობით ამაში მსმენელი, რა თქმა უნდა, დარწმუნდება.

მაგრამ რასაც ვამბობდით იმას გავყვეთ, რომ ორივე ეს ტერმინი გახლავთ ბერნძული, მომდინარეობენ ბერძნული ზმნიდან “დოკეო”, რაც ქართულად შეიძლება ითარგმნოს ასე: “მივიჩნევ”, “მგონია”, “ვთვლი”, “ვრაცხ”, “მომწონს”, “ასე ვირჩევ”, “მესათნოება”. აქედან ნაწარმოები ტერმინები “დოგმატი” და “დოქსა” ერთიმეორეს უკავშირდებიან და მთლიანდებიან იმით, რომ ორივე მათგანი აზრს, აზროვნებას გულისხმობს. მაგრამ მათ შორის არის ამავე დროს საკმაოდ მკვეთრი მიჯნა და ამგვარი გამიჯნულობის განმარტებით ჩვენ “დოგმატის” რაობასაც, ალბათ, შევიმეცნებთ და “დოქსას” რაობასაც. პირველად, რა თქმა უნდა, “დოგმატის” შესახებ ვისაუბრებთ.

ჩვენს საუბარში და წერილობითაც ვიყენებთ ამ სიტყვის სწორედ ამ ფორმას - “დოგმატი”, იმიტომ, რომ მიუხედავად მეორე ფორმისა (კერძოდ ვგულისხმობთ “დოგმა”-ს), რომელიც ასევე, რა თქმა უნდა, სავსებით მართებული ფორმაა, ვამჯობინებთ მაინც ფორმას “დოგმატი”. ბერძნულში ეს ორი ფორმა ერთი და იგივე სიტყვაა, ოღონდ “დოგმატში” აღდგენილია ფუძისეული “ტ”, რაც სიტყვა “დოგმა”-ს ბრუნვისას ჩნდება, კერძოდ გენეტივში იჩენს თავს. ბერძნულში სახელობითში არის “დოგმა” (“ტო დოგმა”), მაგრამ გენეტივში ანუ ნათესაობითში არის “ტუ დოგმატოს”, ე.ი. ფუძეში აღდგება ის “ტ”, რაც სახელობით ბრუნვაში დაკარგულია.

ამგვარი სახის სიტყვები, რომლებიც სახელობითში ამა თუ იმ თანხმოვანს კარგავენ, სხვადასხვა ენაში ხშირად გადადის ორი ფორმით: ერთი ფუძეში თანხმოვანდაკარგული, ანუ სახელობითი ბრუნვის ფორმით, მაგრამ საკმაოდ ხშირად გადადის იმ თანხმოვნით, რომელიც სხვა ბრუნვებში იჩენს თავს ბერძნულში. ამ შემთხვევაშიც, რა თქმა უნდა, ეს ვითარებაა, “დოგმა” და “დოგმატი” ერთიდაიგივე სიტყვაა ყველანაირი გაგებით და მხოლოდ ფორმაზეა საუბარი. რამდენადაც ქართულში ორივე ფორმაა შემოსული, ჩვენ ვამჯობინებთ, რომ გამოვიყენოთ ტერმინი “დოგმატი” შემდეგი მიზეზის გამო: სიტყვა “დოგმა” იმდენად ხშირად იხმარებოდა წლების წინ ათეისტურ პერიოდში და ყოველთვის უარყოფითი შინაარსით, რომ ეს სიტყვა დღეისათვის ფაქტობრივად დასნეულებულია. ჩვენ შეგვიძლია ასე ვისაუბროთ მრავალ სიტყვაზე, რომელიც შეიძლება სავსებით საღი წარმოშობის იყოს, მაგრამ არაჭეშმარიტი გამოყენების შედეგად მისი წვდომა, მისი შინაარსი გაუკუღმართებული იყოს მკითხველისა და მსმენელისთვის. ეს მოვლენა საკუთრივ საეკლესიო ლიტერატურაშიც ეკლესიის მამათაგან ხშირად არის ხაზგასმული. დავაზუსტებთ რას ვგულისხმობთ, რომ სიტყვა შეიძლება თავისი არსით სავსებით მართებული იყოს, სავსებით მართლმადიდებლური იყოს, სარწმუნოებრივი იყოს, მაგრამ გამოყენებითი გაუკუღმართების გამო ეს სიტყვა ასევე გაუკუღმართებულ განწყობას ჰბადებდეს მსმენელსა და მკითხველში და შესაბამისად მისი უარყოფა ხდებოდეს. ყველაზე უფრო თვალნათლივ ნიმუშად ამისა დავასახელებთ წმინდა იოანე დამასკელის მსჯელობას და პირდაპირ მითითებას ისეთ ტერმინზე, როგორიც გახლავთ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისადმი თქმული ტერმინი “ქრისტეს მშობელი”. ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” თავისი აზრით, თავისი გააზრებით აბსოლუტურად მართლმადიდებლურია. სწორედ ამას გვასწავლის ეკლესია, რომ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელმა შვა განკაცებული ღმერთი, ხოლო ქრისტე (ამას ალბათ ჩვენ სხვადასხვა დროს დეტალურად შევეხებით) ეკლესიური სწავლებით გახლავთ სწორედ განკაცებული ღმერთის სახელი. სულიერად და გადატანითად, რა თქმა უნდა, ყოველთვის შეგვიძლია ვუწოდოთ ქრისტე ძე ღმერთს, განკაცებამდელ ძე ღმერთსაც კი, მაგრამ პირდაპირი მიმართებით, პირდაპირი აზრით ქრისტე მას ეწოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც იგი განკაცდა. იმიტომ, რომ თვითონ სიტყვის ეტიმოლოგია სწორედ ამას გულისხმობს (“ხრისტოს” ნიშნავს ცხებულს), რომ მაცხოვარი უფალი იესო ქრისტე ცხებულად ითქმის სწორედ განკაცებისას, როდესაც მისი კაცობრივი ბუნება ცხებული გახდა მისი საღვთო ბუნებისგან. შესაბამისად, კვლავ აღვნიშნავთ, რომ ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” არავითარ უარყოფით გაგებას არ შეიცავს. მაგრამ იოანე დამასკელი მაინც კრძალავს ამ ტერმინის გამოყენებას. მისი თქმით მართალია ტერმინი “ქრისტეს მშობელი” შინაარსობრივად არავითარ გაუკუღმართებას არ შეიცავს, მაგრამ რამდენადაც ეს ტერმინი სწორედ უკეთური მოძღვრების გადმოსაცემად გამოიყენა ნესტორმა და ამ გზით, გამოყენების ამგვარი ბოროტული მიზანდასახულობით განწყობაც არაჯანსაღი შექმნა მის შესახებ (ე.ი. როგორც არ უნდა იყოს ნებისმიერ მსმენელს და მკითხველს ნესტორისეულად წარმოუჩნდება მაინც ეს ტერმინი), აღნიშნულის გამო იგი (იოანე დამასკელი) უარყოფს მის გამოყენებას. იგივე ითქმის ტერმინ “დოგმასთან” დაკავშირებითაც. “დოგმა”, როგორც უკვე ვთქვით თავისი შინაარსით აბსოლუტურად საეკლესიოა, სარწმუნოებრივია, მართლმადიდებლურია, მაგრამ რამდენადაც უკვე კარგა ხანია წლების მანძილზე ინტენსიურად გამოიყენებოდა ეს ტერმინი მხოლოდ და მხოლოდ უარყოფითი შინაარსით და მასში ჩაიდებოდა, მოგეხსენებათ, რაღაც გაქვავებულის, სტერეოტიპულის, დრომოჭმულის, ძველის, კონსერვატულის შინაარსი, დღესაც ეს ნაწილობრივ უეჭველად შენარჩუნებულია. მრავალ თანამედროვე პუბლიკაციაშიც კი, რაც არ უნდა მათი ავტორები რელიგიურობას იჩემებდნენ, უარყოფა და უარყოფითი შინაარსით გამოხატვა აზრისა ქრისტიანული ლიტერატურის და ქრისტიანული მოძღვრების წინააღმდეგ ჩვეულებრივ სწორედ ამ ტერმინს უკავშირდება. მრავალი ამბობს: “ჩვენ საეკლესიო დოგმებს არ ვიღებთ, რადგან დოგმები აზროვნებას უარყოფს და ეს გაქვავებული, დრომოჭმული და კონსერვატული შეხედულების ამსახველი ცნებაა”. აი აქედან გამომდინარე, აბსოლუტურად მიზანშეწონილად შეგვიძლია, რა თქმა უნდა, ეს ტერმინი გამოვიყენოთ, მაგრამ ეს მხარეც რომ ჩვენგან თავიდან აცილებული იქნეს, ეს განწყობაც, რაც არსებობს ქართველ მსნელსა და მკითხველში ამ ტერმინისადმი, იმავე ტერმინის მეორე ფორმობრივი სახეობის გამოყენება უფრო მართებული გვეჩვენება. იმიტომ, რომ ეს მეორე სახეობა წინა წლებში საერთოდ უცნობი იყო და არავის არ გამოუყენებია მაგალითად ფორმა “დოგმატი”. შესაბამისად ერთი და იმავე სიტყვის ეს მეორე ფორმობრივი სახესხვაობა გადაურჩა ყოველგვარ თუნდაც გამოყენებით გაუკუღმართებას.

ეს მოკლე შენიშვნა, ეხლა კი გავაგრძელოთ საუბარი იმის შესახებ, რომ ტერმინი “დოგმატი” პირველ რიგში უკავშირდება აზრს. მაგრამ რომელია ეს აზრი? აზრი შეიძლება იყოს სხვადასხვა შინაარსისაც, სხვადასხვა ინტენსივობისაც, სხვადასხვა დაჟინებითი მოთხოვნილებისაც. ანუ ზოგი თავის აზრს დებულებად აკანონებდეს, ზოგი თავის აზრს მოსაზრებად, ვარაუდად, შეხედულებად გვთავაზობდეს. “დოგმატი” ყველა შემთხვევაში გახლავთ უცვლელი, მყარი დებულება. არა აზრისმიერი ძიებანი, ვარაუდები და შეხედულებანი, არამედ ჩამოყალიბებული, მყარი, უცვლელი გადაწყვეტილება. ეს შინაარსი ჩაიდება ყოველთვის “დოგმატში” საეკლესიო ღვთისმეტყველების მიერ, ეკლესიის მამათა მიერ ეკლესიური მოძღვრების კონტექსტში. რა თქმა უნდა, ტერმინი “დოგმატი”, თავისთავად ცხადია, ანტიკურ ეპოქაშიც არსებობდა და იქაც უკვე ამ ტერმინს ჰქონდა ის მარცვალი შეძენილი, რამაც განაპირობა მისი საეკლესიო შინაარსით მოხმობა, მარცვალი იმისა, რომ “დოგმატი” ანტიკურ ეპოქაში ნიშნავდა გადაწყვეტილებას, ბრძანებას, ბრძანებულებას, მეფის განჩინებას, კრების მყარ დასკვნას და სხვა. სწორედ ამიტომ თვით საღვთო წერილშიც, სახარებაშიც ტერმინი “დოგმატი” კეისრის გადაწყვეტილების, კეისრის ბრძანების აღმნიშვნელია და ქართულადაც ბრძანებადაა გადმოცემული. ეს ზოგადი აზრით, მაგრამ, შეიძლება ითქვას,  გაცილებით უფრო მკვეთრდება ეს ურყევობა გადაწყვეტილებისა, უცთომელობა და უცვლელობა დებულებისა, როდესაც აღნიშნულ ტერმინს ჩვენ საკუთრივ ეკლესიური მოძღვრების, ეკლესიური მოძღვრების უმტკიცეს სწავლებათა მიმართ გამოვიყენებთ.

რატომ არის აუცილებელი, რომ საეკლესიო მოძღვრების საფუძველბი, ძირეული სწავლებანი, ფუძემდებლური სწავლებანი ჩვენ განვსაზღვროთ სწორედ ამ ტერმინით - “დოგმატი”, ანუ ტერმინით “ბრძანებულება”, “გადაწყვეტილება”, “განჩინება”, “მყარი დებულება”? ამის აუცილებლობას ქმნის თვით ამ ძირეულ სწავლებათა, ამ  საეკლესიო მოძღვრების ფუძემდებლურ დებულებათა წარმოშობის რაობა, თუ საიდან მივიღეთ ჩვენ ეს დებულებები. ისინი არ გახლავთ ადამიანური ძიებისა და ამ ძიებათა ხანგრძლივი და შრომატევადი შრომის ნაყოფი. ყველა ეს დებულება არის გამოცხადებითი, ნაუწყები საკუთრივ ღვთისგან. ნაუწყებია ჯერ ძველ აღთქმაში წინასწარმეტყველური ენით, ხოლო მახარებლობითად, სამოციქულოდ, გაცხადებითად ახალ აღთქმაში, რა დროსაც საკუთრივ განკაცებულმა ძე ღმერთმა გადასცა ეკლესიას გამოცხადებითი მოძღვრება, როგორც დოგმატი. უფლისგან ნაუწყები, უფლისგან სწავლებული, რა თქმა უნდა, არ ექვემდებარება ადამიანურ ეჭვებს, ადამიანურ ძიებებს, ხოლო მოსაზრება და ვარაუდი შეუძლებელია ამგვარ დაეჭვებათა და ძიებათა გარეშე. მოსაზრება სწორედ ისაა, რომლის გამომთქმელიც ამ მოსაზრების აბსოლუტურობას არ იჩემებს, არამედ ეს მხოლოდ მისი თვალსაზრისია, მისი ძიების ნაყოფია. ის უშვებს იმასაც, რომ მეორემ შესაძლოა უფრო ღრმა ძიება აწარმოოს და უფრო მართებული აზრი გამოთქვას, შეივსოს ეს მოსაზრება, გამყარდეს ან უარყოფილ იქნეს ის. ანუ ცვალებადობას ექვემდებარება ამგვარი მოსაზრება. მაგრამ ღვთისგან ნაუწყები ადამიანისადმი შეუძლებელია, რომ ადამიანისგან განსჯას, შეფასებას და აქედან გამომდინარე ყოფით ცვალებადობას დაექვემდებაროს. ისაა ურყევი, რადგან ღვთიურობა (ესეც დოგმატი გახლავთ) ყოვლისმცოდნეობაა, უცთომელი ცოდნაა და უცთომელი ცოდნისგან ნაუწყები ასევე უცთომელია. მითუმეტეს ქმნილება, არა მხოლოდ ადამიანი, თუნდაც უზენაესი ანგელოზი, შემოქმედისგან ნაუწყებს ვეღარ განსჯის, ვერ დაეჭვდება მასში და ძიებებს მის წიაღ ვეღარ აწარმოებს. ამიტომ, რამდენადაც ეკლესიური მოძღვრება საეკლესიო რწმენით ესაა გამოცხადებითი მოძღვრება და არა პიროვნული ძალისხმევის შედეგად მოპოვებული, შესაბამისად გამოცხადებული ღვთისგან, ყოვლისმცოდნე და უცთომელი ცოდნის წყაროსგან. აქედან გამომდინარე ეს ნაუწყებიც, ეს გამოცხადებითი მოძღვრებაც სრულიად უცვლელია, უცვალებელია, უმყარესია და არ ექვემდებარება, რა თქმა უნდა, არავითარ მერყევობას. შესაბამისად, რამდენადაც “დოგმატიც” სწორედ ამგვარი სწავლების, ამგვარი აზრის აღმნიშვნელი ტერმინი გახლავთ, ეკლესიამ იგი დააკანონა უცთომელი საუფლო მოძღვრების გამომხატველ ტერმინად. დოგმატია ზოგადად მთლიანობაში მთელი საეკლესიო მოძღვრება, რომელიც ასევე შედგება ცალკეული კერძოობითი დოგმატებისგან, ანუ უცთომელი და უცვლელი დებულებებისგან. სიტყვა “დებულება” ყოფით ხმარებაშიც, მოგეხსენებათ, იტევს იმის შინაარსს, რომ მასში გამოთქმული აზრი არა მხოლოდ შინაარსითაა უცვლელი, ყოველშემთხვევაში არა მხოლოდ შინაარსით უნდა იყოს უცვლელი, არამედ გამოთქმის ფორმითაც. დებულება სწორედ ესაა. აზრი შეიძლება გამოითქვას, სავსებით საღი, სავსებით ჭეშმარიტი, აქსიომატური და ეს თვითონ აზრის უცვლელობაა. მაგრამ თუ ამ აზრის გამოთქმითი ფორმა არ არის ადეკვატური შინაარსისა, ფორმის ძიებანი შეიძლება გაგრძელდეს და გაგრძელდეს, ვიდრე, რამდენადაც ეს მატერიალური სიტყვისთვის შესაძლებელია, მაქსიმალურად ადეკვატურ ფორმას არ მივიღებთ. როდესაც ამგვარ ფორმას მივიღებთ სწორედ მაშინ გვაქვს დებულებასთან საქმე. წესით მართებულად ჩამოყალიბებული დებულება არ უნდა იცვლებოდეს არა მხოლოდ შინაარსობრივად, რაც თავისთავად ცხადია, არამედ არც ფორმობრივად. იმიტომ, რომ დებულება სწორედ ესაა - უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით გადმოცემა აზრისა. ამრიგად, რამდენადაც საეკლესიო მოძღვრება აზრისმიერად, შინაგანად, შინაარსობრივად, როგორც გამოცხადებით ნაუწყები, ჭეშმარიტი დოგმატია, ვალდებულება იყო ეკლესიისა, რომ ამ უღრმესი აზრის გამომხატველი ფორმაც ასევე რაც შეიძლება ზედმიწევნით ადეკვატური ყოფილიყო შინაარსთან. და ეს ზედმიწევნითი ადეკვატურობა ფორმისა შინაარსთან ამ ფორმის უცვლელობასაც, თავისთავად ცხადია, უკვე განაპირობებს. რა თქმა უნდა, ფორმა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საძიებელი იყო, ეს მყისიერად არ მომხდარა, რადგან შინაარსია იმდენად ღრმა, იმდენად ყოვლისმომცველი, სიტყვაში არ დატევნადი, საუფლო გამოცხადებითი მოძღვრება აღემატება ნებისმიერ მატერიალურ გამოთქმის ფორმას, აი რამდენადაც ამგვარ ვითარებასთან გვქონდა საქმე, შესაბამისად ძიებანი, რაც შეიძლება მაქსიმალურად ადეკვატური, ზედმიწევნითად ფორმულირებული ანუ ტერმინებში გამოხატული და ამ სახით ჩამოყალიბებული დებულებებისა, აი ამის ძიებანი მართლაც საუკუნეების მაძინლზე გრძელდებოდა. შედეგად ჩვენ მივიღეთ უაღრესად ზედმიწევნით ტერმინოლოგიურად ფორმულირებული საუფლო მოძღვრების ესა თუ ის ასპექტი, ესა თუ ის ნაწილი და დღეისათვის (დღევანდელ დღეს არ ვგულისხმობთ), საუკუნეების შემდეგ (ე.ი. I ს-დან მოყოლებული რამდენიმე საუკუნის შემდეგ) და ყველა დოგმატი ერთდროულად არ ჩამოყალიბებულა ფორმობრივად, მაგრამ რომელი დოგმატიც ფორმობრივად უკვე ჩამოყალიბდა, აი ამის შემდეგ დღეისათვის და დღემდე ეს დოგმატი უკვე უცვლელად გვაქვს ჩვენ შინაარსითაც და გამოხატვის ფორმითაც. და როგორც შინაარსი აღარ ექვემდებარება ჩვენს განსჯას და კვლავ ძიებებს, ასევე ის ფორმაც, რომელიც უკვე მოიძებნა და იკურთხა ეკლესიისგან, არ ექვემდებარება არანაირ ცვლილებას. ეს გახლავთ სწორედ დოგმატი, დოგმატი აზრისა, დოგმატი გამოთქმის სახეობისა, გამოთქმითი ფორმისა ანუ შესაბამისი ტერმინისა და ტერმინოლოგიური მონაცემისა. ორივე მათგანის განუყოფელი მთლიანობა გახლავთ საეკლესიო დოგმატი და ჩვენ შეგვიძლია დასკვნა გამოვიტანოთ, რომ საეკლესიო დოგმატი ეს გახლავთ უცვლელი, უმყარესი ღვთივგამოცხადებული სწავლება, რომელიც არ ექვემდებარება არანაირ განსჯასა და ცვალებადობას, არც შინაარსობრივად და არც ფორმობრივად, ის ისევე უცვლელია შინაარსობრივად, როგორც ტერმინოლოგიური გამოთქმით.

2–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=rB1g0_fjVZ4

ტერმინ “დოგმატიკის” განსაზღვრება (მეორე ნაწილი)

შემოგთავაზებთ მესამე საუბარს ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორიიდან. ჩვენ შევჩერდით ტერმინ “დოგმატის” განმარტებაზე, აგრეთვე იმის განმარტებასაც ნაწილობრივ შევეხეთ, თუმცა არ დაგვიბოლოვებია, თუ საკუთრივ საეკლესიო მოძღვრებასთან დაკავშირებით დოგმატი რას გულისხმობს, რომ ის არც მხოლოდ შინაარსობრივია, არც მხოლოდ გამოხატულებითი, გამოთქმითი, რომ ორივეს ერთობლიობაა დოგმატი. ვიდრე სამოძღვრო აზრი უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით არ გამოითქმის და გამოთქმაში ასე არ ჩამოყალიბდება, ჯერ კიდევ დოგმატთან, როგორც უცვლელ ფორმულირებასთან და დებულებასთან საქმე არ გვაქვს. შეიძლება აზრი არსებობდეს დოგმატური ფორმულირების გარეშე, აზრი იმ შინაარსით არა, რომ რა თქა უდნა ეს აზრი შეიძლება შეიცვალოს, სხვა ფორმით არსებობდეს, მაგრამ როცა ის დოგმატურ გამოთქმას შეიძენს ანუ უაღრესად ზედმიწევნითი ტერმინებით მოხდება მისი ფორმულირება, მაშინ უკვე ჩვენ საქმე გვაქვს დოგმატთან როგორც მოძღვრებასთან და როგორც გამოთქმასთანაც ერთობლივად. ამ აზრით საეკლესიო დოგმატიკა, როგორც დოგმატთა ერთობლიობა, ამას კვლავ ძალიან გავუსვამთ ხაზს, ჭეშმარიტად გვირგვინია მთელი საეკელსიო ლიტერატურისა, მთელი მართლმადიდებლური მოძღვრებისა, ყველაზე უფრო არსებითი და ღირსეული ნაწილია მისი.

მაგრამ აღვნიშნავდით იმასაც, რომ მხოლოდ დოგმატიკა არ შეადგენს საეკლესიო მართლმადიდებლურ მოძღვრებას, არის მეორე ნაწილიც, რომელსაც პირობითად შეგვიძლია, ძიებითი ნაწილი ვუწოდოთ. თუ პირველი, დოგმატური, ესაა გამოცხადებითი ნაწილი საეკლესიო მოძღვრებისა, მეორე ნაწილი ესაა ძიებითი ნაწილი მოძღვრებისა. ჩვენ როდესაც პირველ მათგანს, ე.ი. დოგმატურ ნაწილს, ძიებას არ ვუკავშირებთ და ამაზე უკვე რამდენჯერმე აღვნიშნეთ, არ ვუკავშირებთ სწორედ იმიტომ, რომ ეს სწავლებანი ჩვენდამი მოწოდებულია თავად ღვთის მიერ, თავად უცდომელი ცოდნის და ყოვლისმცოდნეობის მფლობელის მიერ და რა თქმა უნდა ის არავითარ ადამიანურ ცვალებადობას და კრიტიკას არ შეიძლება დაექვემდებაროს. მაგრამ აი ეს სწავლებანი, ეს ფუძემდებლური დებულებანი, გამოცხადებითი უწყებანი, ჩვენ გვაძლევს უმტკიცეს საფუძველს იმისას, რომ ცალკეულ კერძოობით შემთხვევებში ჩვენ თვითონაც გონებითი ძიებანი ვაწარმოოთ და რამდენადაც ეს გონებაც, გონებრივი მოღვაწეობის უნარიც ასევე ღვთივ მიმადლებულია, არც ეს ძიებანია ღვთივსულიერებისგან უნაწილო, მოკლებული ღვთივსულიერებას, თუ რა თქმა უნდა, ამას ხაზს გავუსვამთ, ნებისმიერი ჩვენი გონებითი ძიება იმ შარაგზაზე მავალია, იმ კარიბჭიდან გამოდის და იმ კარიბჭეში შედის რასაც დოგმატიკა ეწოდება. დოგმატიკის საზღვრებიდან იწარმოება ნებისმიერი ძიებითი გონებრივი მოღვაწეობა ამა თუ იმ საეკელსიო მოძღვრისა. როდესაც ამ აზრს გამოვთქვამთ და ასე ვაფასებთ ჩვენ ძიებით ნაწილს, დოგმატურ ნაწილსაც და ვუწოდებთ დოგმატურ ნაწილს, როგორც საზღვრებს, ზოგჯერ ეს ბადებს, მსმენელშიც და მკითხველშიც, არაჯანსაღ განწყობას და გამოაქვთ ხშირად დასკვნა, რომ თითქოს დოგმატიკა ესაა რაღაც წინასწარ დადგენილი ჩარჩოები, რაც ზღუდავს ვითომცდა აზრის თავისუფლებას და ამიტომ მავანი და მავანი დღეს, როდესაც საეკლესიო მოძღვრების წინააღმდეგ ილაშქრებს (ჩვენ არ ვგულისხმობთ აქ ათეისტებს, არამედ სწორედ სარწმუნების მოტრფიალე პირებს, შეგვიძლია ასე ვთქვათ) და სარწმუნეობრივი თითქოსდა პოზიციიდან, რელიგიური აზროვნებითი თავისუფლების პოზიციიდან, ილაშქრებს საეკლესიო მოძღვრების წინააღმდეგ, ილაშქრებს სწორედ ამ ფსევდო არგუმენტით, რომ თითქოს საეკლესიო მოძღვრება ესაა დოგმატიკის ჩარჩოების ტყვეობა და იქ არავითარი აზროვნებითი პროცესი არ მიმდინარეობს და სადაც საზღვრებია დადებული, - თვლიან ისინი, იქ არ შეიძლება თავისუფალი აზროვნება იყოს. სინამდვილეში ესაა აბსოლუტურად ყალბი გაგება. ჩვენ საზღვრებს ამ შემთხვევაში ვგულისხმობთ არა მართლაც ჩარჩოების და რაღაც დაბრკოლებების აზრით, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ, შეგვიძლია ასე გამოვხატოთ ეს, სულიერი კალაპოტის მნიშვნელობით. სადაც არ არსებობს გაკვალული გზა, იქ მოგზაური აუცილებლად ეკალ-ბარდებში გადაიჭრება. დოგმატი ესაა სწორედ ის გზა, რომელიც ნებისმიერ ჩვენს ძიებას უნდა უწინამძღვრებდეს, ბილიკს უნდა უკვალავდეს მას, სადინარს უნდა აძლევდეს ჭეშმარიტი სულიერი კალაპოტით, ჭეშმარტიებისკენ უნდა მიმართავდეს მას. ხოლო რაც შეეხება აზროვნების თავისუფლებას, პირდაპირ შეიძლება ითქვას, რომ აზროვნების თავისუფლება საეკელსიო მოძღვრებაში, არა მხოლოდ ამ მეორე, ძიებით ნაწილში მჟღავნდება, არამედ პირველ რიგში, ქმნილებისათვის შესაძლებელი აბსოლუტურად აღმატებული თავისუფლება აზროვნებისა, პირველ რიგში ვლინდება სწორედ დოგმატიკაში და რა გაგებით, დოგმატის ჭეშმარიტებაში დაეჭვება კი არ გახლავთ თავისუფალი აზოვნება, არამედ დოგმატი როგორც ჭეშმარიტებისგან გამოკრთომილი სხივი, ხელს გვაშველებს ჩვენ, რომ მზისკენ გავიხედოთ, თავად ბუნებითი თავისუფლებისკენ, ბუნებითი შეუზღუდავი აზროვნებისკენ აღვიპყროთ თვალნი ჩვენნი სულისა. და თუ უფალი თვით არის ჭეშმარიტი თავისუფლება და ჭეშმარიტი აზროვნება, ის საშუალება რომელიც სწორედ მისკენ მიგვმართავს ჩვენ, როგორ შეიძლება, რომ აზროვნების თავისუფლების დამაბრკოლებელი იყოს. შესაბმისად დოგმატი დამაბრკოლებელია არა აზროვნების თავისუფლებისა, არამედ ფსევდო აზროვნების თავისუფლებისა. ხიბლი, გაუკუღმართება ნებისმიერ მოვლენას შეეხება. ჯერ კიდევ ათენაგორა ამბობდა II ს-ში, რომ “რაწამს აღმოცენდება რაიმე ჭეშმარიტება, მყის თანაშეეხორცება მას ცრუ ჭეშმარიტება და მათ შორის მიჯნის გავლება ყველასთვის ადვილი არ არის. დღესაც ეს ძალიან ჭირს და ზოგისთვის აზროვნების თავისუფლებად რჩება ნებისმიერი აზრის გამოთქმის უფლება, მაგრამ არავინ აქცევს ყურადღებას, რომ ასეთი ნებისმიერება აზროვნებაში, ჯერ თვით ამ პიროვნებას, ვინც ამას გამოთქვამს, როგორ აუკუღმართებს და შემდეგ მსმენელებს და მკითხველებს, რომლებიც გულწრფელად ენდობიან ამა თუ იმ ავტორიტეტს, როგორ გადახრის ჭეშმარიტების გზიდან, ასეც ვთქვათ საღვთო გზიდან (ერთიდაიგივეა ჭეშმარიტება და ღვთიურობა). დოგმატის ერთადერთი უზენაესი დანიშნულება, ღვთივმიმადლებული დანიშნულება გახლავთ ის, რომ ადამიანური გონება, არა მხოლოდ აზროვნება და არა მხოლოდ გონება, მთელი მისი მოღვაწეობა, მთელი მისი ყოფითი არსებობა ჭეშმარიტებისკენ მიმართოს და დუბრკოლოს მხოლოდ და მხოლოდ საცდურისკენ, ცდომილებისკენ, გაუკუღმართებისკენ გადაცდომის შესაძლებლობა, აი ეს დაუბრკოლოს, ამისგან განარიდოს ის. სხვაგვარად რომ ვთქვათ დოგმატის დანიშნულებაა სწორედ ჭეშმარიტი თავისუფალი აზროვნებისკენ, ანუ თავად უფლისკენ მიმართვა ადამიანისა და ფსევდო თავისუფლებისა და ფსევდო აზროვნების მთლიანად გარიდება მისგან. რა თქმა უნდა ადამიანი თუ ხიბლში ჩავარდება და მას თავისუფალ აზროვნებად მოეჩვენება სრულიად უკუღმართი, დაუსაბუთებელი და დამღუპველი დებულებებისა და აზრების შეთვისება, თუ ამგვარი ვითარება ვინმეს შეემთხვევა, რა თქმა უნდა ის ეკლესიური სწავლებით არათუ თავისუფალ აზროვნებაში იმყოფება, არამედ მთლიანად მოკლებულია თავისუფალ აზროვნებას და თავისი ფანტაზიების, თავისი ხიბლისმიერი წარმოსახვების ხეტიალშია და შესაბამისად უგზო უკვლო  შეზღუდულობაში. ყველაზე მეტი შეზღუდულობა სწორედ უმიზნობაში ხეტიალი გახლავთ. აი ამის თავიდან აცილებას განაპირობებს დოგმატი და დოგმატი გახლავთ ის უმტკიცესი მარჯვენა, ის საღვთო მკლავი, რომელიც ათასგვარი ეჭვებით, ათასგვარი ცდომილი აზრებით სავსე ადამიანურ გონებას, აი ამ ცდომილი აზრების ჭაობიდან ამოიყვანს, ზეაიზიდავს და ნამდვილ, ბრწყინავ და მანათობელ თავისუფლებას, აზროვნებით ანუ გონებით მზეს, თავად უფალს აზიარებს. რა თქმა უნდა ამ საკითხზე ძალიან ბევრი მსჯელობა შეიძლება,  მრავალი წყაროს დამოწმება შეიძლება, მაგრამ ვთვლით რომ არსებითი ითქვა. დოგმატი ეს არ გახლავთ, კვლავ გავიმეორებთ აზროვნების დამაბრკოლებელი, პირიქით ის გახლავთ ერთადერთი საშუალება, რომ ჭეშმარიტი აზროვნებისკენ წარემართოს პიროვნება რომელიც განღმრთობას, რომელიც გადარჩენას ეძიებს. ამ განმარტების შემდეგ ნათელია, რომ დოგმატიკა მეორე ნაწილს საეკელსიო ლიტერატურისას, სწორედ იმ საზღვრებს უყალიბებს, იმ უმტკიცეს კალაპოტს აძლევს, რომ ეს ძიებანი თვითმიზნური არ იყოს, მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანური ქვენა და სუსტი ზრახვების ნებაზე არ დათარეშობდეს, რომ მას მართლაც საღვთო ნაყოფი მოედევნოს და ამ ძიებითი ღვაწლის შედეგიც თვალსაჩინო იყოს. რაღაც უნდა მოიპოვოს ადამიანმა, როცა ის რაიმეს ეძიებს. ეკლესიური მოძღვრება ხელს უშლის ნებისმიერ ფუჭ მოქმედებას და ძიების მხრივ, ნებისმიერ ფუჭ ძიებას. აი ამ ფუჭი ამაო ძიებების დამაბრკოლებელი გახლავთ სწორედ დოგმატი და დოგმატიკა, ამიტომ დოგმატიკა გახლავთ ის უმტკიცესი ზღუდე და გალავანი, რომელიც გარშემოვლებულია საეკლესიო მოძღვრებაზე და ამ საეკლესიო მოძღვრების შიგნით, ამ სულიერი კალაპოტის შიგნით მიმდინარე ყოველი ძიება და აზრი უეჭველად კეთილ ნაყოფს გამოიღებს.

მაგრამ ამგვარი საღვთო დანიშნულების წარმოჩენის შემდეგ უფრო პრაქტიკულად განვავრცობთ მსჯელობას და შემადგნელობითი თვალსაზრისით კვლავ ხაზს გავუსვამთ, რომ საეკლესიო მართლმადიდებლური მოძღვრება შეიცავს ერთის მხრივ დოგმატურ ნაწილს, იგივე გამოცხადებით მოძღვრებას, უცვლელ დებულებებს, ხოლო მეორე მხრივ ძიებით ნაწილს, ოღონდ ისეთ ძიებით ნაწილს, რომელიც დოგმატთა საზღვრებში წარედინება და წარემართება. აი ამ მეორე ნაწილის, თუ პირველი ნაწილის გამომხატველი გახლავთ ტერმინი “დოგმატი”, რაც უკვე აღვნიშნეთ, ძიებითი ნაწილის გამომხატველი გახლავთ ტერმინი “დოქსა”. ასე რომ დოგმატი და დოქსა მართალია ერთიდაიმავე ზმნისგან წარმოიქმნა და ერთიდაიმავე ზმნის შინაარსს მეტნაკლებად ეფუძნება, მაგრამ ერთმა მიიღო უცვლელობის სიმყარის მნიშვნელობა, ხოლო მეორემ კვლავ შეინარჩუნა იმ წარმომქმენლი ზმნის იმ სათავის, ვგულისხმობთ ზმნას “დოკეო”, მისი ძირითადი გააზრება, როგორც უკვე აღვნიშნავდით, რომელიც უდიდესწილად სწორედ ვარაუდისმიერ, მოსაზრებისმიერ აზრს გამოხატავს. “დოქსა” თუ ჩვენ განვმარტავთ, ნიშნავს თვალსაზრისს, შეხედულებას, მოსაზრებას, მაგრამ ნებისმიერი თვალსაზრისი აუცილებლად პიროვნულ ნიუანსს იტევს, რომ პიროვნულად მე ეს მოსაზრება მაქვს, პიროვნულად სხვას სხვა მოსაზრება აქვს, ანუ დოქსა აუცილებლად პიროვნულია. როგორც უვე აღვნიშნეთ დოგმატი ამ შემთხვევაში პიროვნულობის სუბიექტურობის გაგებით (სუბიექტურობა და პიროვნულობა ერთიდაიგივეა, მოგეხსნებათ, ლათინური სუბიექტურობა ქართულად პიროვნულობაა), ანუ პირადულზე აქცენტირების გაგებით დოგმატი არასოდეს არ მოიხმობა, მაგრამ დოქსაში ეს სახეზეა. ამისგან გამომდინარე, რამდენადაც როგორც ვთქვით თვალსაზრისი აუცილებლად გულისხმობს პიროვნულს, რომ ჩემი პიროვნული აზრი ასეთია, შენი პიროვნული სხვა არის, აქედან გამომდინარე დოქსას ახასიათებს არჩევითობის თვისება, მე ვირჩევ ამ თვალსაზრისს, მე ეს თვალსაზრისი უფრო მაჯერებს და არა მხოლოდ მაჯერებს, არამედ რადგან მაჯერებს ეს თვალსაზრისი უფრო მომწონს, უფრო მესათნოება. ამიტომ ჯერ ზმნა “დოკეოც” და შემდეგ მისგან ნაწარმოები დოქსაც, გარდა თვალსაზრისისა, შეხედულებისა, მოსაზრებისა, ფლობს მოწონების, სათნოყოფის შინაარსსაც, რომ ვიღაცას რაღაც ესათნოება. ვიდრე მსჯელობას განვაგრძობდეთ დოქსასთან დაკავშირებით კვლავ დავუბრუნდებით დოგმატს და შევეხებით ასეთ საკითხს, ეს ტერმინი რომ უფრო წვდომადი გახდეს ჩვენთვის, განვმარტავთ და რამდენიმე სიტყვით გადმოვცემთ იმასაც თუ როგორ ითარგმნებოდა იგი ძველ ქართულ საეკლესიო ტრადიციაში. საზოგადოდ უნდა ვიცოდეთ, რომ ამა თუ იმ ერის საეკლესიო ცხოვრება, საეკლესიო მოღვაწეობა ყოველთვის გულისხმობს ტერმინოლოგიურ წვდომას მოძღვრებაში, რამდენადაც საეკლესიო ტერმინოლოგია არსებითად ბერძნულ ენაზე ჩამოყალიბდა, იმიტომ რომ მოგეხსენებათ ახალი აღთქმა ბერძნულად დაიწერა და მთელ საღვთო წერილს, მაგრამ მიმდევრობითი გააზრებით უშუალოდ  ახალ აღთქმას, ეფუძნება საეკლესიო ლიტერატურა, შესაბამისად საეკელსიო ლიტერატურის უადრესი ეპოქაც ასევე ბერძნულენოვანი იყო. ბერძნულად უდიდესი განვრცობა შეიძინა სამწერლობო მოღვაწეობამ საეკლესიო კუთხით და მთელი საეკლესიო ტერმინოლოგია ფაქტობრივად ბერძნულად ჩამოყალიბდა. უდიდესი შრომები საეკლესიო ღვთისმეტყვეელბისა ასევე ბერძნულ ენაზე დაიწერა. შესაბამისად სხვა ერების მოღვაწეობის უმთავრესი მიმართულება ყველა დროში გახლდათ ბერძნულ ენოვანი საღვთისმეტყველო ლიტერატურის რაც შეიძლება უფრო და უფრო ღრმად, უფრო და უფრო ზედმიწევნით წვდომა. იგივე ითქმის ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაზეც, საქართველოს ეკლესიის მოღვაწეთა მთარგმნელობით საქმიანობაზე. თარგმნა ეკლესიური სწავლებით ესაა ის სულიერი პროცესი რაც შინაგანად აუცილებლად გულისხმობს ორიგინალთან გათანაბრებისკენ სწრაფვას, ორიგნალის სულიერებაში არსობრივად შესვლას. არასოდეს საეკლესიო ტრადიციაში თარგმნა მექანიკურ პროცესად არ განხილულა. ჩვენ შეიძლება ამ საკითხს შემდეგ კვლავ დავუბრუნდეთ, ანდა არ არის გამორიცხული ამის საშუელბა არ მოგვეცეს, ამიტომ აქვე, რადგან ეს საკითხი წამოიჭრა, განვმარტავთ, რომ უდიდესი ქართველი მთარგმნელები ყოველთვის აცნობიერებდნენ, რომ მთარგმნელობითი მოღვაწეობაც იმგვარივე ღვთივსულიერი საქმე იყო როგორც ორიგინალის ენაზე საღვთისმტყველო შრომების დაწერა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როგორც ესა თუ ის საღვთისმეტყველო შრომა სულიწმინდის შთაგონებით, სულიწმინდისეული მადლით იწერებოდა, თარგმნითი პროცესიც ამავე მადლისგან აღსრულებულად მიიჩნეოდა. ამ მხრივ ალბათ მართლაც განსაკუთრებული გახლავთ ცნობილი ანდერძი წმ. გიორგი მთაწმინდელისა, ჩვენი უდიდესი მთარგმნელისა (XI ს), რაც მან დაურთო მისგან თარგმნილ თხზულებას “ექვსი დღის შესახებ”. ეს თხზულება გახლავთ შრომა ბასილი დიდისა, IV საუკუნის უდიდესი საეკლესიო მოძღვრისა, და ეს თხზულება როდესაც თარგმნა გიორგი მთაწმინდელმა, როგორც მას სჩვეოდა, ბოლოში სათანადო ანდერძითაც შეამკო (სწორედ ეს სიტყვა შემიძლია ამ შემთხვევაში გამოვიყენო, რადაგნ ეს ანდერძი მართლაც შემკობაა ამ ძეგლისა). ასე ღრმად წვდომა მთარგმნელობითი სულიერებისა ჩვენ პირადად სხვა შემთხევავში ნაკლებად გვეგულება და ეს ანდერძი მარადიული ნიმუშია იმისა თუ რას ნიშნავს ჭეშმარიტი და ღირსეული თარგმანი. რას ამბობს გიორგი მთაწმინდელი? გიორგი მთაწმიდნელი ამბობს და მიმართავს პირველ რიგში შემდგომ დროინდელ გადამწერებს, რომლებმაც უნდა გადაწერონ ეს შრომა და მკითხველებსაც რა თქმა უნდა, მაგრამ პირველ რიგში გადამწერთ, რომელთაც ეუბნება, რომ როდესაც “ჩემსა ამას შრომსა აღსწერდეთ”, რომლებიც ამ ჩემს შრომას გადაწერთ, “ისე გადაწერეთ (ჩვენ მაინც ახალქართულად ვამჯობინებთ მოვიტანოთ ძირითადი აზრი ამ ანდერძისა) თითქოსდა ახლად დაწერა წმინდა ბასილიმ, “ვითარმცა ახლად აღეწერა წმიდასა ბასილის”, ე.ი. როგორც ჩემი თარგმნილი ასე კი არ გადაწეროთ, - ამბობს გიორგი მთაწმინდელი, არამედ ისე გადაწერეთ თითქოს ბასილის მიერ ქართულად დაწერილ შრომას გადაწერდეთ. და რატომ? ამას ასეთი არგუმენტით ასაბუთებს, “მიუხედავად იმისა რომ სწორედ ჩემი ცოდვილი ხელი თარგმნიდა და არა მარტო თარგმნიდა ნუსხვიდაო, ანუ გადაწერდაო (შავი დედნიდან თეთრ დედანში) თვითონ იგი იყოო (ე.ი. ბასილი დიდი) მთარგმნელიც და მნუსხველიც”. ძველ ქართულად: “დაღაცათუ მწიკულევანი ჩემი ხელი თარგმნიდა და ნუსხვიდა, გარნა თვითვე იყო მთარგმნელიცა და მნუსხველიცა”. აი ეს ანდერძი უკვე აშკარად წარმოაჩენს იმას, რომ გიორგი მთაწმიდელი ამგვარი ღირსეული თარგმანის შექმნას საკუთარ დამსახურებად კი არ მიიჩნევს, არამედ პირდაპირ უკავშირებს ამ დამსახურებას ბასილი დიდს, რომელმაც სულიწმინდის მადლით დაწერა ეს შრომა ბერძნულად და იმავე სულიწმინდის მადლით ითარგმნა ქართულად თავად ბასილი დიდის შემწეობით, ბასილისგანვე მომადლებული, ამ შემთხევვაში გიორგი მთაწმინდელისადმი, საღვთო ნიჭით თარგმნისა. და ქართული თარგმანის ფაქტობრივ ავტორად, თვითონ როგორც ტექსტის (რა თქმა უნდა ამ თარგმანის ავტორი სულიერად და შინაარსობრივად ბასილი დიდია), თვით ქართული ტექსტის, ქართული თარგმანის, როგორც ტექსტობრივი მონაცემის და არა მხოლოდ იმ ტექსტის, თვითონ ხელნაწერში გადაწერილი ტექსტის ავტორადაც კი გიორგის მიერ ბასილი დიდია წარმოჩენილი. და ამგვარი ანდერძის ფონზე რა თქმა უნდა ის დაეჭვებულნიც უნდა გამოვიდნენ დაეჭვებიდან, რომლებსაც ნაკლებად სჯერათ, ანდა შეიძლება ითქვას საერთოდ არ სჯერათ ცნობილი ფაქტი, ძველი აღთქმის წიგნების ებრაულიდან ბერძნულად თარგმნისა ძველი წელთააღრიცხვის III ს-ში. მოგეხსენებათ ამასთან დაკავშირებით არსებობს სათნო გადმოცემა, რომ თარგმანი შესრულდა 72 მთარგმნელის მიერ, 2-2 მთარგმნელი ერთ ოთახში იჯდა, ანუ 36 თარგმანი იქნა მიღებული და ამ ოცდათექვსმეტი თარგმანის ტექსტი აბსოლუტურად დაემთხვა ერთმანეთს და ამიტომაა, რომ ეს თარგმანი რომელსაც ეწოდება “სეფტუაკინტა”, ანუ ზოგჯერ უფრო მცდარად “სეფტანტა”, კანონიკურ ტექსტად დამკვიდრდა ბერძნულენოვან საეკლესიო მსახურებაში, იმიტომ რომ ასეთი ღვთივსულიერი საფუძველი აქვს მის თარგმნას, ებრაულ დედანზე უფრო, რა თქმა უნდა ეკლესიური ისტორიისთვის, ღვთივსულიერად წარმოჩნდა ის საეკლესიო მსახურებისთვის, ღვთივსულიერად იმიტომ, რომ ასეთი სასწაულებრივი შედეგი მოჰყვა ამ თარგმანს. ყოველშემთხევავში ადეკვატურად ებრაულთან უეჭველად მიიჩნეოდა და ეს ფაქტი მრავალთათვის საეჭვოა, მაგრამ ამ შემთხევავში გიორგი მთაწმინდელის ანდერძიც აბსოლუტურად იმავეს გვაუწყებს ჩვენ, რომ მისი თარგმანი, მისივე აღიარებით სრულიად იდენტურია ბერძნული დედნისა თავისი სულიერებით, თავისი შინაარსით, თავისი ტექსტობრივი გაფორმებით, თავისი ხელნაწერული სახითაც კი. ეს ანდერძი ვფიქრობ ამაშიც გვეშველება ჩვენ, რომ უკეთ ჩავწვდეთ იმ უაღრესად სულიერ მოვლენას, რასაც “სეპტუაკინტის” შექმნა გულისხმობს, მაგრამ კვლავ დავუბრუნდეთ იმას რასაც ვამბობდით, რომ თარგმნა ასეთ ღვთივსულიერ მოვლენად მიიჩნეოდა და შესაბამისად ბერძნული ტექსტის ტერმინოლოგიური წვდომა მეორე ენის წარმომადგენლისგან ითვლებოდა არა კნინობითი შინაარსისა და ღირსების მქონე მოვლენად, არამედ გატოლებულად ორიგინალის ღირსებასთან. ამას ხაზს ვუსვამთ იმიტომ, თუ როგორ ითარგმნებოდა თუნდაც ამ შემთხვევაში ტერმინი დოგმატი ქართულად, ეს უაღრესად მნიშვნელოვანია, საკუთრივ ბერძნულენოვანი ტერმინის “დოგმატის” შინაარსობრივი წვდომისათვის, მისი სიღრმის უკეთ გასაცნობიერებლად. ჩვენ ამ შემთხვევაში აქ შევჩერდებით, იმიტომ რომ ჩვენი საუბრის დრო ამოიწურა და შემდგომ საუბარში რა თქმა უნდა დაწყებულ მსჯელობას ბოლომდე დავასრულებთ.

3–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=ssyRJVSiagA

ტერმინ “დოგმატისა” და ტერმინ “დოქსას” თარგმნის ისტორია ქართულენოვან საეკლესიო ლიტერატურაში

განვაგრძობთ საუბრებს ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ, ეს გახლავთ რიგით მეოთხე საუბარი და ერთგულ მსმენელს ალბათ ახსოვს, რომ ჩვენ შევჩერდით საკითხზე იმის შესახებ თუ როგორ ითარგმნებოდა ქართულად ტერმინი დოგმატი. აღვნიშნავდით თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს საერთოდ მთარგმნელობით მოღვაწეობას და რომ საეკლესიო ტრადიციაში მთარგმნელობითი მოღვაწეობა თავისი სულიერებით, თავისი ღვთივსულიერი არსით გათანაბრებული იყო ორიგინალთან, იმ საღვთისმეტყველო მოვლენსათან რასაც საკუთრივ შრომის დაწერა და არა თარგმნა ჰქვია. თარგმნა და თხზულების დაწერა ფაქტობრივად იგივეობრივია ეკლესიის მამათა სწავლებით და ამის ერთი უდიდესი ნიმუში ჩვენ დავიმოწმეთ უკვე, ეს გახლავთ წმ. Gიორგი მთაწმინდელის ანდერძი, რაც მან დაურთო ბასილი დიდის “ექვსთა დღეთას” მისეულ თარგმანს. რა თქმა უნდა, მხოლოდ ზოგადად თხზულებების, როგორც მთლიანი ძეგლების თარგმნას არ უკავშირდება ღვთივსულიერება, იგივე გაგებაა ცალკეული ტერმინების გადმოტანისას, იმიტომ რომ ამა თუ იმ ძეგლს სწორედ ტერმინი ქმნის. საკუთრივ დოგმატიც გახლდათ ის ტერმინი რომლის შინაარსშიც ჩაღრმავებაც საუკუნეთა მანძილზე აღესრულებოდა ქართველ მთარგმნელთა მიერ. ჩვენ აშკარად ვხედავთ, რომ “დოგმატის” ქართულად თარგმნის ისტორიაში სიახლე შემოდის XII ს-ის დამდეგიდან, ანდა XII ს-ის შუა წლებიდან. ვიდრე ამ ეპოქამდე ფაქტობრივად დოგმატი ერთნაირად ითარგმნებოდა ქართველ ავტორთა მიერ სხვადასხვა ეპოქაში და გამოკვეთილია არსებითად ორი ძირითადი შესატყვისი, ეს გახლავთ, თანამედროვე ფონეტიკური ფორმით თუ ვიტყვით: “რჯული” და “ბრძანებაი”. ბრძანებაიც და რჯულიც ბერძნული დოგმატის ძველი ქართული ტერმინოლოგიური შესატყვისებია, ვიდრე XII საუკუნემდე. რა თქმა უნდა რჯული რომ ვთქვით თანამედროვე ფონეტიკური სახით ეს გულისხმობს იმას, რომ ამ სიტყვას სხვადასხვა ფორმობრივი ვარიაციები ახასიათებდა, მაგრამ XII საუკუნემდე ჩვენ გვხვდება ძირითადად ეს სიტყვა ფორმით “შჯული”, გვხვდება აგრეთვე “რჩული” და შედარებით იშვიათია “სჯული”.Aაი ეს “შჯული”, “რჩული” თუ “სჯული” გახლდათ დოგმატის ყველაზე უფრო დაკანონებული შესატყვისი, ვიდრე XII საუკუნის შუა წლებამდე, რასაც საკმაოდ ხშირად ენაცვლებოდა აგრეთვე ტერმინი “ბრძანებაი”. მაგრამ ამ ტერმინების ტერმინოლოგიური ღირსება საკუთრივ დოგმატთან მიმართებით იმით იჩრდილებოდა, რომ იგივე ტერმინები ამავე დროს გადმოსცემდნენ სხვა ბერძნულ ტერმინებსაც, კერძოდ რჯული პირველ რიგში ტერმინოლოგიური შესატყვისია ბერძნული სიტყვისა “ნომოს”, ამიტომაა რომ ბერძნული კომპოზიტი “ნომოკანონი” ქართულად ითარგმნება როგორც “რჯულისკანონი”. რაც შეეხება “ბრძანებას”, მასაც ასევე თავისი სხვა ბერძნული შესატყვისებიც აქვს, პირველ რიგში რომ იმათ გადმოსცემს. თუნდაც მაგალითად “ეპიტაქსის”, “დიატაქსის”, “დიატაგე” და სხვა. ამიტომ რადმენდაც აღნიშნული ქართული ტერმინები: “ბრძანებაი” და “რჯული” ერთცნებითნი არ იყვნენ, ანუ მხოლოდ ამ ბერძნული ტერმინის, “დოგმატის” შესატყვისები არ იყვნენ, ხოლო ენის ტერმინთდაზუსტებითი მიდრეკილება ყოველთვის იმისკენ ისწრაფვის, რომ ერთ უცხოენოვან ტერმინს რამდენადაც ეს შესაძლებელია ერთი შესატყვისი ქონდეს მეორე ენაზე, მეორე ტერმინს მეორე შესატყვისი და ცნებითი გამიჯნულობა გამოკვეთილი იყოს ტერმინთ შორის, აქეთკენ ისწრაფვის ენის ტერმინოლოგიური წიაღი და ამას აცნობიერებენ სხვადასხვა ეპოქაში მეტ-ნაკლები ინტენსივობით მოღვაწეები, ამის საფუძველზე XII საუკუნეში აშკარად წარმოჩნდება მცდელობა “დოგმატის” სხვა ტერმინით თარგმნისა. პირველ ეტაპზე “დოგმატის” ყველაზე უფრო გავრცელებული ადრინდელი შესატყვისი “რჯული” ერთბაშად დავიწყებას ვერ ეძლევა და ჩვენ ვიღებთ ორსიტყვედ შესატყვისს, ორი სიტყვით რომ ერთი ტერმინი, ერთი სიტყვა გადმოიცემა. ეს ორი სიტყვა გახლავთ “რწმენითი რჯული”, ანუ შემოდის სიტყვა “რწმენითი”. “რწმენითნი სჯულნი”, ანდა “რწმენითნი შჯულნი” მრავალ შემთხვევაში გვხვდება ჩვენ XII ს-ში თარგმნილ ძეგლებში. შეგვიძლია ამის ნიმუშად დავასახელოთ წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველის მესამე სიტყვა, ე.წ. “სიტყუაი პასუხისგებითი”, რომელიც სწორედ XII ს-ში თარგმნილა ქართულად გელათის საღვთისმეტყველო სკოლაში, და აქ ყველგან ბერძნული ტექსტის, ე.ი. გრიგოლ ღვთისმეტყველისეული ორიგინალის “დოგმატი” (“ტა დოგმატა”) თარგმნილია როგორც “რწმენითნი სჯულნი”. მაგრამ რამდენადაც ორსიტყვიანი შესატყვისი ერთი სიტყვისთვის ყოველთვის გარკვეულ ხარვეზიანობას გულისხმობს და ამ შემთხვევაშიც სწრაფვა ერთ ცნებითობისაკენ სრულიად აშკარაა, მალე “სჯული” საერთოდ ჩამოშორდა ამ ორსიტყვედ შესატყვისს და “დოგმატის” ქართულ ეკვივალენტად წარმოჩნდა სიტყვა “რწმენაი”. სიტყვა “რწმენაი” ამ ფორმით XII ს-მდე უცნობია ქართულ მწერლობაში. ეს სიტყვა ამ დროს შემოდის, დღემდე არსებობს და დღესაც უაღრესად ფართო გამოყენება აქვს, მაგრამ რა შინაარსსაც დღეს ამ ტერმინში ვდებთ, რა თქმა უნდა, ის თავის დროზე იმავე შინაარსით არ გამოიყენებოდა. როგორც უკვე ვთქვით XII ს-ში “რწმენაი” გახლდათ “დოგმატის” აღმნიშვნელი ტერმინი. მაშინ როცა დღეს სიტყვა “რწმენაში” ჩვენ რაღაც რწმუნებას, დაჯერებას, დაჯერებულობას, სარწმუნოებას ვგულისხმობთ, თუმცა არა დოგმატს. მაგრამ XII ს-ში ეს ტერმინი სწორედ ამ უკანასკნელი გაგებთ შემოდის ქართულენოვან საეკლესიო ლიტერატურაში და ცალკეული ტიპის ძეგლებში, კერძოდ გელათის საღვთისმეტყველო სკოლიდან გამოსულ ტექსტებში (ეს ტექსტები უდიდესწილად თარგმანებია) ტერმინი “რწმენაი” და მისი მრავლობითი ფორმა “რწმენანი” გახლავთ ბერძნული “დოგმატის” და მისი მრავლობითი ფორმის “დოგმატა”-ს თითქმის უცვლელი შესატყვისი. აი ასეთი გზა განვლო ბერძნული “დოგმატის” ქართულად თარგმნამ.

რაც შეეხება მეორე ტერმინს “დოქსა”, აქ კიდევ უფრო გართულებულ სურათთან გვაქვს საქმე. როგორც უკვე აღვნიშნეთ “დოქსა” “დოგმატს” უკავშირდება იმით, რომ ორივე გარკვეულ აზრს, სწავლებას გულისხმობს, თუმცა “დოგმატში” ეს სწავლება უცვლელობას აუცილებლად მოასწავებს, ხოლო “დოქსა”-ში აქცენტია შეხედულებაზე, მოსაზრებაზე, ვარაუდზე. თუმცა არის შემთხვევები, როდესაც მყარი თვალსაზრისი ფაქტობრივად უცვლელობას იძენს. და თუ “დოგმატი” უადრეს პერიოდში ქართულად “რჯულად” ითარგმნებოდა, ხოლო “რჯული” სწორედ უცვლელ მოძღვრებას ნიშნავს, რამდენადაც ცალკეულ შემთხვევებში “დოქსა”-ც ამავე გაგებას უახლოვდებოდა, მაღლდებოდა ამგვარ გაგებამდე (ამაზე ჩვენ მოგვიანებითაც ვისაუბრებთ), შესაბამისად ვხედავთ, რომ უადრეს პერიოდში (ვგულისხმობთ დაახლ. V საუკუნეს, პირველდაწყებით ეპოქას ქართულად საღვთისმეტყველო შრომების თარგმნისა) “დოქსა”-ს შესატყვისადაც ასევე სახეზეა “რჩული”. მაგრამ ეს რომ უფრო დავაკონკრეტოთ, რა შემთხვევაში მოხდა ამგვარი თარგმნა, ყურადღებას მივაქცევთ იმ კარგად ცნობილ ფაქტს, რომ ბერძნული ტერმინი “დოქსა” არსებობს დამოუკიდებელი სახითაც, მაგრამ არსებობს კომპოზიტურ ერთიანობაში. ვგულისხმობთ ცნობილ, საყოველთაოდ დამკვიდრებულ ტერმინს “ორთოდოქსია”. “ორთოდოქსია” გახლავთ კომპოზიტი, რომლის პირველი ნაწილი არის “ორთოს”, რაც ნიშნავს “მართალს”, “წრფელს”, ხოლო “დოქსია” არის იგივე “დოქსა” და “ორთოდოქსია”, ეს კომპოზიტი, და მისი ქართულად თარგმნის ისტორია ჩვენ იმის გაცნობიერების საშუალებასაც გვაძლევს, თუ საკუთრივ “დოქსა” როგორ შეიძლებოდა ეთარგმნათ ძველქართველ მოღვაწეებს.

ამ უადრეს პერიოდში, V ს-ში, ქართულად თარგმნილი გახლავთ ერთ-ერთი საკმაოდ ვრცელი მოცულობის თხზულება, IV-V ს-ის მიჯნის საეკლესიო ავტორის სევერიანე გაბალონელის შრომა ასევე ექვსი დღის შესახებ (ასევეს ვამბობთ იმიტომ, რომ ცოტა ზემოთ ბასილი დიდის “ექვსთა დღეთა ვახსენეთ”). ეს შრომა თარგმნილია ქართულად V ს-ის შუა წლებში. ეს ერთ-ერთი თავისთავად საყურადღებო ფაქტი გახლავთ, რომ V ს-ის შუა წლებში ასეთი ვრცელი თეოლოგიური შრომა ქართულ ენაზე არსებობს. ჩვენ, სხვათაშორის, გვქონდა შემთხვევა, რომ ეს თარგმანი დეტალურად შეგვესწავლა და ფაქტობრივად ამ შესწავლაზეა დაფუძნებული ჩვენი მონოგრაფია სათაურით “ძველი ქართული საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია”, რაც წიგნად არის გამოცემული (დაინტერესებულმა მსმენელმა ალბათ იცის ამის შესახებ). სათაურის ქვემოთ ახლავს დაზუსტება: “სევერიანე გაბალონელის “ექვსთა დღეთაის” ძველი ქართული თარგმანის საფუძველზე”. შესაბამისად ამ თარგმანის შესახებ შესაძლებელია სწორედ იქ ნახოს დაინტერესებულმა მკითხველმა გაცილებით დაწვრილებითი უწყება. მაგრამ ჩვენ ამ შემთხვევაში იმ საკითხთან დაკავშირებით მოვიხმეთ ეს ძეგლი, რომ სწორედ ამ ძეგლის ბერძნულ ტექსტში გვხვდება რამდენჯერმე ტერმინი “ორთოდოქსია”. ქართულ თარგმანში, რომელიც საეკლესიო ლიტერატურის უადრეს პერიოდს ეკუთვნის, ჩვენ საკუთრივ “ორთოდოქსიის” შესატყვისად გვაქვს ტერმინი “სიმართლეი შჯულისაი”, სადაც “სიმართლე” ბერძნული “ორთოდოქსიის” პირველ ნაწილს (“ორთოს”) გადმოსცემს, ხოლო “დოქსა” თაგმნილია აშკარად როგორც “შჯული”. ეს “ორთოდოქსიის” შესატყვისად, მაგრამ საკუთრივ “ორთოდოქსის” შესატყვისად აღნიშნულ უძველეს ქართულ თარგმანში გვაქვს “რჩულმართალი”. აქაც “რჩული” კვლავ “დოქსას” შესატყვისია. ამგვარი შესატყვისობის ფონზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უადრეს პერიოდში, კერძოდ V ს-ში, ამ კომპოზიტში (“ორთოდოქსია”) ტერმინი “დოქსა” ქართულად ითარგმნებოდა როგორც “რჩული”.

შემდეგ ტერმინი “დოქსა” სხვადასხვა აზრით ძველქართველ მთარგმნელებთან ჩვენ შეიძლება გვხვდებოდეს (ამ თარგმანთა შესწავლა თავისთავად საინტერესოა, მაგრამ უფრო საყურადღებოა საკუთრივ ამ კომპოზიტური ტერმინის (“ორთოდოქსია”) ქართულად თარგმნის ისტორიაზე თვალის გადევნება. იმიტომ, რომ ტერმინი “დოქსა” ყველაზე უფრო ღირსეული სახით სწორედ ამ ტერმინშია შესული. ესაა ისეთი მდგომარეობა ამ ტერმინისა, როცა ის ყოველგვარი უარყოფითი გაგებისაგან დაცლილია. სხვა შემთხვევაში ცალკე აღებული დამოუკიდებლად “დოქსა”, რა თქმა უნდა, სავსებით შესაძლებელია სხვადასხვა გაუკუღმართებული შინაარსითაც დაიტვირთოს, როცა ის ამა თუ იმ ერეტიკოსის შეხედულებას დაუკავშირდება, ამა თუ იმ მცდარი მოძღვრების ცრუ სწავლებას და სხვა. მაგრამ რამდენადაც ჩვენ ამ ტერმინის მართლმადიდებლური შინაარსი გვაინტერესებს ანუ ღირსეული, დადებითი შინაარსი, უკლებლივ ყველა შემთხვევაში ეს დადებითი შინაარსი მას აქვს, რა კონტექსტიც არ უნდა იყოს, ზემოხსენებულ კომპოზიტში (“ორთოდოქსია”). ეს კომპოზიტი, როგორც უკვე ვთქვით, V ს-ში ქართულად ითარგმნებოდა ტერმინით “სიმართლეი სჯულისა”, მაგრამ უკვე VI საუკუნიდან სრულიად აშკარაა, რომ ქართულ საღვთისმეტყველო ცნობიერებაში ბერძნულის კვალობაზე (ამას შემდეგ განვმარტავთ) მკვიდრდება ტერმინ “დოქსას” ახალი გაგება არა აზრთან დაკავშირებით, პირდაპირ რომ ვთქვათ, არამედ დიდებასთან დაკავშირბით, “დოქსა” გაიგება როგორც “დიდება”. საკუთრივ ცალკე აღებული ტერმინი “დოქსა” “დიდებად” გაგებულია არა მხოლოდ VI ს-დან, გაცილებით ადრეც და ეს დასაბამიერ ეპოქას გულისხმობს. თვით ის ძეგლიც, რომელიც ჩვენ ვახსენეთ, სევერიანე გაბალონელის “ექვსთა დღეთაის” უძველესი თარგმანი, სადაც საკუთრივ ტერმინ “ორთოდოქსიაში” ტერმინი “დოქსა” “რჯულად” არის გაგებული, იმავე ტექსტის ბერძნულ დედანში “დოქსა” გვხვდება ცალკეც, ე.ი. არა კომპოზიტში, არამედ დამოუკიდებლად. გვხვდება ძალიან ხშირად, დაახლოებით 30-ჯერ და ის ყველგან ქართულად თარგმნილია, როგორც “დიდებაი”. ძველი და ახალი აღთქმის უადრეს ბიბლიურ წიგნებში, თუ გვხვდება მათში “დოქსა” ქართულად ასევე “დიდებად” ითარგმნება. უძველესი ქართული თარგმანები უეჭველად ადასტურებენ, რომ V საუკუნისთვის ბერძნული ტერმინი “დოქსა” უკვე არსებითად “დიდება”-ს ნიშნავს და არა “აზრს”. საკუთრივ ბერძნულენოვან საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში ეს გაგება გაცილებით ადრე მოხდა. ჩვენ ისიც შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ზოგჯერ ტერმინ “დოქსა”-ში “დიდება” (ამგვარი გაგება) I საუკუნიდანვე წარმოჩნდება. მაგრამ ეპოქალური დაზუსტება ამ შემთხვევაში იმდენად მნიშვნელოვანი არაა, რამდენადაც განმარტება იმისა თუ როგორ მოხდა, რომ ტერმინ “დოქსას”, რომელიც “აზრს, მოძღვრებას, სწავლებას” აღნიშნავდა დაუკავშირდა ამგვარი გაგება: “დიდება”, “მადიდებლობა. ვფიქრობთ, ამას ასეთი ახსნა აქვს:

ამგვარი დაკავშირება “დოქსასთან”, რაც არ უნდა მინიშნებითად, რაც არ უნდა აჩრდილისებრ სხვა გარემოშიც თითქოს ჩანდეს, მაინც თავისი გამოვლენითი სახით დაფიქსირებულია საკუთრივ საეკლესიო ტრადიციაში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ “დოქსა” “დიდების” მნიშვნელობით ნიშანდობლივია მხოლოდ საეკლესიო ლიტერატურისთვის. ამ გაგებამ შემდეგ შეაღწია თვით ტერმინ “ორთოდოქსიაშიც”. “ორთოდოქსია” “მართალ რჯულად” არც ქართულად არ ითარგმნებოდა მოგვიანებით და არც ბერძნულ საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში გამოიყენებოდა ამ გაგებით. ტერმინ “ორთოდოქსიაში” ტერმინი “დოქსა” მყარად მკვიდრდება სწორედ “დიდების” მნიშვნელობით და არა “აზრის” მნიშვნელობით (“ორთოდოქსია” – “მართალი დიდება”, “მართლმადიდებლობა”). აქ რომ აშკარად შინაარსობრივ ცვლილებასთან გვაქვს საქმე და არა დასაბამიდანვე არსებულ გაგებასთან ტერმინ “დოქსასთან” დაკავშირებით, ამას სწორედ ამ კომპოზიტის (ე.ი. “ორთოდოქსი”-ს) ბერძნულენოვანი ისტორია გვიდასტურებს. საქმე ის გახლავთ, რომ ტერმინი “ორთოდოქსია” არსებობდა ქრისტიანული ლიტერატურის აღმოცენებამდეც ანტიკურ პერიოდში. მაგრამ მასში ჩაიდებოდა ერთადერთი გაგება, “ორთოდოქსია” – “მართალი აზრი”, “სწორი აზრი”, “სწორი შეხედულება”. ამ გაგებითვე შემოვიდა ის ქრისტიანობაში, მაგრამ ძალიან მალე “მართალი აზრის” მნიშვნელობა დაჩრდილა “მართალმა დიდებამ”, “აზრი” დაჩრდილა “დიდებამ” ანუ, უფრო ზუსტი იქნება თუ ვიტყვით, “აზრი” შეცვალა “დიდებამ”. იმიტომ, რომ ეკლესიური ლიტერატურა ეს არ გახლავთ თეორიული, აბსტრაქტული, ფილოსოფიური ლიტერატურა თავისი სწორედ აბსტრაქტულობის ნიუანსით. არამედ ესაა სარწმუნოებრივი ლიტერატურა, ცხოველმყოფელობითი ლიტერატურა, სულიერი ლიტერატურა ანუ სხვაგვარად ცოცხალი ლიტერატურა. ამას ჩვენ ხაზს ვუსვამთ იმ მხრივ, რომ განვმარტოთ რატომ შეიცვალა სწორედ საეკლესიო ტრადიციაში “დოქსა” აზრის მნიშვნელობიდან “დიდების” მნიშვნელობით. ეს მოხდა იმიტომ, რომ მართებული აზრი, რასაც ტერმინი “ორთოდოქსია” აღნიშნავდა  ანტიკურ პერიოდში, ქრისტიანულ მოძღვრებაში ასე მშრალი გაგებით არ დარჩენილა. ყოველი მორწმუნისათვის ჭეშმარიტი აზრი იგივე დიდებაა ღვთისა. იმიტომ, რომ ეს ჭეშმარიტი აზრი სარწმუნოებრივ აზრს გულისხმობს უპირველეს ყოვილისა, ცოცხალ აზრს გულისხმობს, ცხოველმყოფელ აზრს გულისხმობს და შესაბამისად ეს ცხოველმყოფელი აზრი ცხოველჰყოფს ანუ განაღმრთობს ამ აზრის შემთვისებელსაც, მსმენელსაც. მართალი საეკლესიო აზრი, იგივე გამოცხადებითი მოძღვრება, იგივე საუფლო მოძღვრება ადამიანის განმაღმრთობელია. და ადამიანი, რომელიც ამგვარ მართალ აზრს, რა თქმა უნდა, გამოცხადებითი გზით ღვთისგან იღებს და უწყის ისიც, რომ ღვთისგან მონიჭება ამგვარი მართალი აზრისა კაცთმოყვარული მიზნით აღესრულება, რომ დაცემულობასა და გაუკუღმართებაში მყოფი ადამიანი აცხოვნოს და შესაბამისად ამაზე დიდი საბოძვარი ადამიანისთვის არაფერი არ არსებობს, ადამიანი რომ იღუპება ვინც მას გადაარჩენს და რითაც მას გადაარჩენენ, ეს ყველაზე დიდი სიკეთეა მისთვის და ყველაზე დიდ საგანძურად წარმოუჩნდება, ასევე ეს მართალი აზრიც, რომელიც გადამრჩენელია დაცემულობაში მყოფი ქრისტიანისა, მისთვის იმდენად დიდი სიკეთეა, რომ იგი უსაზღვრო მადლიერებით აღივსება ამ მართალი აზრის მომნიჭებლისადმი, მხსნელისადმი, რომელმაც ეს აზრი, ჭეშმარიტი, მართალი სწავლება ხელის შესაშველებლად ზეაღყვანის მიზანდასახულობით გაუწოდა მას, და ეს მადლიერება, რა თქმა უნდა, უფლისმიერ დიდებაში ვლინდება, ის ადიდებს უფალს ამ მართალი სწავლების გადაცემის გამო, მინიჭების გამო. ამიტომ საეკლესიო მართლაზროვნება იგივე ღვთის ჭეშმარიტი დიდებაა. იმიტომ, რომ ამ აზროვნებას რაღაც დამოუკიდებელი გაგება არა აქვს, მას აქვს გადამრჩენლობითი, გამომხსნელობითი ანუ, როგორც ეს ითქმის ბერძნულად, სოტერიოლოგიური დანიშნულება. სხვა არის მოწესრიგებულ, ყოველგვარი ვნებისა და ზიანისგან თავისუფალ გარემოში რაღაც თეორიული აზრის გამოთქმა და ასეთ გარემოში ტერმინი “ორთოდოქსია” ჩვენ შეიძლება მართლაც გავიგოთ როგორც “მართალი აზრი” (ანუ “დოქსა” გავიგოთ “აზრად”), მაგრამ სხვა არის როცა პიროვნება დაღუპვის პირასაა, დაღუპვაშია, წარწყმედაშია და ასეთ დროს გამოუბრწყინდება მას მართალი აზრი. არა როგორც თეორია, არა როგორც რაღაც ლოგიკური არგუმენტი, არამედ როგორც გამომხსნელობითი საშუალება, როგორც მადლისმიერი გარდამოფენა მასზე, რომ იგი ამოყვანილი იქნეს დაცემულობის წყვდიადიდან. აი ასეთ შემთხვევაში ეს ადამიანი ამ მართალ აზრს მხოლოდ თეორიულად და გონებით კი არ იმეცნებს და თორიულად და გონებითად კი არ იაზრებს მას, არამედ ამ მართალ აზრს სულიერი გრძნობადობით აღიქვამს, შეიგრძნობს მას ცხოვლად და რამდენადაც თვითვე ცხოველიქმნება ამ აზრით, ღვთიურდება ამ აზრით, სიტყვიერად თუ უსიტყვოთ, მთელი თავისი არსებით სადიდებელს აღმოთქვამს ანუ მადლიერებას გამოხატავას ღვთისადმი. სადიდებელის აღმოთქმა ესაა მხოლოდ და მხოლოდ მადლიერების გამოხატულება ღვთისადმი მონიჭებული სიკეთის გამო, გამომხსნელობითი ღვაწლის გამო.

ამრიგად, საეკლესიო მოძღვრება არის არა მხოლოდ მართალი აზრი, არამედ ამავე დროს ჭეშმარიტი გამომხსნელობითი გზაც ღვთისკენ და ამ გზაზე დადგომა ადამიანში აღმოაცენებს მადლიერების დაუწყვეტელ ნაკადს და ეს მადლეირება სწორედ ღვთის დიდებად აღმოითქმის მისგან. ყოველი ქრისტიანი, კვლავ აღვნიშნავთ, საკუთარი გულით მარადიულად ადიდებს უფალს იმ სიკეთისთვის, რასაც კაცობრიობისათვის უცთომელი მოძღვრების მინიჭება გულისხმობს.

ჩვენ ამ შემთხვევაში ამით დავასრულებთ საუბარს, რადგან ამოიწურა საუბრის დრო და მომდევნო საუბარში უფრო უკეთ გამოვკვეთთ სამომავლო ისტორიას ტერმინ “ორთოდოქსიისას” ქართულენოვან სინამდვილეში, ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში.

4–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=IX3UB_qLW_M

ტერმინ “დოგმატისა” და ტერმინ “დოქსას” თარგმნის ისტორია ქართულენოვან საეკლესიო ლიტერატურაში. მათი საღვთისმეტყველო რაობა

მსმენელს ალბათ ახსოვს, რომ ჩვენ შევჩერდით ტერმინ “ორთოდოქსიის” ქართულად თარგმნის საკითხზე და როგორც აღვნიშნავდით უადრეს პერიოდში (კერძოდ V ს-ში) ქართული საეკლესიო ლიტერატურის საწყის ეტაპზე ტერმინი “ორთოდოქსია” ითარგმნებოდა როგორც “სიმართლეი სჯულისაი”. საუბარი გვქონდა იმასთან დაკავშირებით, რომ ამ პერიოდში არა კომპოზიტი “ორთოდოქსია”, არამედ ცალკე აღებული ტერმინი “დოქსა”  უკვე საყოველთაოდ გაიგებოდა როგორც “დიდება”. ამის ასახსნელად შევეცადეთ საკუთრივ ბერძნულენოვანი ტერმინის – “ორთოდოქსიის” ისტორიას შევხებოდით, რომ ბერძნულშიც ტერმინი “დოქსა” საეკლესიო ლიტერატურის უადრესი პერიოდიდან უკვე “დიდებად” გაიგება. მაგრამ ამ შინაარსის ცვალებადობას ჩვენ დამოუკიდებლად “დოქსა” კი არ გვიმხელს, არამედ კომპოზიტი “ორთოდოქსია”. “ორთოდოქსია”, რომელიც ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში უკვე გამოიყენება, რა თქმა უნდა, არა მხოლოდ “მართებული აზრის”, არამედ “დიდების” შინაარსით, ამგვარი არ გახლდათ ქრისტიანობამდე. ეს ტერმინი ყოფითი გაგებით ქრისტიანობამდელი ეპოქისაა, ანტიკურ პერიოდშიც არსებობდა და არსებობდა მხოლოდ მართებული აზრის მნიშვნელობით.

წინა საუბარში ჩვენ შევეცადეთ განგვემარტა, თუ რატომ მოხდა, რომ “ორთოდოქსიის” ამგვარი გაგება (როგორც “მართალი აზრი”) შეიცვალა საეკლესიო ტრადიციაში, როგორც “მართალი დიდება”. განვმარტავდით, რომ საეკლესიო მოძღვრებაში ესა თუ ის სწავლება წარმოჩნდება არ რაღაც თეორიული, დამოუკიდებლად არსებული აბსტრაქტული გონებითი ძიება, არამედ გამოცხადებითი უწყება, რომელსაც ერთადერთი დანიშნულება აქვს – კაცობრიობა და კონკრეტული პიროვნება გადაარჩინოს წარწყმედისგან, დაღუპვისგან, ანუ ცოდვით დაცემული ბორკილებისგან გამოიხსნას იგი. ამ აზრით, როდესაც ეს მართალი მოძღვრება სწორედ გადამრჩენლობით, გამომხსნელობით ანუ სოტერიოლოგიურ მნიშვნელობას შეიცავს, პიროვნება ვინც სწორედ ამ მოძღვრების საფუძველზე იქნება გამოხსნილი, უდიდეს მადლიერებას გამოხატავას ამგვარი მოძღვრების მიმნიჭებლისამდი, ამგვარი მოძღვრების, როგორც გამომხსნელობითი საშუალების მიმნიჭებლისადმი, თავად უფლისადმი და შესაბამისად მისთვის ეს მოძღვრება მხოლოდ მართებული აზრი კი არაა, არამედ ღვთის ჭეშმარიტი დიდებაცაა. სწორედ ამგვარი სარწმუნოებრივი ცხოველყოფა ამ ტერმინისა გახდა საფუძველი იმის, რომ ტერმინი “ორთოდოქსია”, გარდა “მართალი მოძღვრებისა”, დაიტვირთა აგრეთვე “მართალი დიდების” მნიშვნელობით. მაგრამ მართალი მოძღვრების აღნიშვნა ამ ტერმინს გვიანდელ საუკუნეებამდე და დღემდე გაჰყვება, თუმცა პირველ ადგილზე მაინც “აზრის” ნაცვლად “დიდების” მნიშვნელობა დგას, “დოქსას” გაგება როგორც “დიდება” და არა როგორც “აზრი”.

ქართული საეკლესიო ლიტერატურის პირველ ეტაპზე, როგორც ვთქვით, “ორთოდოქსიაში” მაინც ძირითადად “მართალი მოძღვრების” შინაარსი ჩაიდებოდა და ამიტომ ითარგმნებოდა იგი როგორც “სიმართლეი სჯულისაი”. მაგრამ დაუყონებლივ ხდება რა ქართველ მთარგმნელთა მიერ წვდომა ბერძნულენოვანი ტერმინის “ორთოდოქსიის” საკუთრივ ქრისტიანული გაგებისა (საკუთრივ ქრისტიანული გაგება უკვე აღვნიშნეთ, რომ “ორთოდოქსია” არის არა მხოლოდ მართებული აზრი, არამედ მართალი დიდება ღვთისა, ანუ “დოქსა” უკვე არის არა მხოლოდ “აზრი”, არამედ “დიდებაც”), ამის საფუძველზე ტერმინი “ორთოდოქსია” დაახლოებით VI საუკუნიდან ქართულად ითარგმნება “დიდების” შემცველი ტერმინით. ჩვენ ასეთი რთული ფრაზა იმიტომ ვთქვით, რომ “დიდებითი” შინაარსის აღმნიშვნელმა საკუთრივ ქართულმა შესატყვისებმა გარკვეული ფორმობრივი ევოლუცია განვლეს, თუმცა “დიდებითი” შინაარსი გამოკვეთილია. ეს ფორმობრივი ევოლუცია ამგვარი გახლავთ: სწრაფვა უფრო მეტი ფორმობრივი დახვეწილობისკენ, რომ დაახლოებით VI-VII სს-ის მიჯნაზე ბერძნული “ორთოდოქსია” ითარგმნებოდა, როგორც “მართლდიდებაი”. დაახლოებით ამავე ეპოქაში, ან შესაძლოა მცირედით ადრე ითარგმნებოდა, როგორც “მართლიად დიდებაი”, ხოლო დაახლოებით VII ს-ის მიწურულიდან უკვე საბოლოოდ კანონდება ფორმა “მართლმადიდებლობაი”. ქართული ტერმინი “მართლმადიდებლობა”, თუნდაც ფორმის თვალსაზრისით, ძალიან ძველია და როგორც უკვე გითხარით ის მკვიდრდება VII-VIII სს-ის მიჯნაზე. აქედან უცვლელად მკვიდრდება საეკლესიო-საღვთისმეტყველო ენაში.

მიუხედავად მისი უცვლელობისა, მაინც გარკვეული კერძოობითი ცვლილება ამ ტერმინის ქართულად თარგმნასაც შეეხო. შეეხო სწორედ იმის გამო, რომ ბერძნული ტერმინი “დოქსა” ერთმნიშვნელოვანი არ გახლდათ. ჩვენ აღვნიშნეთ უკვე, რომ ეს ბერძნული ტერმინი ნიშნავდა “აზრს”, “თვალსაზრისს”, “მოსაზრებას”, მაგრამ დავძენდით, რომ ამგვარი გაგება თავისთავად აუცილებლად გულისხმობს არჩევითობას, რომ მე ვიჩევ რაღაც თვალსაზრისს, რაღაც მოძღვრებას, ის უფრო მაჯერებს და შესაბამისად ის ჩემი არჩევანია. რასაც ვირჩევ იმას ვიწონებ კიდეც. ამიტომ ტერმინი “დოქსა”, გარდა “თვალსაზრისისა”, გახდა ამავე დროს “მოწონების”, “სათნოყოფის” აღმნიშვნელი სიტყვა. ეს გაგება ტერმინ “დოქსასი” ქართულ მთარგმნელობით ლიტერატურაში განსაკუთრებით გამოიკვეთა XI ს-ის მიწურულიდან არსენ იყალთოელის თარგმანებში, რომელიც უკვე ტერმინ “დოქსას” ქართულად თარგმნის სწორედ როგორც “თნებაი”. აქ საყურადღებოა ასეთი პარალელი: არსენ იყალთოელმა და ეფრემ მცირემ (ორივე წმინდანი და დიდი ღვთისმეტყველია. მათ შორის ეფრემი უწინარესია არსენზე და მისი აღმზრდელია) ერთი და იგივე შრომა თარგმნეს, სადაც ბერძნულში ერთგან გვხვდება ტერმინი “დოქსა” არა დიდების, არამედ სწორედ აზროვნებითი ქმედების, მოსაზრებულობის მნიშვნელობით. ეფრემი მას თარგმნის როგორც “ნებაი”, ხოლო არსენი თარგმნის როგორც “თნებაი”. “დოქსასტური” ანუ აზროვნებითი გაგებით ტერმინი “დოქსა” “თნებად” თარგმნა ქართულად პირველად, რამდენადაც ეს დღეისათვის ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, არსენ იყალთოელმა. ასეთ შემთხვევაში ტერმინი “თნება” უკვე ყოფითი გაგებით სათნოყოფას კი არ ნიშნავს, არამედ აქ “თნება” ნიშნავს იმავე თვალსაზრისს, იმავე შეხედულებას, ოღონდ ამა თუ იმ პიროვნებისგან მოწონებულს: “ჩემგან მოწონებული შეხედულება”, “ჩემგან არჩეული შეხედულება” – აი ესაა “თნებაი”. ამ გაგებით “თნებაი” თანდათანობით ფართოვდება XII ს-ის გელათის საღვთისმეტყველო სკოლაში. შეიძლება ითქვას აბსოლუტიზებას აღწევს იოანე პეტრიწთან XII ს-ის II ნახევარში და შემდეგ ტერმინ “თნების” და “დოქსას” ამგვარი ტერმინოლოგიური ურთიერთმიმართება თვით ტერმინ “ორთოდოქსიაშიც” კი აღწევს. ე.ი. “თნებად” გაგება “დოქსასი” თავდაპირველად იწყება იმ კონტექსტებში, სადაც ტერმინი “დოქსა” ბერძნულში დამოუკიდებლად გვხვდება, არა კომპოზიტში, არამედ დამოუკიდებლად. მაგრამ იმდენად მყარად აღმოჩნდება დაკავშირებული ბერძნული “დოქსა” და ქართული “თნებაი”, რომ ის ამ უზენაეს კომპოზიტურ ტერმინ “ორთოდოქსია”-შიც კი აღწევს. “დოქსას” გადმომცემად “თნებაი” ზმნურ ფორმებშიც იჩენს თავს. მაგალითად პეტრიწის თარგმანებში ჩვენ შეიძლება შეგვხვდეს ასეთი ფრაზები: “ვითარცა ითნო არისტოტელიმ” ანუ როგორც იფიქრა არისტოტელემ, როგორც მოისაზრა, როგორც გამოთქვა ვარაუდი; “თნებაი პლატონისა”, იგულისხმება პლატონის შეხედულება, მოსაზრება და სხვა. აი ასეთი მჭიდრო კავშირი აისახა ტერმინ “ორთოდოქსიაშიც” და გელათის საღვთისმეტყველო სკოლაში რამდენიმე შემთხვევაში (ეს არ ყოფილა ფართოდ გავრცელებული) ეს ცხადად გამოჩნდა და ამ ტერმინის (“ორთოდოქსია”) შესატყვისად მივიღეთ ახალი ქართული შესატყვისი, ე.ი. არა ის თავდაპირველი, რაც უკვე ვთქვით, “სიმართლეი სჯულისაი”, არა შემდგომი ვარიაციები “მართლიად დიდებაი”, “მართლდიდებაი”, “მართლმადიდებლობაი”, არამედ ახალი ტერმინი დაფუძნებული “დოქსა” – “თნებას” შესატყვისობაზე და ეს ტერმინი გახლავთ ამგვარი: “მართლმთნებელობაი”, სადაც “მართლ”, კვლავ აღვნიშნავთ, ბერძნული ტერმინის პირველ ნაწილს უკავშირდება (“ორთოს”), ხოლო “დოქსა” “მთნებელობადაა” გადმოტანილი. მაგალითად გელათის საღვთისმეტყველო სკოლაში დაიწერა იამბიკო წმინდა ათანასე ალექსანდრიელის შესახებ და იქ წმინდა ათანასეს ეწოდება ასეთი ეპითეტი: “მართლმთნებელობისა მზე, მეხი წვალებათა”, სადაც გამოკვეთილად “მართმთნებელობისა მზე” სხვა არაფერია, თუ არა “მართლმადიდებლობის მზე, მეხი წვალებათა”. მაგრამ ეს მხოლოდ კერძოობითი შემთხვევები იყო, ის, რა თქმა უნდა, არ დაკანონებულა და არც მათ მთარგმნელებს (ე.ი. ამ ახალი ტერმინის შემქმნელთ) ჰქონიათ ეს პრეტენზია. მათ უბრალოდ სამუშაო ტერმინი შემოგვთავაზეს და ამით ბერძნული “ორთოდოქსიის” კიდევ ერთი ასპექტის გაცნობიერება დაადასტურეს, თორემ ტერმინი “მართლმადიდებლობა” კვლავ უცვლელად რჩებოდა თვით ამ ეპოქაშიც კი.

აი ამგვარი გახლავთ ტერმინ “ორთოდოქსიის”, შესაბამისად ტერმინ “დოქსას”, რომელიც ამ კომპოზიტის მეორე ნაწილია, ქართულად თარგმნის ისტორია. ხოლო რაც შეეხებოდა ტერმინ “დოგმატის” თარგმნას, მასაც ასევე ჩვენ შევეხეთ წინა საუბრებში და ზოგადი სურათი გამოკვეთილია, რომ “დოგმატი” ითარგმნებოდა როგორც “ბრძანებაი”, “რჯული”, “რწმენითი რჯული”, “რწმენაი” (ეს ოთხი ძირითადი შესატყვისი ვიცით ჩვენ ძველი ქართულიდან), რაც შეეხება “დოქსას” ის ითარგმნებოდა ძირითადად როგორც “რჯული”, შემდეგ “დიდებაი”, შემდეგ “თნებაი”.

ამგვარი ტერმინოლოგიური ასპექტები, თავისთავად ცხადია, საინტერესოა, მაგრამ ჩვენ ამ შემთხვევაში გვესაჭიროება ამ ორი ტერმინის საღვთისმეტყველო რაობა. თარგმანებშიც, ვფიქრობთ, ეს სავსებით ცხადად წარმოჩნდა, რომ “დოგმატი” ესაა საეკლესიო მოძღვრების ის ნაწილი, რომელიც გამოცხადებითია, რომელიც აბსოლუტურად უცვლელია, უმყარესია არა მხოლოდ თავისი შინაარსით, არამედ გამოთქმის ფორმითაც. თუმცა ამ გამოთქმის ფორმის ისტორიას ჩვენ შემდეგში კვლავ შევეხებით. მაგრამ ამჯერად დასკვნის სახით ვთქვათ, რომ “დოგმატი” ეს გახლავთ უცვლელი სწავლება თავისი შინაასითაც და თავისი გამოთქმითი ფორმითაც, ხოლო “დოქსა” ეს გახლავთ იმავე საეკლესიო მოძღვრების ძიებითი ნაწილი, მოსაზრებითი ნაწილი, რომლის კეთილნაყოფიერება განისაზღვრება იმით, თუ რამდენად არის ამგვარი ძიებითი მოღვაწეობა წარმართული უცვალებელ დოგმატთა უმყარესი საზღვრებით. ამის მნიშვნელობაზეც დოგმატთა, როგორც ღვთივმომადლებულ და მაცხოვნებელ საზღვართა დანიშნულების შესახებ, ჩვენ ერთ-ერთ გადაცემაში უკვე ვისაუბრეთ და ამჯერად აღარ შევჩერდებით. აღვნიშნავთ მხოლოდ, რომ ეს ორი ტერმინი საეკლესიო ლიტერატურის, საეკლესიო მოძღვრების ორ ნაწილსაც წარმოგვიჩენს და ამიტომ ვამბობდით დასაწყისში, რომ ტერმინ “დოგმატისა” და ტერმინ “დოქსას” რაობის წვდომა საკუთრივ საეკლესიო მოძღვრების წვდომას ნიშნავს. მართლაც საეკლესიო მოძღვრება სხვა არაფერია თავისი მოცულობით, თუ არა დოგმატურისა და დოქსასტურის ერთიანობა, ანუ გამოცხადებითისა და ძიებითის მთლიანობა. ოღონდ ისეთი ძიებითისა (ამას ყოველთვის გავუსვამთ ხაზს), რომელიც გამოცხადებითი მოძღვრების შუქზე წარიმართება. ეს ძიებითი ნაწილი რომ აშკარად გამოკვეთილია საეკლესიო ტრადიციაში, ამის მრავალი ნიმუშია და ამჯერად ორ მკვეთრ მაგალითს დავასახელებთ.

IV ს-ის 70-იანი წლების მიწურულს და 80-იანი წლების დამდეგს წმინდა გრიგოლ ნოსელმა, ბასილი დიდის ხორციელმა ძმამ, დაწერა თავისი ცნობილი შრომა “პასუხი ექვსი დღის შესახებ”. ეს შრომა მან დაწერა იმ ისტორიული და ზნეობრივი პასუხისმგებლობისგან გამომდინარე, რაც უკავშირდება ჩვენს მიერ ადრე ხსენებულ ბასილი დიდის შრომას “ექვსთა დღეთათვის”. ექვსი დღის განმარტება ბასილი დიდმა მოგვცა თავის ცნობილ 9 ჰომილიაში, მაგრამ როდესაც ეს ჰომილიები გამოქვეყნდა, ბასილი დიდი მალევე აღესრულა (379 წლის 1 იანვარს) და ის ვეღარ მოესწრო იმ მოვლენებს, რაც მისი შრომის გამოქვეყნებას მოჰყვა. წარმოიქმნა გარკვეული უთანხმოებანი და ცალკეულმა პირებმა, ე.წ. მართლმადიდებლებმა, რომლებიც თავიანთ თავს განსაკუთრებით განბრძნობილებად წარმოაჩენდნენ მიიჩნიეს, რომ ბასილის სწავლებანი ცალკეულ შემთხვევებში ძალიან მარტივია, პრიმიტიულია და არ არის იმ საღვთისმეტყველო სიმაღლისა, რაც დიდ ღვთისმეტყველს შეეფერბა. შესაბამისად წმინდა გრიგოლ ნოსელმა თავს იდო ამგვარ გაუგებრობათა განმარტება და ამ მიზნით დაწერა შრომა “პასუხი ექვსთა მათ დღეთათვის” (სხვათაშორის ამ შრომის გიორგი მთაწმინდელის მიერ შესრულებული ძველი ქართული თარგმანი მეცნიერული გამოცემის სახით გამოქვეყნდა საქართველოს ეკლესიის 1989 წლის კალენდარში). საფუძველი ამ შრომის დაწერისა თავისთავად საყურადღებოა, მაგრამ ჩვენთვის ამჯერად მნიშვნელოვანია ის, რომ გრიგოლ ნოსელი კვლავ უბრუნდება ზოგიერთი იმგვარი საკითხის განხილვას, რაც ბასილიმ უკვე განიხილა თავის შრომაში. ამ საკითხთა შორის ზოგჯერ შესამჩნევია გარკვეული სხვაობა. მაგრამ გრიგოლ ნოსელი ამის შესახებ მკითხველებს მიმართავს და ეუბნება: “ბასილი დიდის განმარტებანი ანუ ბასილი დიდის შრომა თქვენს წინაშე იყოს დადებული, როგორც მეორე რჯული” (მოსეს შემდგომ). მოგეხსენებათ მოსეს რჯულს უცვლელი ღირებულება აქვს და ამგვარივე ღირებულებისად განაწესებს გრიგოლი ბასილის შრომას. სხვაგვარად რომ ითქვას გრიგოლის თქმით “ბასილი დიდის შრომა იყოს თქვენთვის დოგმატი”. ხოლო ჩემი შრომა, - განაგრძობს ის, ამ საკითხების ჩემეული განმარტება, რომელიც “საწურთელად ხოლო გონებისა აღვსწერე” (ე.ი. მხოლოდ გონების საწვრთნელად აღვწერე), ეს პიროვნული მოსაზრებების გადმოცემაა და ბასილი დიდის შრომის სიმაღლეს არ უთანაბრდებაო. ე.ი. ამ ორი თხზულების სახით (ერთი ბასილი დიდის “ექვსთა დღეთაი” და მეორე გრიგოლ ნოსელის “პასუხი ექვსთა დღეთათვის”) ჩვენ საქმე გვაქვს საეკლესიო ლიტერატურის სწორედ ამ ორ ნაწილთან, დოგმატურ ნაწილთან, რომელსაც განეკუთვნება ბასილის შრომა და ძიებით, “დოქსასტურ” ნაწილთან, რასაც საკუთრივ გრიგოლ ნოსელის თხზულება გულისხმობს, “საწურთელად ხოლო გონებისა აღწერილი”.

მეორე მსგავსი შემთხვევა, ასევე მკვეთრად გამოხატული, ჩვენ გვაქვს წმინდა მაქსიმე აღმსარებელთან, რომელსაც ეკუთვნის ცნობილი შრომა “ადამიანური პიროვნული სულის შესახებ”. შრომის დაბოლოებისას მაქსიმე აღმსარებელი ასეთ განმარტებას გვაწვდის (ძველ ქართულად): “ესე ყოველნი არა რჯულდებით, არამედ მეძიებლობით ითქუნეს ჩუენ მიერ”. სრულიად აშკარაა, რომ არსებობს რჯულდებითი, როგორც პირველადი, თავადი წყარო მოძღვრებისა და საეკლესიო ლიტერატურისა და მასთან ერთად და მისგან განუყოფლად ძიებითი, მეძიებლობითი, რომელიც ასევე კეთილ ნაყოფს მოიმუშაკებს, თუკი დოგმატთა მაცხოვნებელ შუქზე, დოგმატთა მიერ გაკვალულ კალაპოტში წარედინება ის.

აი ამ ორი ნაწილის მთლიანობა გახლავთ საეკლესიო ლიტერატურა. სხვა ნაწილი საეკლესიო მოძღვრებას არა აქვს. ორივე ეს ნაწილი თავისი ღირსებისაა და თავისი მიმართულებისაა. უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით ბუნებითი ღირსება აქვს მხოლოდ დოგმატს, ძიებით ნაწილს ღირსება აქვს იმდენად რამდენადაც დოგმატთა სულიერების წიაღში აღესრულება ის. ეს ძიებანი, ძიებითი პროცესები, გონებითი მოქმედებანი როდესაც აუცილებელ დოგმატურ მიმართულებასა და წინამძღვრობას გულისხმობს თავის თავში, მაშინ ისიც უაღესად კეთილი ნაყოფის მომმუშაკებელი ხდება ჩვენთვის. ამიტომ თქმა იმისა, რომ საეკლესიო მოძღვრება, საუფლო სწავლება ან მხოლოდ ძიებითია, ან მხოლოდ გამოცხადებითია, რა თქმა უნდა, მოკლებულია ჭეშმარიტებას. ის არსებითად და არსობრივად არის გამოცხადებითი, რომლის საფუძველზეც ჩვენი ცალკეული გონებითი მოქმედებანი წარიმართება და ამასაც, რა თქმა უნდა, თავისი ღირებულება აქვს. ამიტომ აღვნიშნავდით, რომ ტერმინები “დოგმატი” და “დოქსა” ჩვენ საეკლესიო ლიტერატურის რაობის, მისი შინაარსის წვდომის თვალსაზრისით მეტად ფასეულად გვეჩვენება და მსმენელსაც ვთხოვთ, რომ მცირედით მაინც ის განმარტებანი, რაც აქ წარმოვადგინეთ ამ ტერმინებთან დაკავშირებით გაითვალისწინოს.

ამით დავაბოლოებთ ჩვენს წინამდებარე საუბარს და შემდგომ საუბარში განვაგრძობთ მსჯელობას საეკლესიო ლიტერატურის რაობის შესახებ. ეს რაობა ჯერ ჩვენ სიღრმისეულად არ წარმოგვიჩენია, მხოლოდ მინიშნებით შევეხეთ მას რამდენიმე ტერმინის განმარტებისას, მაგრამ შემდეგ საუბარში უკვე კონკრეტულად, თუ რა არის საეკლესიო ლიტერატურა, რაობა მისი, მისი დანიშნულება, აი ამას განვიხილავთ.

5–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=yPIx6Q1nJDE

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ