296–297

თეოგონიოს ნიკიელი – ზოგადი მიმოხილვა

ჩვენს წინა შეხვედრაზე შევეხეთ მცირე აზიის ერთ-ერთ ავტორს, არიანული მწვალებლობის ყველაზე უფრო ცნობილ ლიდერს და ამ უბედურების, როგორც წინა საუბარში ავღნიშნავდით, ყველაზე უფრო უკიდურესი ფორმით გამავრცელებელს და რაც ნაწერები, ანდა ცნობები მისი ნაწერების შესახებ დღეისათვის ხელმისაწვდომი იყო, ამ ყოველივეს შესახებ მთლიანობაში უკვე ვიმსჯელეთ. მაგრამ მის გვერდით არაიშვიათად ვახსენებდით არიანელობის მხარდამჭერ მეორე პიროვნებასაც – თეოგონიოს ნიკიელსაც, რომელიც გაცილებით ნაკლები მაშტაბის პიროვნება იყო, სამწერლობო კუთხითაც თითქმის არაფერი კვალი მას არ დაუმჩნევია. თუმცა მაინც უმცირესის მიხედვითაც პატრისტიკაში და პატროლოგიაში შემოდის და ორიოდე სიტყვით ჩვენც ვახსენებთ.

ესაა ის პიროვნება რომელსაც კონკრეტულად ერთ-ერთი საეკლესიო ისტორიკოსის – [1]ფილოსტორგოსის მიხედვით (“საეკლესიო ისტორიის II წიგნის XIV თავში) განეკუთვნება ვითომცდა წმინდა ლუკიანე ანტიოქიელის მოწაფეობის პატივი (ჩვენ ამ მოწაფეობაზე არაერთგზის გვისაუბრია, მისი ფსევდო ხასიათი წარმოგვიჩენია და ამ საკითხზე კვლავ აღარ შევჩერდებით). ეს პიროვნება ნიკეის მსოფლიო კრებაზე 325 წელს ჯერ უპირისპირდებოდა კრების სულისკვეთებას და დადგენილებებს, მაგრამ საბოლოოდ ვსები ნიკომიდიელის მსგავსად მან ხელი მოაწერა “მრწამსს”, თუმცა არ მოუწერია ხელი არიოზის დაგმობაზე. ის კრებიდან სამი თვის შემდეგ გადაყენებულ იქნა ნიკეის ეპისკოპოსობიდან და ევსები ნიკომიდიელთან ერთად მოხდა მისი ექსორიობაც, არიანელებთან და უშუალოდ არიოზთან კავშირ- ურთიერთობის გამო. თუმცა იმავე ევსები ნიკომიდიელთან ერთად მოხმობილ იქნა უკან, დაბრუნებული და აღდგენილი 328 წელს, იმ ეპისტოლის [2]წყალობითაც, რაც მათ (ამ ორმა პიროვნებამ) გამოუგზავნეს გავლენიან ეპისკოპოსებს,სადაც თითქოსდა ევსები და თეოგონიოსი საკუთარ უდანაშაულობას ამტკიცებენ. უკან დაბრუნების შემდეგ თეოგონიოსი ხდება ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გამოკვეთილი მტერი ათანასესი. ცნობილია ასეთი თხრობაც მასთან დაკავშირებით (თეოგონიოსთან დაკავშირებით), რომ მან მოისყიდა ის ნოტარიუსი, რომელსაც იმპერატორმა კონსტანტინემ მიანდო დაცვა ნიკეის კრების დოკუმენტებისა და ამ უკანასკნელს ამოაფხეკინა (შეიძლება თვითნაც ამოფხიკა) თავისი ხელმოწერა ნიკეის მრწამსზე. იგივე თეოგონიოსი მონაწილეობდა ანტიოქიის სინოდზე, რაც ევსები ნიკომიდიელის თავჯდომარეობით მიმდინარეობდა და რომლის დროსაც, როგორც ადრეც ვამბობდით, გადაყენებულ იქნა უდიდესი მოღვაწე წმინდა ევსტათი ანტიოქიელი. იგივე [3]თეოგონიოსი იყო ერთ-ერთი ძირითადი სულისჩამდგმელი ათანასეს წინააღმდეგ აღძრული ბრძოლისა საიმპერიო კარზე, ადანაშაულებდა რა იგი ათანასეს იმპერატორთან იმაში, რომ თითქოსდა სწორედ ათანასე იყო ყველა უბედურების, ყველა სნეულების, ყველა მშფოთვარების სათავე, რაც კი ეკლესიაში აღძრულა და რომ მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაისადგურებდა თითქოსდა სიმშვიდე, თუკი ათანასე ეკლესიიდან გაძევებული იქნებოდა. თეოგონიოსის ამგვარ განწყობაზე ათანასესადმი ინფორმაციას გვაწვდის სოზომენე თავის “საეკლესიო ისტორიის” II წიგნში. რაიმე კონკრეტული ტექსტი ამ მხრივ ჩვენ არ მოგვეპოვება. ფაქტობრივად თეოგონიოსის ამგვარი ინიციატივით მოხდა, რომ იმპერატორმა მოიწვია სინოდი კესარიაში 334 წელს, რასაც ათანასე არ დაესწრო, ათანასემ არ მიიღო შეთავაზება დასასწრებლად, როგორც ამაზე ჩვენ თეოდორიტე კვირელი გვაუწყებს. [4]ერთი წლის შემდეგ თეოგონიოსმა თავი იჩინა ტვიროსის კრებაზე, იყო რა იმ კომიტეტის წევრი, რომელსაც წარმოქმნილი უთანხმოებანი და სხვადასხვა საეკლესიო საკითხებთან დაკავშირებით აღძრული პრობლემები უნდა გამოეკვლია. განსაკუთრებით იმ ვითომცდა უეჭველ ფაქტთან დაკავშირებით, რომ თითქოსდა ათანასემ დაამსხვრია წმინდა ბარძიმი. ამას თვითონ ათანასე ალექსანდრიელი უთითებს თავის აპოლოგიაში “არიანელთა წინააღმდეგ” და ამ ცილისწამების ფსევდო ხასიათსაც მთელი სისრულით ააშკარავებს. აი ამგვარ კომისიაში იყო ჩართული თეოგონიოსი და როდესაც მან, რაც ევალებოდა, ასე ვთქვათ, შეასრულა, ახალ-ახალი ბრალდებანი წამოაყენა ათანასეს წინააღმდეგ საიმპერიო კარის წინაშე. ამგვარი ძალისხმევანი მან შემდეგ კიდევ უფრო ფართო მაშტაბით [5]განაგრძო კონსტანტინე დიდის მემკვიდრის – კონსტანტიუსის მფარველობაში, მის წინაშე და მანვე ხელი მოაწერა იმ მიმართვას, რაც გაეგზავნა პაპ იულიუს I-ს ათანასეს წინააღმდეგ.

რაც შეეხება ათანასესთან დაკავშირებით ჩვენს მიერ ხსენებულ ცნობილ და სახელგანთქმულ სარდიკიის კრებას რომელიც 343 წელს გაიმართა, აი ამ კრებაზე თეოგონიოსის ეპისტოლეები ათანასეს წინააღმდეგ მარკელოზ ანკვირელმა, აგრეთვე ასკლეპას ღაზელმა საჯაროდ წაიკითხეს, როგორც ეს თეოდორიტე კვირელის “საეკლესიო ისტორიაშია” ნაუწყები. თუმცა საკმაოდ საგულისხმოა მკვლევართა დაკვირვება, რომ 343 წლის კრებას ის არ უნდა მოსწრებოდა და ალბათ მცირედით უწიანარეს ამ კრების გამართვისა გარდაიცვალა, რადგანაც მისი სახელი აღარ ჩანს იმ არიანელ ლიდერთა შორის, რომლებიც ამ სინოდზე განიკვეთნენ. საკუთრივ [6]მოძღვრებას რაც შეეხება თეოგონიოსისას, ეს მოძღვრება დაგმობილ იქნა II მსოფლიო კრებაზე 381 წელს.

აი ეს გახლავთ აბსოლუტურად მართლაც ყველაფერი ის, რაც თეოგონიოს ნიკეელზე ჩვენ დღეისათვის ვთქვათ და დასკვნა ერთია, რომ თეოგონიოსი იყო, ასე ვთქვათ, “ღირსეული” თანამებრძოლი ევსები ნიკომიდიელისა, ხოლო ორივე მათგანი სარგებლობდა არიანული მოძღვრების ცალკეული ასპექტებით საკუთარი თავის გამოსაჩენად, საკუთარი ფსევდო მოძღვრების დასაფუძნებლად და მწვალებლური სწავლებების გზით პოლიტიკური და საეკლესიო ავტორიტეტის მოპოვებას, რაც აბსოლუტურად პირიქით მოხდა.


ასტერიოს სოფისტი – ზოგადი მიმოხილვა

ჩვენ როდესაც ევსებისთან დაკავშირებით გვქონდა საუბარი, მაშინ ვახსენებდით ასტეროს სოფისტს და მივუთითებდით, რომ სწორედ ასტერიოს სოფისტია პირველი არიანელი საეკლესიო ავტორი ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, პირველი არიანელი [7]მწერალი, რომელიც მხოლოდ ეპისტოლეებს კი არ გზავნიდა, არამედ თეოლოგიურ შრომებსაც წერდა.

თვითონ ეს პიროვნება – ასტერიოს სოფისტი წოდების მიხედვით არის ამგვარად სახელდებული, სოფისტობის გამო (სოფისტობა პროფესია იყო პლატონის დროიდან მომდინარე, როგორც მსმენელბს მოეხსენებათ) და იგი ამ სოფისტურ პროფესიას იყენებდა ვიდრე გაქრისტიანდებოდა. იყო, როგორც მიუთითებდნენ, ან რიტორი, ან ფილოსოფოსი, ანდა შესაძლებელია ორივე ერთად. ასტერიოსი გახლდათ ასევე მოწაფე ლუკიანე ანტიოქიელისა, იმავე გაგებით რა გაგებითაც ჩვენ ეს მოწაფეობა არაერთგზის განგვიხილავს ადრე, მაგრამ ამ მოწაფეობის მიუხედავად, ასტეროსი განერიდა მაქსიმინეს დევნულებას, იმ დევნულებას რასაც მისი მოძღვარი შეეწირა, როდესაც მისმა მოძღვარმა მარტვილობა დაითმინა. როგორც მიუთითებენ ის ალბათ იყო პირველი არიანელი მწერალი, როგორც აღვნიშნეთ, და თვით არიოზიც კი იყენებდა მის [8]ნაწერებს თავისი მოძღვრების დასაცავად და მართლმადიდებლური სწავლებების უარსაყოფად, განსაკუთრებით ნიკეის კრების დადგენილებებთან დაპირისპირებისათვის. ამას თვით ათანასე ალექსანდრიელი გვაუწყებს ჩვენ, რომელიც ასტერიოსს უწოდებს არიანული მწვალებლობის ადვოკატს. მაგალითად ათანასე ალექსანდრიელი ერთ თავის შრომაში “დეკრეტთა შესახებ” მიუთითებს: “მაგრამ დავუშვათ ვიფიქროთ, რომ სხვა ქმნილებანი (იგულისხმება ის ქმნილებანი, რომელსაც მართლმადიდებლობაც ქმნილებებად აღიარებს: ზეციური ძალები და ამქვეყნიური ძალნი, რა თქმა უნდა, ღვთის გარდა) არსებობაში შემოვიდნენ არა იმ უზენაესი ხელის და უშობელი ღვთიური ბუნების მიერ, არამედ მხოლოდ ძე შემოვიდა არსებობაში მამისგან, სხვა არსნი კი სწორედ ძის მიერ [9]დაფუძნდნენ, ძის მიერ, როგორც ხელქვეითი მუშაკისა და მამის თანაშემწისა. აი ამას ამბობს ასტერიოსი თავის ნაწერებში, ხოლო არიოზი ამასვე იყენებს და ამისვე აღიარებას სთხოვს თავის მეგობრებს”. ეს ციტატა არის ასტერიოსის სახელის პირველი ხსენება საეკლესიო ისტორიაში. რაც შეეხება უფრო მეტ ინფორმაციას ამ პიროვნებაზე და მის წარმოშობაზე, საერთოდ მის საქმიანობაზე, ჩვენ იგივე ათანასე უფრო ვრცელ ინფორმაციას გვაწვდის თავისი ნაშრომის “სინოდთა შესახებ” XVIII თავში, სადაც იგი ამბობს: “და ერთი ვინმე ასტერიუსი კაბადუკიიდან, მრავალთავიანი სოფისტი (ასეთ ეპითეტს ხმარობს ათანასე ასტერიოსის მიმართ) ევსები ნიკომიდიელის ერთ-ერთი მეგობარი, რომელიც არ შეიძლებოდა, რომ სასულიერო პირად ეკურთხებინათ, [10]რადგანაც მან წინარე დევნულების ჟამს კერპებს შესაწირავი მიუტანა და სწირა (სხვათაშორის ჩვენ აქ გავიხსენებთ, რომ სწორედ ამ მოქმედების გამო ასტერიოსს, გარდა იმისა, რომ მას ათანასე უწოდებდა არიანული ერესის ადვოკატს, აგრეთვე უწოდებდა მწირავს. მწირავში იგულისხმება ის პიროვნება, რომელმაც კერპებს შესწირა მსხვერპლი დევნულების ჟამს დიდი შიშით შეძრულმა. ამ შემთხვევაშიც ამას მიანიშნებს ათანასეს ეს სიტყვები, რომ სწორედ ამ მიზეზით მოხდა დაბრკოლება და შეფერხება მისი იმ გზაზე, რასაც საეკლესიო იერარქიაში წინსვლა ეწოდება. რა თქმა უნდა, სხვა შემთხვევაში ასტერიოსი სოფისტი კი არ იქნებოდა, არამედ უთუოდ ეპისკოპოსის ხარისხსაც მიაღწევდა, მაგრამ რადგანაც საყოველთაო სწავლებით პიროვნება, რომელიც კერპებს სწირავს არ შეიძლება შემდგომში სასულიერო პირი გახდეს, რადგან ეს ასეთი დაკანონებული სწავლებაა, IV ს-ში ამ სწავლებას არიანელები ვერ შეცვლიდნენ), [11]წერს ევსებისა და მისი მეგობრების კვალობაზე პატარა ძეგლს, პატარა ნაწარმოებს, რაც უთანაბრდება მისი კერპთშეწირვის ცოდვას თავისი სიმძიმით, რადგანაც მასში იგი ამბობს, რომ “სიბრძნე ღმერთში სხვაა და არა ქრისტე”. აქ იმაზეა მინიშნება, რომ როდესაც არიოზი უარყოფდა ძე ღმერთის ბუნებით ღმერთობას, საეკლესიო მამები მას ეკითხებოდნენ კიდეც და ეს შეკითხვა გულისხმობდა არიოზის მოძღვრების დაგმობასაც, რომ თუ ეს მართლაც ასეა და ამავე დროს იმავე ძეს პავლე მოციქული უწოდებს მამის სიბრძნეს და მამის ძალს, თუ მაცხოვარი თანადროული არაა და თანამარადიული მამასთან და შემდგომაა შექმნილი, მის შექმნამდე მამა როგორ იქნებოდა [12]სიბრძნისა და ძალის გარეშე, მამის სიბრძნე და ძალი ხომ იესო ქრისტეა. აი ამ არგუმენტის ვითომცდა დასაძლევად არიანელები განასხვავებდნენ ღვთის სიბრძნეს და იესო ქრისტეს. ისინი თვლიდნენ, რომ ღმერთში სიბრძნე ყოველთვისაა, ძალა ყოველთვისაა, მაგრამ ეს არ გულისხმობს მეორე ჰიპოსტასს მარადიულს მასთან. და რომ ესაა სწორედ ის სირძნეო, - ამბობს ამ შემთხვევაში ასტერიოს სოფისტი (სწორედ მის სწავლებას იმოწმებს ათანასე), რომელიც ფორმირებას ახდენს ანუ რომელიც აყალიბებს ქრისტესაც და ამა სოფელსაც.

აი ეს შეიძლება ითქვას ამ ციტატასთან დაკავშირებით ათანასესი ასტერიოსის შესახებ. მისი ნაწერები ჩვენამდე, რა თქმა უნდა, უდიდესწილად არ შემონახულა, არის გარკვეული ცნობები, საკმაოდ საგულისხმონი, მოცულობითიც, რასაც ჩვენ შემდეგ შეხვედრაზე განვიხილავთ.

 

296–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=IuWfcO9RYLQ

 

ასტერიოზ სოფისტი – ნაშრომთა მიმოხილვა

ჩვენს წინა შეხვედრაზე განვიხილავდით არიანული ცრუ მოძღვრების წარმომადგენელთა სწავლებებს. შევეხეთ კონკრეტულად, და ამით დავამთავრეთ წინა შეხვედრა, ასტეროს სოფისტის პიროვნებას, მის შესახებ წმინდა ათანასე ალექსანდრიელის უწყებას და როგორც დამთავრებისას ავღნიშნეთ ამჯერად უნდა განვიხილოთ ე.წ. შრომებიც, რომელთა შესახებ საუბარი გარკვეულწილად შესაძლებელია, რამდენადაც მეტნაკლებად ინფორმაცია მოგვეპოვება.

ამ ნაშრომებიდან, რაც ცნობის მიხედვით თუ ფრაგმენტების მიხედვით ჩვენთვის დღეისათვის ცნობილია, პირველ რიგში უნდა მივუთითოთ და დავასახელოთ ასტეროსის, ალბათ თავის დროზე ყველაზე უფრო გახმაურებული, ძეგლი სახელწოდებით “სინტაგმაციონი”. ბერძნ. “სინტაგმატიონ” ქართულად შეიძლებოდა ასე გვეთარგმნა “ნაკრები”, როგორც გამთლიანებული [1]რაღაც დასკვნითი სახის თხზულება საკუთარი მოძღვრების შესახებ. ამ დანიშნულების გახლდათ ეს ძეგლი, რომელიც მოცულობით მოკლე იყო. ამ სიმოკლესაც, როგორ ჩანს თავისი ჩანაფიქრი ჰქონდა ავტორისგან, რადგანაც მოკლე და დებულებების სახით წარმოდგენილი ძეგლი მისი რწმენით უფრო ადვილად განივრცობოდა, უფრო ადვილად ჰპოვებდა გავრცელებას და ათვისებასაც გულწრფელი მრევლისგან და შესაბამისად ჩანაფიქრი ეს გახლდათ სწორედ, გაიმრავლებდნენ კიდეც მათ მიმდევრებს (არიანელობის მიმდევრებს). ეს ძეგლი წმინდა ათანასე ალექსანდრიელისგანაც არის ხსენებული და ნაუწყებია, რომ მასში ასტერიოსი იცავდა უმთავრეს პრინციპს თავისი ცრუ მოძღრებისას, რომ შეუძლებელია არსებობდეს ორი შეუქმნელი საწყისი.

შეუქმნელი ბერძნულად გადმოიცემა ტერმინით “აგენეტოს”. ეს ტერმინი არიანელობასთან პაექრობის დროსაც და მოგვიანებითაც [2]ყურადღების ცენტრშია ეკლესიის მამებისგან. ამ ტერმინს ჩვეულებრივ ეწყვილება მეორე ტერმინი, ფონეტიკურად თითქმის განურჩეველი მისგან, “აგგენეტოს”. განსხვავება ამ ორ ტერმინს შორის მხოლოდ იმაშია, რომ პირველს ერთი “ნიუ” აქვს, ერთი “ნ” აქვს (“აგენეტოს”), ხოლო მეორე შეიცავს ორ “ნიუ”-ს, ანუ ორ “ნ”-ს (“აგენნეტოს”). აი ამ ერთი ასოთი განსხვავებულობა აღნიშნულ ორ ტერმინს შინაარსსაც განსხვავებულს სძენს. პირველი მათგანი “აგენეტოს” უკავშირდება ზმნას “გიგნომაი” და აღნიშნავს შეუქმნელს, დაუბადებელს, გაუჩენელს, ხოლო “აგენნეტოს” უკავშირდება სხვა ზმნას “გენნაუ”, რაც შობას ნიშნავს, ხოლო აქედან ნაწარმოები “აგენნეტოს” ნიშნავს უშობელს. ეკლესიის მამები ამ ორ ტერმინს მკვეთრად განასხვავებდნენ, ისინი გვასწავლიდნენ და გვასწავლიან, რომ ყოვლადწმინდა სამების სამივე ჰიპოსტასი, [3]რა თქმა უნდა, ერთი შეუქმნელი პირველსათავეა ყოვლიერებისა, ანუ “შეუქმნელი” ანუ “აგენეტოს” ითქმის, თავისთავად ცხადია, როგორც მამაზე, ასევე ძეზე და ასევე სულიწმინდაზე და მთლიანად ყოვლადწმინდა სამებაზე. მაგრამ მეორე ტერმინი “აგენნეტოს” ითქმის მხოლოდ მამა ღმერთის შესახებ, რადგან მხოლოდ ისაა უშობელი, ხოლო ძე მისგან შობილია. რაც შეეხება არიანელებს, მათი ცრუ სიმართლე იმაში მდგოამრეობდა და იმით იტყუებდა გულწრფელ მრევლს, რომ თითქოსდა ეს ორი ტერმინი არაფრით არ განირჩევა, თითქოსდა ერთი და იგივეა და რადგან ქრონოლოგიურად არიოზის უწიანრესი წმინდა მამები პირდაპირ მიუთითებდნენ, რომ “აგენნეტოს” მხოლოდ მამა ღმერთზე ითქმის და ძე ღმერთზე და სულიწმინდაზე შეუძლებელია იმავე ტერმინის მომარჯვება, რადგანაც ძე ღმერთი შობილია ხოლო სულიწმინდა გამომავალი და ერთადერთი უშობელი მხოლოდ მამა ღმერთია, აიგივებდნენ რა უშობელსა და შეუქმნელს, მიიჩნევდნენ, რომ როგორც მხოლოდ მამა ღმერთია უშობელი ანუ “აგენნეტოს”, ასევე მხოლოდ მამა ღმერთია, არიანელთა [4]ცრუ მოძღვრებით, “აგენეტოს” ანუ შეუქმნელი. და თუ ეს მართლაც ასე იქნებოდა მიღებული, თუ ეს ორი ტერმინი გაიგივდებოდა, მასში, რა თქმა უნდა, ლოგიკურად გამოვიდოდა, რომ მხოლოდ მამა ღმერთია შეუქმნელი, ძე ღმერთი და სულიწმინდა კი თითქოსდა შექმნილნი. აი ეს მზაკვრული ჩანაფიქრი გახლდათ ამ ორი ტერმინის გაიგივებაში არიანელთა მხრიდან და ამიტომვე მოხდა ის, რომ ეკლესიის მამებმა ამ ორ ტერმინს შორის მყარი მიჯნა გაავლეს. ამ ორი ტერმინის აღრევა და მითუმეტეს გაიგივება ყოვლად დაუშვებელია, რადგანაც “აგენნეტოს” უშობელს ნიშნავს და საკუთრივ მამა ღმერთის ჰიპოსტასისადმი ითქმის მხოლოდ, ხოლო “აგენეტოს” ანუ შეუქმნელი თანაბრად და ერთნაირად ითქმის სამივე ჰიპოსტასისადმი, რადგანაც სამივე მათგანი ერთნაირად და თანაბრად ანუ ერთიანად, ყოვლითურთ შეუქმნელია.

აი ამ ძეგლში – “სინტაგმატიონში” ასტერიოსი სწორედ ამგვარ გაიგივებას ახდენდა ხსენებული ორი ტერმინისას, ანუ იგი “აგენნეტოს”-შიც შეუქმნელის შინაარსს დებდა, იმოწმებდა რა თითქოსდა გარკვეულ უფრო ადრინდელ ავტორიტეტულ წყაროებს, მიიჩნევდა, რომ [5]ვითომცდა ეკლესიის სწავლება იყო მხოლოდ მამა ღმერთისადმი განკუთვნა შეუქმნელობის თვისებისა, ხოლო ძე ღმერთისა და სულიწმინდისადმი შესაბამისად შექმნილებად აღიარებისა. ეს ძეგლი, ეს მცირე მოცულობის რაღაც ტრაქტატი, ასტერიოზმა, როგორც დღეისათვის გარკვეულია, დაწერა ნიკეის კრების შემდეგ, ამ ძეგლისგან, გარდა იმ ფრაგმენტებისა ანუ იმ ციტირებებისა, რაც წმინდა ათანასეს მიერ არის მოტანილი მის ცნობილ სიტყვებში “არიანელთა წინააღმდეგ”, აგრეთვე ცნობილ ნაშრომში “სინოდთა შესახებ”, ე.ი. გარდა ამ ფრაგმენტებისა და გარდა აგრეთვე იმ ციტირებისა, რაც მარკელოზ ანკვირელს ამავე ძეგლისგან მოაქვს, მთლიანი სახით ეს თხზულება დაკარგული გახლავთ.

რაც შეეხება ამ ძეგლის წყაროებს, მარკელოზ ანკვირელისგან გვაქვს ინფორმაცია, რომ ასტერიოზმა დიდი ადგილი დაუთმო ეპისკოპალურ ენციკლიკებს ანუ, [6]როგორც ძველ ქართულად ითარგმნებოდა, მრგვლივმოსავლელ, საზოგადო ეპისტოლეებს არიანულ საკითხთან დაკავშირებით, რაც IV ს-ის I მეოთხედში დაწერილა, კერძოდ ის ახსენებს მაგალითად ევსები ნიკომიდიელის ჩვენს მიერ ადრე განხილულ ეპისტოლეს “პავლინოს ტვირელისადმი” და ფაქტობრივად ეყრდნობა ამ ეპისტოლეს. ჩვენ კი ადრე ვნახეთ, რომ ხსენებული ეპისტოლე ევსები ნიკომიდიელისა არიანული ცრუ მოძღვრების ყველაზე უკიდურესი და პირდაპირ შეიძლება ითქვას თავხედური, უაღრესად კადნიერი ფორმულირებაა და აქედან გამომდინარე ასტერიოსის განწყობაც და პოზიციაც სავსებით გასაგები იქნება მსმენელისთვის.

რაც შეეხება ათანასესგან მოხმობილ ციტირებებს, ჩვენ ნიმუშის სახით შეგვეძლო მაგალითად ერთი მათგანი მოგვეტანა, სადაც ასტერიოსის ცრუ მოძღვრება მკაფიოდ იკვეთება. კერძოდ იგი ამბობს: “მიუხედავად იმისა, რომ მამის მარადიული ძალა და სიბრძნე, რაც, ჭეშმარიტება მოითხოვს, [7]ითქვას, რომ უშობელია, წარმოუქმნელი და დაუსაბამო, ალბათ ერთიდაიგივე უნდა იყოს მამაღმერთთან, თუმცა არის და არსებობს, ჰგიეს სხვა ძალნიც, რომლებიც მისგან (ე.ი. მამა ღმერთისგან) თანდათანობით შეიქმნა, რომელთაგან (ამ შექმნილ ძალთაგან) პირველია, პირველშობილი, პირველქმნილია, მხოლოდ ქმნილია და მხოლოდშობილია ქრისტე”. ასტერიოზისგან აქ რა აზრია გადმოცემული: როდესაც ასტერიოსი და საერთოდ არიანელები ამბობდნენ, რომ იესო ქრისტე, ძე ღმერთი ქმნილებაა, რა თქმა უნდა, კონტრაარგუმენტად მართლმადიდებელთაგან მოიხმობოდა პავლე მოციქულის სიტყვები, სადაც ძე ღმერთი წოდებულია მამის სიბრძედ და მამის ძალად (“ძალი და სიბრძნე ღვთისა”), ანუ მამა ღმერთისა. და თუ შექმნილია ძე ღმერთი, ე.ი. მამისეული ძალა და სიბრძნე შექმნილი ყოფილა და ვიდრე მამა [8]შექმნიდა თავის მხოლოდშობილ ძეს, ის ძალისა და სიბრძნის გარეშე ყოფილა, ხოლო ყოვლად სიბრძნე და ღვთიურობა, რა თქმა უნდა, უსიბრძნო და უძალო წარმოუდგენელია რომ ყოფილიყო. იგრძნეს რა ეს ხარვეზი მათ მოძღვრებაში არიანელებმა, ამგვარი გამიჯვნა გააკეთეს, რომ ღმერთში და მამაში მარადიულად ჰგიეს სიბრძნე და ძალა, მაგრამ ეს ძალა და სიბრძნე თვსებაა მამა ღმერთისა, რაც, რა თქმა უნდა, შეუქმნელია, მაგრამ არა ცალკე პიროვნება. თუმცა ამ ძალისა და ამ სიბრძნის გარდა, მიუთითებდნენ არიანელები და მათ შორის, როგორც ვნახეთ ასტერიოზიც, რომ არსებობს კიდევ სხვა სიბრძნენი და სხვა ძალნი, შექმნილნი მამა ღმერთისგან და აი ამ შექმნილ ძალთაგან და სიბრძნეთაგან ერთ-ერთი და პირველი მათ შორის არის თითქოსდა სწორედ იესო ქრისტე. ასტერიოსი შემდეგ განაგრძობს, რომ შეუქმნელი სიბრძნე და ძალაც, რაც მამაშია და აგრეთვე [9]შექმნილიც, ყველა მათგანი, რა თქმა უნდა, იმ უზენაესს (მამა ღმერთს) უკავშირდება, მასზე დამოკიდებული და ამიტომ ყველა მისი ძალა, მისეულად იწოდებაო. აქაც კვლავ ის მზაკვრული ჩანაფიქრია, რომ შეუქმნელი სიბრძნე  და ძალა, რაც თვისებად არის არიანელთაგან მიჩნეული მამისა და არა პიროვნებად, ცხადია, მამისეულია. მაგრამ ეკლესიის მამათა, არიოზზე უწინარეს მამათა, ავტორიტეტთა, თვით არიანელებისთვისაც ვითომც ავტორიტეტთა მიხედვით (მათ შორის პავლე მოციქულის მიხედვითაც) იესო ქრისტე პირდაპირ იწოდება მამის სიბრძნედ და ძალად, ე.ი. ღვთისაა ის, ღვთის სიბრძნეა და ძალა. ეს წინააღმდეგობაც რომ გადალახულიყო სწორედ ეს დებულება შემოიტანეს არიანელებმა და ასეთი ფორმულირება ასტერიოზმა შემოგვთავაზა, რომ მართალია პირდაპირი მნიშვნელობით მამა ღმერთის თვისება ძალისა და სიბრძნისა, რომელიც შეუქმნელია, უნდა ვაღიაროთ მისეულად, მაგრამ რადგან მისგან შექმნილნიც სწორედ მისგან მომდინარეობენ, თუნდაც წარმომქმნელობითი ნიშნით, ესენიც მისეულნი არიან. ე.ი. აქ თითქოს [10]არავითარი წინააღმდეგობა არაა პავლე მოციქულის სიტყვებთან მათი ცრუ სწავლებისა. “მაგალითად, - ამბობს ასტერიოზი, წინასწარმეტყველი, კერძოდ ნეტარი დავითი, მის რამდენიმე ფსალმუნში მოგვიწოდებს, რომ არა მხოლოდ ანგელოზები, არამედ ძალნიც უნდა აქებდნენ ღმერთს. და დავითი ყველა ამ ძალს უხმობს იქეთკენ, რომ ჰიმნი ანუ სადიდებელი აღუვლინონ ღმერთს. და ძალა, რომელიც ღმერთს სადიდებელს აღუვლენს, არ შეიძლება თავადვე იყოს ბუნებითი ღმერთი. ანუ იგი შექმნილი ძალაა, ძალნი მრავალნი არიან, თვითონ ანგელოზებსაც ძალნი ეწოდებათ და ცნობილია, რომ ერთ-ერთი დასი ანგელოზებისა საკუთრივ “ძალთა” დასად არის წოდებული (ზემოდან მეხუთე ცხრა დასიდან), აი ამგვარი შექმნილი ძალი, თუმცა შექმნილთა შორის პირველი, უნდა იყოს ძე ღმერთი. აი ამგვარი ძალთა შორი ერთ-ერთი არის ძე. [11]ის არის პირველი იმ არსთა შორის, რომლებიც მამისგან წარმოიქმნა და პირველი იმ გონიერ ქმნილებათა და გონიერ ბუნებათა შორის მამამ რომ შექმნა. და ისევე როგორც ხილულ საგნებში მზე ერთ-ერთი ამ საგანთაგანია, თუნდაც ყველაზე აღმატებული და თუნდაც მისი მანათობლობა ყველა მათგანს წვდებოდეს, მაინც მათეულია ისიც, ასევე ძეც არის რა ყველაზე აღმატებული გონიერ ქმნილებათა შორის, ამ გონიერ ქმნილებათაგანია ერთ-ერთი და ისიც მამისეულ ძალას ექვემდებარება”. წმინდა ათანასესგან ეს სიტყვები ციტირებულია ჩვენს მიერ ზემოხსენებულ შრომაში “სინოდთა შესახებ” XIX თავში და აქვე, მიუხედავად იმისა, რომ ათანასე ამ სიტყვებს და ამ სიტყვების ავტორს (ასტერიოზს) აკავშირებს ევსები ნიკომიდიელის მოძღვრებასთან, საყურადღებოა, რომ მარკელოზის შენიშვნით მაინც ასტერიოზმა თავის ამ [12]შეჯამებაში არიანული მოძღვრებისა რამდენადმე შეარბილა ევსების უმკვეთრესი და უთავხედესი და უკადნიერესი ფორმულირებანი, უკიდურესად მგმობელური ძე ღმერთისადმი, რაც მან გადმოსცა პავლინუსისადმი მიმართულ ეპისტოლეში. ამგვარი შენიშვნა და ამგვარი დაკვირვება მარკელოზისა თანხმობაშია ეპიფანე კვიპრელის, ამ უდიდესი ანტიერეტიკოსის უწყებასთან, რომლის მიხედვითაც ასტერიოზი იყო წინამძღვარი იმ არიანელებისა, რომლებიც შედარებით უფრო ზომიერ პოზიციას იკავებდნენ. ალბათ ამის საფუძველზეც, რომ ასტერიოზს შედარებით უფრო ზომიერი პოზიცია ეკავა ვთქვათ ევსები ნიკომიდიელთან შედარებით, აიხსნება არიანელი საეკლესიო ისტორიკოსის ფილოსტორგოსის ბრალდებანი ასტერიოზისადმი, რომ თითქოსდა მან გააყალბა ევსები ნიკომიდიელის, მისი შეფასებით, [13]მართებული სწავლებანი. უფრო მკრეხელურ ნაბიჯსაც დგამს ხსენებული საეკლესიო ისტორიკოსი (ფილოსტორგოსი), რომელიც მიუთითებს, რომ ასტერიოზმა გააყალბა თვით ლუკიანე ანტიოქიელის სწავლებანიო. არიანელთათვის ლუკიანე ანტიოქიელი თითქოსდა არიანელია (ჩვენ ამ საკითხზე ძალიან ვრცლად ვისაუბრეთ წმინდა ლუკიანესთან დაკავშირებით და ამ საკითხს აღარ დავუბრუნდებით). მათ სჭირდებოდათ ავტორიტეტად ლუკიანე და ფილოსტორგოსის ბრალდება ასტერიოსისადმი იმაში მდგომარეობს თითქოს, რომ ლუკიანეს მართებული სწავლებანი ამ უკანასკნელს (ასტერიოზს) გაუუკუღმართებია.

გარდა ამ ძეგლისა, რაც უკვე ვახსენეთ, ასტერიოზს დაუწერია მარკელოზ ანკვირელის განქიქება, მარკელოზ ანკვირელის მოძღვრების დაგმობა, ანუ როგორც ძეგლს ეწოდება “მარკელოზის უარყოფა”. ეს ძეგლი ნახსენებია სოკრატე სქოლასტიკოსის მიერ თავის “საეკლესიო ისტორიაში”. ამ ისტორიკოსის უწყებით მარკელოზ ანკვირელი განქიქებულ იქნა ასტერიოზისგან [14]და ეს განქიქება სამართლიანობას ბოლომდე მოკლებული არ იყო, რადგანაც თუმცა თავის მხრივ მარკელოზი ასტერიოზს არიანელობაში სამართლიანად ადანაშაულებდა, მაგრამ მისი მიდგომა იყო არამართლმადიდებლური ანტიერეტიული პრინციპეპის დარღვევა, რადგანაც უკიდურესობით განიხილავდა იგი ასტერიოზის ძეგლებს და ნაწარმოებებს, თვითონვე აღმოჩნდა მარკელოზი მეორე უკიდურესობაში. ჩვენ არაერთგზის გვისაუბრია ამ თემაზე, რომ როდესაც ერესის მხილება ხდება, თუ მართლმადიდებლური ზომიერება და აბსოლუტურად შეგნებული და მისხალ-მისხალ აწონ-დაწონილი ნაბიჯები არ იქნება გამოჩენილი მამხილებლისგან, თვითონ ის შეიძლება აღმოჩნდეს არანაკლებ ერესში, რადგანაც ერესის წინააღმდეგ არსებობს ორი ფორმით ბრძოლა, ერთი მართლმადიდებლური და მეორე ერეტიკული. მრავალი ერეტიკოსი სხვა ერესის მამხილებელი იყო და თავის მხრივ ისიც ანტიერეტიკოსი იყო, მაგრამ მართლმადიდებლური მხილებისგან ერეტიკული მხილება სწორედ იმით განსხვავდებოდა, რომ მართლმადიდებელი ამხილებდა რა რომელიმე [15]ერეტიკოსს, მყარ მართლმადიდებლურ და ზომიერ სწავლებას ინარჩუნებდა, ხოლო ერეტიკული მხილება აუცილებლად თანაშეერთვოდა რაღაც უკიდურეს გაშმაგებას, აბსლუტურ უარყოფას სამხილებლისას, რაც ხშირად იწვევდა თვით ამ მამხილებელი ერეტიკოსის, ფანატიკურად მამხილებელი პირის მეორე უკიდურესობაში ჩავარდნას და თვით მის ერეტიკოსობასაც. ამიტომ აი ეს მხარე მარკელოზის გაუკუღმართებისა, მისი მეორე უკიდურესობაში გადავარდნა არიანელობის მხილების ჟამს, მარჯვედ იქნა გამოყენებული ასტერიოზისგან და ამიტომ ასტერიოზი რაშიც ამხილებს მარკელოზს ამაში ის მართალია, თუმცა ეს პიროვნება დუმს იმ სიმართლეზე რა სიმართლეც თავის მხრივ მარკელოზს ქონდა, როდესაც იგი არიანელობას ამხილებდა. კერძოდ სოკრატეს უწყებით როდესაც მარკელოზი უპირისპირდებოდა არაინელებს და კერძოდ ასტერიოზს, იმდენად ფანატიკურად, მოუზომავად და ლაღად ეხებოდა იმ ურთულეს საღვთისმეტყველო საკითხებს [16]რაც ამ პაექრობის დროს დგებოდა, რომ თვითონ დიამეტრულად საპირისპირო უკიდურესობაში აღმოჩნდა (ზუსტად ამ ტერმინებს იყენებს სოკრატე), იმ ზომამდე, რომ გაკადნიერდა ეთქვა მსგავსად პავლე სამოსატელისა (რომელზეც ჩვენ არაერთგზის გვისაუბრია), თითქოსდა მაცხოვარი იესო ქრისტე იყო უბრალო ადამიანი. ასევე ნეტარი იერონიმეც, IV ს-ის მიწურულს, ახსენებს ასტერიოზს და ახსენებს იმ ფაქტს, რომ ასტერიოზმა პასუხი გასცა მარკელოზს და დაადანაშაულა იგი საბელიანიზმში, ანუ მეორე ჰიპოსტასი იმდენად მამა ღმერთთან განუყოფლად აღიქვა მარკელოზმა, რომ ეს განუყოფლობა ბუნებითი იგივეობით კი არ შემოფარგლა მხოლოდ, არამედ პიროვნული იგივეობაც დაუშვა, რაც უკვე საბელიანიზმია და მეტიც რაც იუდაიზმია, იმიტომ, რომ თუ ძე ღმერთი პიროვნულადაც იგივეობრივია მამასთან და იგივე აზრი გავრცელდება სულიწმინდაზეც, რომ სულიწმინდაც [17]არა მხოლოდ ბუნებითად, არამედ პიროვნულადაც იგივეობრივია მამასთან, მაშინ ყოვლადწმინდა სამება ერთი პიროვნება ყოფილა. ესაა სწორედ საბელიანიზმი და ეს გახლავთ იუდაიზმი – ერთარსება ერთპიროვანი ღვთის აღმსარებლობა.

ასტერიოზი გახლდათ კომენტატორიც, ეგზეგეტიც. მას დაუწერია განმარტებანი და ჰომილიები ფსალმუნთა შესახებ, როგორც ეს ნეტარი იერონიმესგან ვიცით ჩვენ, რომელიც (ნეტარი იერონიმე) კერძოდ გვაუწყებს: “ასტერიოზმა კონსტანტიუსის იმპერატორობის დროს დაწერა განმარტებანი რომაელთა მიმართ ეპისტოლეზე, სახარებებზე და ფსალმუნებზე და აგრეთვე ბევრ სხვა ძეგლზე წმინდა წერილისა”. საყურადღებოა, რომ ეს განმარტებანი საკმაო ღირსების შემცველი ყოფილა. ჩვენ ასტერიოზის ნაწერები, როგორ ჩანს, ერთი ხელის მოსმით არ უნდა უარვყოთ, რადგან ეს უკვე მეორე უკიდურესობა იქნებოდა მარკელოზ ანკვირელის მსგავსად და ის შეფასება, რაც ეკლსიაში ამ კომენტარებს დაუმსახურებია, გარკვეული ღირსებების მიხედვით, რა თქმა უნდა, ჩვენთვისაც [18]საგულისხმო უნდა იყოს. კერძოდ ნეტარი იერონიმე მიუთითებს, რომ ეს განმარტებანი შესრულებულია ბეჯითად და როგორც ჩანს წორედ ამ განმარტებებმა მოუპოვა ყველაზე მეტი სახელი ასტერიოზს. თვითონ იერონიმეც მიუთითებს, რომ ასტერიოზის ამ სახელოვნებამ განაპირობა ისიც, რომ მან ყურადღება დაუთმო ამ ავტორს თავის ცნობილ ნაშრომში, ჩვენს მიერ არაერთგზის ხსენებულში, სახელწდოებით “ბრწყინვალე კაცთა შესახებ”.

მთელი ეს განმარტებანი პავლე მოციქულის რომაელთა მიმართ ეპისტოლეზე, სახარებებეზე და ფსალმუნებზე კარგა ხანს მთლიანად დაკარგულად მიიჩნეოდა, სანამ არ მოხდა აღმოჩენა ფსალმუნთა შესახებ მისი დაწერილი განმარტებების ერთი ნაწილისა. ეს აღმოჩენა დამაკმაყოფილებელი მეცნიერული პუბლიკაციის სახით დღეისათვის ხელმისაწვდომია და შეიცავს 31 ჰომილიას, რომელთაგანაც 29 ეძღვნება სწორედ ფსალმუნებს. თუმცა მკვლევართა ნაწილი [19]ამ განმარტებების ასტერიოზისეულობას ეჭვის ქვეშ აყენებს და თვლის, რომ ეს ალბათ ყალბისმქმნელობის ნიმუშია. ცნობილია აგრეთვე კიდევ სხვა 27 ფრაგმენტი ფსალმუნთა შესახებ მისი განმარტებებისა, რომელთაგან ზოგი საკმაოდ მოზრდილია და ფაქტობრივად დამოუკიდებელ საღვთისმეტყველო მსჯელობად გვევლინება.

ცნობილია აგრეთვე ასტერიოზის 9 ხოტბითი ანუ შესხმითი ხასიათის, ე.ი. პანეგირიკული ხასიათის ჰომილია ბრწინვალე შვიდეულის კვირიაკესთან და სხვა დღეებთან დაკავშირებით და როგორც ამ ჰომილიათა შემსწავლელი მკვლევარები აღნიშნავენ, ხსენებული ძეგლების ანალიზი ასტერიოზს ახალი კუთხით წარმოაჩენს ჩვენს წინაშე, როგორც დახელოვნებულ კანონთმცოდნეს, იურისტს, ადვოკატს, რომელსაც პოლემიკაშიც ეს იურიდიული ნიჭი, ადვოკატური ნიჭი გამოყენებული აქვს. ეს ჰომილიები ამავე დროს უფრო მეტ მასალას გვაწვდის მისი მოძღვრების შესახებ [20]ლოგოსთან ანუ ღვთის სიტყვასთან დაკავშირებით და აგრეთვე სხვა დოგმატურ საკითხებზეც. ამიტომ სტილის მიხედვითაც, არგუმენტირებაში დახელოვნების მიხედვითაც ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ თუ როგორი ავტორიტეტულობა ექნებოდა ასტერიოზს მის მიმდევრებში, არიანელებში, როგორ გაუფრთხილდებოდნენ მას არიანელები იმ მიზანდასახულობით, რომ ასტერიოზის შრომები ბევრ მხარდამჭერს მოუპოვებდა მათ ცრუ მოძღვრებას.

სამწუხაროდ ჩვენ სრული მასალა ამ ეპოქის შესახებ არ მოგვეპოვება, რა თქმა უნდა, რომ მთლიანობაში შევძლოთ ეპოქის გაცოცხლება. ასტერიოზის ცხოვრებაც, თავისთავად ცხადია, ფაქტობრივად უცნობია ჩვენთვის. მიიჩნევა საზოგადოდ, რომ იგი დაახლოებით 341 წელს უნდა გარდაცვლილიყო, რადგანაც ამ წელს გამართული ანტიოქიის სინოდი ის ბოლო მოვლენაა სადაც ასტერიოზის სახელი გაჟღერდება, შემდგომ ამ პიროვნების [21]ხსენება ჩვენ არსად აღარ გვხვდება. როგორც ჩანს დაახლოებით ამ წელს გარდაცვლილა ეს პიროვნება. თვით კრებაზე კი ასტერიოზი, როგორც ავტორიტეტული პიროვნება, თან ახლდა კაბადუკიის კესარიის ეპისკოპოს დიანიუსს და ეს თანმხლებობაც, რა თქმა უნდა, მის დაფასებულობას არიანელთა მხრიდან სავსებით ცხადად გვიჩვენებს.

მკვლევართა მიერ გარკვეულია ისიც, რომ იერონიმესგან ხსენებული პიროვნება მის 112-ე ეპისტოლეში ასტერიოზ სკვითოპოლელი, სხვა არავინ არ უნდა იყოს თუ არა ჩვენს მიერ განხილული ასტერიოზ სოფისტი. ამას მრავალი ფაქტი ადასტურებს, განსაკუთრებით ის მითითება იერონიმესი, რომ ხსენებულ ასტერიოზს დაუწერია ვრცელი განმარტება ფსალმუნთა შესახებ, ჩვენ კი ვიცით, რომ ეს განმარტება სწორდ ასტერიოზს ქონდა დაწერილი. რაც შეეხება წოდებას “სკვითოპოლელი”, მკვლევართა დიდი ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს უბრალოდ ლაფსუსია ან გადამწერისეული ან შესაძლოა შემთხვევითი ლაფსუსი თვით ავტორისა, [22]სინამდვილეში კი თავდაპირველ ტექსტში იგივე ასტერიოზ სოფისტი, ასეთი დასახელება უნდა ყოფილიყო ამ პიროვნებისა სახეზე.

რაც შეეხება მარკელოზ ანკვირელს, რომელიც ჩვენ არაერთგზის ვახსენეთ, შეიძლებოდა რამდენიმე სიტყვით ამ პიროვნებაზეც გვესაუბრა. ალბათ მაინც საჭიროებს მცირედით განხილვას, თუმცა ამას ჩვენ ამ საუბარში ვერ მოვასწრებთ, მაგრამ მარკელოზის პიროვნებისა და მისგან დატოვებული ლიტერატურული მემკვიდრეობის შეფასებით ასტერიოზის შესახებაც, საერთოდ იმ ეპოქის შესახებაც და იმ სირთულეების შესახებაც კიდევ უფრო ნათელი წარმოდგენა შეგვექმნება.

 

297–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ:https://www.youtube.com/watch?v=qejF8VwCrJ8

 

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ

AddThis Social Bookmark Button

Last Updated (Friday, 29 April 2016 21:34)