მართლმადიდებლობა და თანამედროვეობა: მოწმობის მიმართულება

სიტყვა, წარმოთქმული ათენის უნივერსიტეტის
ღვთისმეტყველების ფაკულტეტზე 1991 წლის 19 აპრილს

ქრისტიანებად პირველად ანტიოქიაში წოდებულმა უფლის მოწაფეებმა, მათი ეთნიკური კუთვნილების მიუხედავად, უნივერსალურ ენად ბერძნული აირჩიეს. ახლო აღმოსავლეთის დიდი ღვთისმეტყველები ელინიზმს წესრიგის, სიცხადისა და მშვენიერების გრძნობას დაესესხნენ. თავის მხრივ კი მას იესოს, როგორც ყოველი ადამიანის კონკრეტული ადამიანობის სემიტური შეგრძნება მიანიჭეს და ნათელი, მაგრამ სევდანარევი გაგებაც იმისა, რასაც “ღვთისმეტყველებს მხოლოდ ჯვარი”.

არაბი წმ. იოანე დამასკელი ხატს, ანუ ღვთის ხატად ქმნილ ადამიანს რომ იცავდა, საუბრობდა ქრისტეში მატერიის ფერისცვალებაზე, ხოლო ბერძენი წმ. თეოდორე სტუდიელი პიროვნების ფერისცვალებაზე მიუთითებდა. წმ. საბას ლავრისა და სტუდიონის ბერების თანამშრომლობის შედეგად ლიტურგიამ ეკლესიის მამების აზროვნება ქებად და დიდებისმეტყველებად გარდაქმნა, უფრო სწორად, მან (ლიტურგიამ) თავისი დოქსოლოგიური ხასიათი გამოავლინა. ჩვენს დროში უკვე შეუძლებელია გაიმიჯნოს ათონსა და კრეტაზე ხატწერის აყვავება ალეპოს სკოლის მიღწევებისგან.

არც ისე იშვიათად ისტორიის ურთულეს პერიოდებში ანტიოქიის პატრიარქები თავშესაფარსა და მხარდაჭერას კონსტანტინეპოლშო პოულობდნენ და ხანგრძლივი დროით საპატრიარქო კათედრა ბერძნებს ეკავათ. შემდეგ თავად ანტიოქიის მოწოდების დრო დადგა, რათა უკვე დამოუკიდებლად დაემოწმებინა ქრისტე არაბულ ენაზე, ტრაგიკული არაბული სამყაროს შუაგულში, რომლის მდგომარეობის ახსნა გვიხდება ეკონომიკურად მაძღარი და ამავე დროს პოლიტიკური ფარისევლობით ცდუნებული დასავლეთისათვის.

უფლის ეკლესიებზე ზრუნვა უკვე დიდი ხანია წელში გამტეხდა ეპისკოპოსსა და პატრიარქს, შფოთის მომტანი ტვირთის ჯვრის წინაშე დაგდების შესაძლებლობას რომ ვიყო მოკლებული და ჯვარცმულის განგმირული გვერდიდან წყლისა და სისხლის მიღებისას, ძალითა და რწმენით აღვსების უნარი არ შემწევდეს.

დღეს ამ პასუხისმგებლობაზე მინდა ვისაუბრო. თქვენს ყურადღებას სამ ფუნდამენტურ საკითხზე გავამახვილებ: მართლმადიდებლობისა და თანამედროევეობის ურთიერთმიმართება; მართლმადიდებლობის დამოწმების მიმართულება; მწყემსობის იმგვარი ტიპის ძიება, თანამედროვე ადამიანის გულში შეღწევისა და ეკლესიის საიდუმლოთა თანამონაწილედ მისი ქცევის საშუალებას რომ მოგვცემდა.

თანამედროვეობის რისკი

მართლმადიდებლები თანამედროვეობის წინაშე ხშირად განიცდიან შიშს. იგი მათ ერესით გამრუდებული დასავლეთის მიერ ხისტად თავსმოხვეულ სინამდვილედ წარმოუდგენიათ. თითქმის იმედგადაწურულნი შესცქერიან მათი სარწმუნოებით მეტნაკლებად შთაგონებული კულტურისა და, საერთოდ, ცხოვრების ხელოვნების ნგრევის შეუზღუდავი ტექნიციზმის, ტრადიციული საზოგადოებისთვის მტრული ინდივიდუალიზმის, დაუდგრომელი და უხეში ჰედონიზმის ზეწოლით, რომელიც ადამიანს მის მარადიულ დანიშნულებას ავიწყებს.

მართლაც, თანამედროვეობა ნიჰილიზმთან და იმ სიცარიელესთან არის წილნაყარი, რომელშიც ახალი კერპთაყვანისმცემლობა ინთქმება და რომლის სიმბოლოებს ილუზორულობა, ბაზარი, ეროტიზმი, ნარკოტიკები წარმოადგენს. მთელი პლანეტის მატერიალურად გამაერთიანებელი აწმყო ჯერაც უღონოა, რამდენადმე სამართლიანად გაანაწილოს რესურსები და გაითავისოს კულტურული მრავალფეროვნება; ამას ჩრდილოეთისა და სამხრეთის, უფრო კონკრეტულად, დასავლეთისა და ისლამის დაპირისპირება მოწმობს. ჩრდილოეთში ადამიანები საზრისის დაკარგვით, სამხრეთში კი წყლისა და საკვების, ასევე ყველასაგან აღიარებული ღირსების არქონის გამო იღუპებიან. იწამლება ტყეები და ზღვები, კომპრომეტირებული ხდება მიზანსწრაფვა “ქმნილების შენარჩუნებისაკენ”.

მაგრამ მეტად სახიფათოა, შევნიშნოთ თანამედროვეობის მხოლოდ ეს ერთობ რთული და განსხვავებული ასპექტები. თანამედროვეობა მუდამ კრიტიკულად აფასებს თავის თავს და არ წყვეტს ძიებას. მასში არც ისე შეუმჩნეველია მის ანტიკურსა და ბიბლიურ წარმომავლობაზე მიმანიშნებელი კვალი.

სამყაროს კვლევის სითამამეს, უსასრულოდ მცირიდან უსასრულოდ დიდამდე, ერთდროულად ელინიზმის ჭვრეტითი რაციონალურობა და ღვთიური სიბრძნით განმსჭვალული ქმნილების ბიბლიური გაგება უდევს საფუძვლად, იმ ქმნილებისა, რომელიც დასაბამიდან მიეცა ღვთის მიერ “ცხოველებისთვის სახელების დასარქმევად” მოწოდებულ ადამიანს.

სხვის მიმართ პატივისცემა და სულის თავისუფლება – პლურალისტური დემოკრატიის ეს საუკეთესო თვისებები პიროვნების აღიარებაში, იესოს მიერ ღვთისა და კეისრის სამეფოთა შორის გაკეთებულ განმათავისუფლებელ განსხვავებაშია ფესვგადგმული.

“ერთიანი მსახურების” ცნობიერება

ამრიგად, ჩვენთვის, ქრისტიანებისთვის თანამედროვეობა სულაც არ არის უცხო. საჭიროა ძალისხმევა, რათა შიგნიდან შევცვალოთ მისი ორიენტაცია. მე ვიყენებ გამოთქმას “რეორიენტაცია” (re-orienter) სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობითაც, რადგან თუ რაიმე აკლია თანამედროვეობას, ეს არის მისი აღმოსავლეთი (Orient).

გავმარტავ ჩემს აზრს. XV საუკუნეში დიდმა ბიზანტიელმა ჰუმანისტებმა თავშესაფარი იტალიასა და საფრანგეთში ჰპოვეს და გადამწყვეტი იმპულსი მისცეს რენესანსს. მაგრამ მკვდრეთით აღმდგარი მაცხოვრისგან ქვეყნიერების გარდასაქმნელად გამოსხივებული საღვთო “ენერგიების” თეოლოგია და სულიერი პრაქტიკა აღმოსავლელი ბერების საიდუმლოდ დარჩა. ოტომანთა ბატონობამ კი კულტურული შემოქმედების პოტენციალი (როგორც ეს გამოვლინდა, მაგალითად, წმ. ნიკოლოზ კაბასილასა და თეოფანე ბერძენის ნაშრომებში) ჩაახშო. ამის შედეგად, ელინიზმსა და ბიბლიაზე დაფუძნებული სამეცნიერო და ტექნიკური პროგრესი უარყოფილ იქნა იმ დროისთვის კოსმიური შინაარსისგან უკვე დაცლილი ქრისტიანობის მიერ და “უცხო სულების” ბატონობის ქვეშ მოექცა.

გ. ფლოროვსკის ცნობილი გამოთქმა რომ გამოვიყენოთ, მართლმადიდებლობის ხანგრძლივი “ბაბილონის ტყვებისას” დაიკარგა ყოფირების, როგორც თანაზიარების პატრისტიკული ხდევა, დაიკარგა სამების ხატად საზოგადეობაში თავისი უნიკალურობის დამამკვიდრებელი პიროვნების გაგება. ადამიანის დინამიზმსა და თავისუფლებას სიყვარულის ონტოლოგიური განზომილება მოაკლდა და მისი ადგილი ინდივიდუალიზმმა დაიკავა.

აწმყოს “ორიენტაციის შეცვლა”, ჩვენთვის, მართლმადიდებლებისათვის საღვთო “ენერგიებისა” და თანაზიარებაში მყოფი პიროვნების შესახებ თამამ მოწმობას ნიშნავს. ამით ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს დევიზს: “მშვიდობა, სამართლიანობა, ქმნილების შენარჩუნება” საკუთრივ თეოლოგიური და ჭეშმარიტად სულიერი შინაარსი შეიძლება შევსძინოთ შემოქმედებითი რელიგიურობის პერსპექტივაში.

მაგრამ ამის დამოწმებას იმ შემთხვევაში შევძლებთ, თუ თავისუფლად და თვალნათლივ გავაცნობიერებთ, რომ ჩვენი ტრადიცია წარსულის ნოსტალგიური გამეორება კი არა, მისი შემოქმედებითი ერთგულებაა. ვლადიმერ ლოსკი ამბობდა, რომ ჭეშმარიტი გარდამოცემა არის სულიწმინდის ცხოვრება ქრისტეს სხეულში და რომ სულიწმინდა ამავე დროს ეკლესიის კრიტიკულ სულს წარმოადგენს. თანამედროვე ცივილიზაცია თავისი საუკეთესო მახასიათებლებით (მიღწეულით დაუკმაყოფილებლობა, შეკითხვა, დიალოგი, ჰიპოთეზა) მართლაც ბევრ რამეში ემთხვევა ჩვენი გარდამოცემის მომთხოვნ ბუნებას და დროის იმგვარი გაცნობეირებისკენ გვიბიძგებს, რაზედაც მე ვსაუბრობდი.

მეგობრებო! ჩვენ შევდივართ ეპოქაში, როდესაც რწმენა ვეღარ გაძლებს მისი გააზრების გარეშე, რადგან, წმ. ნიკოლოზ კაბასილას თანახმად, “მრთელი ადამიანი აზროვნებისა და თავისუფლებისგან შედგება”.

პასუხი ბოროტების არგუმენტზე

ქრისტიანობის დამოწმების არსებით ამოცანათაგან გამოვყოფდი ორს, ყველაზე მნიშვნელოვანს: ერთი მხრივ, პასუხი უნდა გაეცეს ბოროტების არგუმენტებს - იობის წიგნიდან დაწყებული “ძმები კარამაზოვებით” დასრულებული. პასუხი უნდა გაეცეს “სატირის თეატრის” პროვოკაციებს, რომელიც გვამხედრებს ღმერთის წინააღმდეგ და მის უარყოფისაკენ გვიბიძგებს; მეორე მხრივ, ყურადღება უნდა გამოვიჩინოთ თანამედროვე ნეოწარმართობის მიმართ არა იმიტომ, რომ ვწყევლოთ, არამედ დავძლიოთ ჩვენი რწმენის გაღრმავებით, როგორც ეს გააკეთა წმ. იუსტინე მარტვილმა (II ს.), ყველაფერში “ლოგოსის თესლებს” რომ ხედავდა.

გვეუბნებიან: “თქვენ ამტკიცებთ, რომ ღმერთი ყოვლისშემძლეა, მაგრამ სამყარო მაინც აბსურდულ ქაოსს წარმოაგენს; ამტკიცებთ, რომ ღმერთი კეთილია, მაგრამ უამრავი მსჯავრდებულისთვის მას წამების მარადიული საკანი აქვს გამზადებული. უხსოვარი დროიდან ადამიანები ერთმანეთს ხოცავენ ღმერთის სახელით. თქვენ ამბობთ: “ღმერთი გულმოწყალეა”, ჩვენ კი გვეჩვენება, რომ იგი აღვივებს სიძულვილსა და დაუნდობლობას”. ფრანგი ფილოსოფოსი რენე ჟირარი არც თუ უსაფუძვლოდ აახლოებდა ძალადობასა და საკრალურობას: ყოველ საზოგადოებას ერთ მუშტად კრავს რომელიმე “განტევების ვაცის” მოკვეთა, ყოველი გაერთიანება ფუნქციონირებს გამორიცხვის მექანიზმების წყალობით, რომლებიც ადვილად პროეცირდება მარადისობაში.

ვთქვათ გარკვევით: დროა, ბოლო მოვუღოთ ამ “სატანური ღმერთის” ხატს, რომელიც წარმოშვა ერთი მხრივ, წმ. ავგუსტინეს უსიცოცხლო სისტემატიზაციებმა, მეორე მხრივ კი, შიშის დამახინჯებულმა პროექციამ, შურისძიების მოთხოვნილებამ – კომპენსაციის წყურვილმა, მათ შორის ე.წ. მართლმადიდებელი ქრისტიანებისა, მიუწვდომელი ძალაუფლებისკენ სწრაფვით რომ არიან შეპყრობილი. უფალი ჩვენი არის ჯვარცმული ღმერთი (წმინდა მამებმა ეს მოლტმანზე გაცილებით ადრე თქვეს). ღმერთმა სხვა თავისუფლებები – ადამიანი და ანგელოზი შექმნა და ამით თანაეზიარა სიყვარულის ტრაგიკულ ისტორიას, შემდეგ კი მის მიერ შექმნილი სამყაროდან განიდევნა და, იმავე ნიკოლოზ კაბასილას სიტყვებით, დარჩა “მეფედ ქალაქის გარეშე”. უფლისთვის უცხოა ბოროტების იდეა. მას ფარულად სახიდან სისხლი სდის, ვიდრე ადამიანი არ დართავს ნებას, შევიდეს საკუთარი ქმნილების გულში, აღადგინოს, გარდაქმნას იგი და შემოგვიერთდეს სიკვდილისა და ჯოჯოხეთის წყვდიადში, რომ თავისი ნათლით აღავსოს ყოველივე, გამოგლიჯოს კაცობრიობა არარსებობის ხიბლს და გზა გაუხსნას აღდგომისაკენ.

ჯვარცმულ ღმერთს წილი არ უდევს ტირანებისა და სტიქიონების მეუფებაში. მას მხოლოდ მშვიდობის, სინათლის, სიყვარულის გადმოღვრით შეუძლია მოქმედება – მარტოოდენ გულის მეშვეობით, ღვთისმშობლის მსგავსად რომ იხსნება. იგი “საღვთო ომებისა” და ჯვაროსნულ ლაშქრობათა კი არა, ცხოველმყოფელი ჯვრის ღმერთია და მისი აღდგომის კეთილი ძალა ჩვენზე გადმოდის ყოველთვის, როცა ჩვენს ჯვარს მის ჯვართან, ჩვენს ჭრილობებს კი მის წყლულებთან ვაიგივებთ.

რელიგიებს შორის, რა თქმა უნდა, არსებობს განსხვავება და წინააღმდეგობა. თუმცა ეს განსხვავება და წინააღმდეგობა არა მტრობის, არამედ მეგობრობის მიზეზი უნდა გახდეს. ჩვენ შეგვიძლია, აღვფრთოვანდეთ ყოველგვარი თეოფანიით (ღვთის გამოცხადებით), რადგან ვიცით, რომ ქრისტე ყველა მათგანის “რეკაპიტულაციას” ახდენს – თავის თავში შემოკრებს და მათზე მაღლდება, როგორც ამბობენ წმ. ირინეოს ლიონელი და წმ. მაქსიმე აღმსარებელი. ჩვენ შეგვიძლია, ყოველ ადამიანში უფლის სახე დავინახოთ, რადგან ვიცით, რომ ყველაფერი შექმნილი ღვთის სიტყვის – ლოგოსის მიერ და აღდგენილია მისი განკაცებით. აქედან გამომდინარე, ქრისტეში ცხოვრების მცდელობა ნიშნავს საკუთარ ლოცვაში, მსახურებაში, სიყვარულში მთელი კაცობრიობის ჩართვას.

და ამგვარად ვხვდებით, რომ შეუძლებელია იმედის შემოსაზღვრა, რადგან ეს აღდგომისთვის საზღვრის დადგენა იქნებოდა, - ასე გვასწავლის წმ. ისააკ ასური, ერაყელი ბერი, რომლის შრომები დიდ გავლენას ახდენდა რუსულ და ათონის მთის სულიერებაზე. საყოველთაო ხსნისთვის ლოცვა მართლმადიდებლობის ერთ-ერთი უძვირფასესი მარგალიტია, ვინაიდან ხსნა მარტოობაში კი არა, მიმდინარე ცხოვრების ნაკადში წმინდანებთან თანაზიარებით აღსრულდება და აქ გულით მოქცეული მეზვერე თუ მეძავი წინ უსწრებენ ურიცხვ ფარისეველს...

ნეოწარმართობა და წმენის გაღრმავება

ვფიქრობ აუცილებელია ნეოწარმართობის მიმართ ყურადღების გამახვილება, რათა იგი ჩვენი რწმენის გაღრმავებით დაიძლიოს. დღეს გავრცელებული ახალი “სულიერება” მეტისმეტად ბუნდოვან ფორმებს იღებს ოკულტიზმიდან მოკიდებული გნოსტიციზმის საკმაოდ დახვეწილ სახეებამდე და New Age-ს (ახალი ერა – მთარგმ.) სახელით ცნობილ მისტიკურ მოძრაობაში კრისტალიზდება. ეს სულიერება, ჩანს, ანტიქრისტიანულია, მაგრამ ქრისტიანობა, რომელსაც იგი უპირისპირდება, განა ხშირად გადაგავრებული და სენტიმენტალურ პიეტიზმამდე, მანიქეველურ და გაბოროტებულ მორალიზმამდე არ არის დაყვანილი? შევჩერდეთ ამ “ახალი რელიგიურობის” სამ ძირითად თემაზე: კოსმოსზე, ეროსსა და ცნობიერების გარდამქმნელ მედიტაციაზე.

პლუტარქე დიდ მოთქმას ახსენებდა, რომელმაც ზღვას გადაუარა: “დიდი პანი მოკვდა! დიდი პანი მოკვდა!” იქმნება შთაბეჭდილება, რომ დღეს იგი მკვდრეთით უნდა აღდგეს. შეყვარებულის მომლოდინე ახალგაზრდა გოგონა თუ მოსამსახურეთა დამქირავებელი გენერალური დირექტორი ბედს ეკითხებიან ვარსკვლავებს და ზოდიაქოს ნიშნებს იკვლევენ. პრესითა თუ ტელევიზიით მერწყულის ეპოქის დასაწყისს გვამცნობენ. ადამიანები თავიანთ სხეულებზეც კი კოსმიური რიტმების შესაბამისად ზრუნავენ. აღტაცებით საუბრობენ ზღვასთან, მთებთან, თოვლთან კონტაქტის შესახებ. ჰაიდეგერი ხის მდუმარე ზრდის ჭვრეტისას ყოფიერების საიდუმლოს განადიდებს. პოეტები სამყაროს მშვენიერებაში ღვთაების ახალ სახელებს ეძებენ. აზიური რელიგიები კოსმოსში თეოფანიის დანახვას გვასწავლიან. გერმანიაში კი ეკოლოგიური მოძრაობა და ბუდიზმი ერთიანდება იდეით, რომ მეტად აღარ იბატონონ ბუნებაზე, არამედ შეერწყან მას – პანთეიზმის ძველი ოცნება!

მთელ საქრისტიანოში მხოლოდ მართლმადიდებელმა ეკლესიამ შეინარჩუნა ბუნების ლიტურგიკულ-მისტიკური ხედვა. სიკვდილის მძლეველი ქრისტე საიდუმლოდ გარდაქმნის სამყაროს და ღმერთი ამიერიდან კოსმოსში მყოფობს არა მარტო როგორც მისი მიზეზი, არამედ “ენერგეტიკულადაც” – თავისი ენერგიებით. ევქარისტიაში რეალიზდება მატერიის საკრამენტული შესაძლებლობები. წმ. იოანე დამასკელი ამბობს: “მე თაყვანს ვცემ არა მატერიას, არამედ ღმერთს, რომელიც ჩემი ხსნისთვის გახდა მატერია”. ასკეზა შესაძლებელს ხდის “ყოფიერში (არსებებსა და საგნებში) დაფარული ღმერთის დიდების ჭვრეტას”. ორიგენე ამბობს, რომ სამყარო არის logos alogos – უსიტყვო სიტყვა და ჩვენ შეგვიძლია, ქრისტეში – ხორცშესხმულ ლოგოსში გაცნობიერებულად ვადიდოთ ღმერთი. ადამიანი – სიცოცხლისა და სამყაროს მღვდელი მოწოდებულია, რომ ქრისტეს ყოვლის გამაერთიანებელ მსხვერპლში ძღვნად შესწიროს ღმერთს საგანთა ლოგოსები.

ახალ ეპოქაში ეს ნაყოფიერი იდეა დაიჩრდილა ან მხოლოდ ბერმონაზვნურ პერსპექტივაში განიმარტა. ჩვენ მას კულტურული და სოციალური მნიშვნელობა უნდა დავუბრუნოთ და ამით ქმედითი გავხადოთ ეკოლოგიური აზროვნება. XX საუკუნის დასაწყისში ამის გაკეთებას დიდი რუსი “სოფიოლოგები” ცდილობდნენ. მათი კონცეფციები არცთუ წარმატებული გამოდგა, მაგრამ მათ შეგვახსენეს სიბრძნის ბიბლიური მნიშვნელობა, განსაკუთრებით სოლომონის იგავთ წიგნის მერვე თავში რომ არის გამკვეთილი. ამ იდუმალ ხატში ღმერთი და მისი ქმნილება თითქოს ერთმანეთს ჭვრეტენ, რადგან ღვთაებრივი სიბრძნე ერთსა და იმავე დროს არის ღვთაებრიობის გამოვლინება და ქმნილების საიდუმლო “ფორმა” (სწორედ ამის გათვალისწინებით დავწერე მცირე ზომის წიგნი სახელწოდებით “ქმნილების ხსნა”).

ეროსი და პიროვნება

დღესდღეობით აშკარად მწვავდება კონფლიქტი ქრისტესა და ეროსს შორის, თითქოსდა ისინი ორი მტრული ღვთაება იყვნენ. რა თქმა უნდა, ქრისტიანობის ისტორიაში სექსუალობამდე დაყვანილი ეროსისადმი (თუმცა იგი გაცილებით მეტს წარმოადგენს) იჭვნეულობა დიდი ხნის მანძილზე პიროვნების მთლიანობის დაცვის აუცლებლობით იყო გამართლებული გვაროვნულ საწყისთან, უპიროვნო ექსტაზური შერწყმის სურვილთან დასაპირისპირებლად. ქალი მარტოოდენ როგორც შთამომავლობის გაგრძელების საშუალება კი არა, უპირველეს ყოვლისა, როგორც პიროვნება უნდა დამკვიდრებულიყო, ისევე როგორც ღმერთთან შეერთება მასთან თანაზიარებად უნდა ყოფილიყო გაგებული, რომლის სიმბოლო არა წუთიერი ერეოტიკული ეგზალტაციაა, არამედ მოყვარული ერთგულება. ბერმონაზვნობა ადამიანში ბიოლოგიური სიცოცხლის საპირისპიროდ ღვთის ხატის ტრანსცენდენტულობაზე აკეთებდა აქცენტს. ამავე დროს ეროსი არა იმდენად გარდასაქმნელი, რამდენადაც უარსაყოფი რამ ხდებოდა. სწორედ ამის შედეგი იყო სიცოცხლის ამბოხი. XIX საუკუნის დასასრულის საოცარმა ნოვაციებმა და აღმოჩენებმა ძალიან სწრაფად მიგვიყვანეს ქალის უფლებებამდე, იბატონოს თავის მშობელ საწყისზე (ფროიდისეული გაგებით). არყოფნით მოჯადოებული თანამედროვეობა განადიდებს ეროტიზმს, როგორც სხეულის ზეიმს და იმავდროულად დაკარგული ნახევრის ძიებას... ზღვის ქაფი შობს აფროდიტეს, სიცოცხლის ჭეშმარიტ ქალღმერთს, მოელვარესა და მბრწყინავს, მაგრამ ის ტურისტული რეკლამის სტუარდესასავით აბსტრაქტულია და ანონიმური.

მაგრამ აქაც გაერთიანებისა და დაძლევის გზები უნდა ვეძებოთ. მახსენდება “ქება ქებათზე” ხრისტოს იანარასაის მშვენიერი კომენატრები. ჭეშმარიტ ქრისტიანობას სიცოცხლის და სიყვარულის – ქალისა და მამაკაცის ღარიბი, დიადი, კეთილშობილი გრძნობის არ ეშინია. ჭეშმარიტი სიყვარული თავის საზრისზე საუბრობს. ჭეშმარიტ სიყვარულს ეროსი პიროვნებათა შეხვედრის სივრცეში შეჰყავს და მაშინ სექსუალობა ზიზღსა და მოხიბლვას კი არ უკავშირდება, არამედ ურთიერთობის ენად გარდაიქმნება. საბოლოო ჯამში, სექსუალობა როგორც ასეთი არ არსებობს: არის მხოლოდ შეხვედრა, რომელიც ურთიერთპატივისცემასა და ორი “ცხოველი სულის” ურთიერთგაცვლას ითხოვს.

ამაში არაფერია ისეთი, რაც ბერმონაზვნობას შეეწინააღმდეგებოდა. თავისი არსით ბერმონაზვნული ცხოვრება სულისა და ქრისტეს ქორწინებას წარმოადგენს და სრულყოფს ეროსს. მე მოხუცი ბერი ვარ; ყოველთვის, როცა ხელში ჩვილი ბავშვი მიჭირავს, განვიცდი მართალი სვიმეონის სიხარულს, რომელსაც ჩვილი იესო ჰყოლია ხელში აყვანილი. და მე ვამტკიცებ: ის, რისი სიმბოლოც არის ცოლ-ქმრული წყვილი, ბერმონაზვნობაში აღსრულდება.

გარდამქნელი მედიტაცია

გნოსტიციზმი ე.წ. ”გარდამქნელი მედიტაციის” სახით  თანამედროვეობის კიდევ ერთი ნაწილია, რომელიც ჩვენი რწმენის გაღრმავებას გვაიძულებს. ინტელიგენტი ან სამეურნეო თუ სიციალური საქმიანობით დაკავებული ადამიანები სიჩუმის, მყუდროების მოთხოვნილებას კონცენტრაციის ინდური ან შორეულ-აღმოსავლური მეთოდებით იკმაყოფილებენ. ისინი იოგას, ძენს, ტრანსცენდენტალურ მედიტაციას ადამიანის შინაგანი სამყაროს ჭეშმარიტად ექსპერიმენტულ კვლევად მიიჩნევენ. მათი საშუალებით ზოგჯერ ახერხებნ კიდეც ყოველდღიური ამაოებიდან გარიდებას, გარკვეული შინაგანი მყუდროების მოპოვებასა და “საკუთარი ცნობიერების გაცნობიერებას”. მაგრამ ამ გზაზე ადამიანს საფრთხეს უქმნის გნოსტიკური სიამაყე, საკუთარი ”ეგო”-ს ჰიპერტროფული აღქმა, რასაც შეცდომით  აღმოსავლურ ”მე”-ს არქმევენ, მიღწეული კონცენტრაციის შემთხვევაში კი უპიროვნო ღვთაების კონცეფციასთან გვაქვს საქმე, რომლის მიხედვითაც ”სხვა”, ”მეორე” მხოლოდ საშუალებაა და, საბოლოო ჯამში, ილუზია. მართლმადიდებლობამ პასუხად ხელახლა უნდა მოიპოვოს და გააცოცხლოს ისიქაზმის დიდი სულიერი მემკვიდრეობა. ისიქაზმისთვისაც ცნობილია აზიურის მსგავსი ტექნიკური ილეთები, რომლებიც ”ვნებათაგან” განთავისუფლების, ”გულისთქმათაგან” გონების განწმენდის, გონისა და გულის შეერთების საშუელაბას წარმოადგენს; აქაც გამოიყენება სხვადასხვა სხეულებრივი პოზები და ფიზიოლოგიური რიტმები, მაგალითად, სუნთქვა. მაგრამ თუ ინდოელი იოგი თანდათან აბსოლუტთან გაიგივებული ”მე”-ს სხივმოსილ უფსკრულში ეფლობა, ისიქასტი ასკეტი ხედავს, რომ სინათლის წყარო არის პიროვნება – უსასრულოდ მახლობელი და მიუწვდომელი. აქ ერთიანობა და გაყოფა ერთმანეთს აძლიერებს და ეს არის ”ეპექტაზისი” (გამძაფრებული მისწრაფება, წვდომა), რომლის შესახებ წმ. გრიგოლ ნოსელი ამბობდა, რომ ის თვით სამების გულშია ჩაწერილი. ქრისტიანული სულიერება, ევაგრე პონტოელის თქმით, ”ყოველივესგან გამოყოფა და ყოველივესთან შეერთებაა”. იგი წარგვმართავს მოყვასის თავმდაბლური მსახურებისაკენ. მედიტაცია თავის თავში არ იკეტება, არამედ იქცევა ლოცვად – ”საუბრად”, ურთიერთობად. ”ლოცვა ლოცვის საზღვრებს მიღმა” მდუმარების, ”მომავალი ცხოვრების ამ საიდუმლოს” წინათგრძნობას გვანიჭებს, თუმცა ეს მამის დუმილია. მამა საუბრობს და წარგზავნის თავის სიტყვას, სიტყვა მსახურებისათვის წარგზავნის მოციქულებს, მოციქულები – ეპისკოპოსებს და ამგვარად, მთელი ეკლესია ხდება წარგზავნილი სიყვარულის დასამოწმებლად. ქრისტიანული გნოსისის საბოლოო სიტყვა სწორედ სიყვარულია და წმ. ეგნატე ანტიოქიელიც ხომ გვეუბნება, ”ღმერთის ჭეშმარიტი შემეცნება იესო ქრისტე არისო”.

ეკლესიის შეგრძნების გადაცემა თანამედროვე ადამიანისათვის, ხოლო თანამედროვე ადამიანის შეგრძნებისა – ეკლესიისათვის

დღეს, ისტორიული წყვეტების გამო ორიენტირებისა და ფასეულობების მოშლის ეპოქაში, მრავალი ეძებს ”სულიერს”, მაგრამ ამასთან ზურგს აქცევს ეკლესიას, როგორც რიტუალებში მანიკალურად გაყინულსა და მოძველებულ სტრუქტურას, გამყოფ კედლად აღმართულს ადამიანსა და საიდუმლოს შორის. ”განა თქვენ არ იცით, რომ ეკლესიები ღმერთის საფლავებია?!” – ამბობდა ნიცშე. თუ დასავლელი ქრისტიანები მეტისმეტად გაიხსნენ ქვეყნიერების მიმართ, აღმოსავლეთის ქრისტიანებისთვის დამახასიათებელია საპირისპირო ტენდენცია – მარგინალიზება, სწრაფვა იზოლაციისკენ – იმისკენ, რომ ლამაზად მოკაზმულ საფლავებში გამოიკეტონ. ჩვენ ისტორიის დიდ შაბათს მივაღწიეთ და ამ საფლავიდან შეიძლება კვირა (აღდგომა – მთარგმ.) ამობრწყინდეს. მაგრამ როგორ არის ეს შესაძლებელი? ჩემი საფიქრელი, ჩვენი მუდმივი მამობრივი საზრუნავი თანამედროვე ადამიანისთვის ეკლესიის განცდისა და მნიშვნელობის დაბრუნებაა. ეკლესიამ კი თანამედროვე ადამიანი უნდა შეიგრძნოს და გაიაზროს.

ეკლესია არის ქრისტეს სხეული, მამის სახლი, სულიწმინდის ტაძარი. ეკლესია არის ევქარისტიული ბარძიმი, საიდანაც “ქვეყნიერების სიცოცხლისთვის” აღდგომის ძალა და სიხარული იღვრება. მისი მეშვეობით ქრისტე კოსმოსისა და ისტორიის შუაგულში, ჩვენს შორის მყოფობს ყოველთვის, როცა ეკლესია თავს წარმოაჩენს როგორც თანაზიარება თავისუფალი, ერთგული, შემოქმედი ადამიანებისა. აუცილებელია, რომ ეს ცხადი გახდეს. ვცდი, გიჩვენოთ რამდენიმე კონკრეტული გზა.

“ენებზე მეტყველება”, რაც გვხიბლავს, მაგრამ არ გვმოძღვრავს

ორი ერთმანეთის მსგავსი ლათინური სიტყვის თამაშით შეიძლება ვთქვათ, რომ ეკლესიის მსახურება lumen და numen – ანუ აზრისა და საიდუმლოს წარმოჩენა უნდა იყოს. მართლმადიდებელ ეკლესიას ზღვრამდე მიჰყავს ღვთისმსახურების “ნუმინოზური”, საიდუმლო ასპექტი: ეკლესია არის “ცა მიწაზე”, სიმბოლოთა სამყარო, ადამიანის უნარებისა და გრძნობების დამამშვიდებელი და განმანათლებელი. მაგრამ კიდევ ერთხელ გავიმეორებ: არაფერი ხდება თავისთავად, განსაკუთრებით ჩვენს დროში. შეძლებს თუ არა “ნუმენი” არსებობას ქმედუნარიანი “ლუმენის” ანუ გააზრების, განსჯის გარეშე?

წმ. პავლე კორინთელების მიმართ ეპისტოლეში წერს: “ეკლესიაში მირჩევნია მხოლოდ ხუთი სიტყვა წარმოვთქვა გონებით, რათა სხვებსაც გავაგებინო, ვიდრე ურიცხვი სიტყვა უცხო ენაზე.” (I კორინთ. 14,19). დავფიქრდეთ, ჩვენი ღვთისმსახურება ხომ არ ემსგავსება “ენებზე მეტყველებას”, რაც გვხიბლავს, მაგრამ არ გვმოძღვრავს? როცა რელიგიურობა ემოციამდე, თავისებურ ესთეტიკამდეა დაყვანილი, მაშინ რწმენა აღარ ნათლდება გონებით, გონება კი აღარ ნაყოფიერდება რწმენით და ხდება ეკლესიის გაუცხოება ჩვენი დროის კულტურული, მეცნიერული და ტექნიკური ცხოვრებისაგან.

ამ საკითხებს მოძღვარი ყურადღებით უნდა მოეკიდოს. ბიზანტიური ლიტურგია დიდებული ძეგლია. ჩვენი ლიტურგიკული ძეგლების უმრავლესობა ცხად თეოლოგიურსა და სულიერ ძალას ფლობს: მათ მშობლიური კულტურული კონტექსტისგან დამოუკიდებლად სულიწმინდის ბეჭედი ანიჭებს ღირებულებას. მაგრამ ზოგიერთი ტექსტი წარსულის სიმძიმეს ატარებს, მეტყველებს ჩვენთვის უკვე სრულიად გაუგებარი წყევლის ან იმპერიული ენით.

რატომ შეწყდა ასე მჩქეფარე და ხშირად წინააღმდეგობრივი ლიტურგიკული შემოქმედება პირველ ათასწლეულში, თუ, რა თქმა უნდა, მხედველობაში არ მივიღებთ “თვენის” გვიანდელ მექანიკურ და “რიტორიკულ” მიბაძვებს? განა ყოველ ეპოქას, განსაკუთრებით კი ჩვენსას – ერთსა და იმავე დროს ტრაგიკულიც რომ არის და ამასთან, თავისი ტრაგიზმის გამო ყველაფერში სარგებლის მაძიებელიც, არა აქვს უფლება და მოვალეობა, თავისი წვლილი შეიტანოს საერთო მემკვდირეობაში? ერთი მხრივ, უნდა გავთავისუფლდეთ ჩვენი ლიტურგიკული მემკვიდრეობის ზოგიერთი “მკვდარი რტოსაგან”, მეორე მხრივ კი, ლამაზი, მარტივი, ნათელი ტექსტებით გავმდიდრდეთ. უამისოდ ბევრ ჩვენს მორწმუნეს დავკარგავთ. ისინი უბრალოდ სექტებში წავლენ.

ლიტურგიკული შემოქმედების შეწყვეტა მრევლისთვის საეკლესიო განმარტებაზე უარის თქმას ნიშნავს. ნუთუ არ უნდა დავუბრუნდეთ ამგვარ განმარტებას და ამისთვის არ გამოვიყენოთ თანამედროვე ეგზეგეტიკის უმნიშვნელოვანესი მიღწევები, რა თქმა უნდა, ტრადიციული სიმბოლური და ტიპოლოგიური ხედვის შენარჩუნებით?

ნუთუ ამ მცდელობათა უპირველესი პირიბა არ უნდა გახდეს ლიტურგიკული ენის გათანამედროვება ჩვენი ეკლესიის ფუნდამენტური, მაგრამ ძლიერ დავიწყებული პრინციპის შესაბამისად?

სინანულის საიდუმლოს გააზრება

მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგია არის თანაზიარების, ევქარისტიის ეკლესიოლოგია. ეკლესიურობა ქრისტეში და ქრისტეს მიერ სამების თანაზიარებაში მონაწილეობაა. მაგრამ რა ფასი აქვს ღვთისმეტყველებას, თუ მას ხორცი არ შეესხა? ახალ აღთქმაში სიტყვა “ჰიერევს”, რაც სეპტუაგინტაში მღვდელს ნიშნავს, ქრისტესთან და მთლიანობაში მისი სხეულის შემადგენელ საღვთო ერთან დაკავშირებით გამოიყენება. ამდენად, არსებითია, რომ ლიტურგიისას ეს ყველა მორწმუნემ განიცადოს, საკუთარი თავი თანამსახურად გააცნობიეროს, მოისმინოს “საიდუმლოდ” წოდებული ლოცვების უმეტესობა, თავისი “ამინით” განამტკიცოს ეპიკლეზისი (სულიწმინდის მოწვევა – მთარგმ.) და მერყეობის გარეშე რეგულარულად ეზიაროს.

ამ მიზნით მეტად მნიშვნელოვანია სინანულის – შერიგების საიდუმლოს გააზრება. ამბობენ, რომ ახალგაზრდობამ დაკარგა ცოდვის გაცნობიერების უნარი. ეს მართლაც ასეა, თუკი ცოდვა, უპირველეს ყოვლისა, სექსუალურ შეპყრობილობად, ანუ მართლმადიდებლური კი არა, უფრო ვიქტორიანული ან იანსენისტური გაგებით გვესმის. მაგრამ ესაუბრეთ ახალგაზრდას შიშის, ნოსტალგიის, სასოწარკვეთის, ნარკომანიის, თვითმკვლელობის, მათ ქალაქებსა და მთელ მსოფლიოში სოციალური უსამართლობის, ომის ან ეკოლოგიური კატასტროფის შესახებ და თქვენ ნახავთ, აქვთ თუ არა მათ ცოდვის შეგრძნება.

აი, რად უნდა დავარღვიოთ ის მაგიური კავშირი, ჩვენი წყალობით რომ წარმოიშვა სინანულისა და ევქარისტიის საიდუმლოთა შორის. უნდა აღვასრულოთ სინანულის სპეციალური რიტუალები, რათა ავხსნათ, რა არის სინამდვილეში ცოდვა. და ბოლოს, საჭიროა, რომ სულიერი მოძღვრები (საბერძნეთის მონასტრებში მათი რიცხვი არცთუ მცირეა) ქალაქებში გავიდნენ ქარიზმატული და განმათავისუფლებელი სწავლების განსახორციელებლად. ქრისტიანობაში შიშის ეპოქის დასასრული მოწოდებისა და პასუხისმგებლობის ეპოქის დადგომას უნდა მოასწავებდეს.

ახალი ევანგელიზაცია

დასკვნის სახით ვიტყვი, რომ ჩვენს უმთავრეს ამოცანად მრევლის ახალ ევანგელიზაციას მივიჩნევ. მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველება უსაფუძვლოდ როდი აკეთებს აქცენტს ეკლესიის საყრდენზე – წმინდანობაზე. წმინდანების გამოცდილება უფალთან მუდმივი კავშირის აუცილებლობის შესახებ მიგვითითებს. ეს არის საყოველთაო აუცილებლობა. აუცილებლობა ნებისმიერი პიროვნებისთვის, ეკლესიის ყოველი წევრისთვის, უპირველეს ყოვლისა კი, ეპისკოპოსებისა და პატრიარქებისთვის.

ამ თვალსაზრისით, უკანასკნელი წლები ორი მნიშვნელოვანი მოვლენთ აღინიშნა. ერთი მხრივ, კომუნისტურ რეჟიმთან თანამშრომლობა შეინანა აღმოსავლეთ ევროპის ზოგიერთმა ეპისკოპოსმა. მეორე მხრივ, არაქალკედონიტებისადმი ოდინდელი მტრობისა და სიძულვილის შემდეგ ვაღიარეთ მათთან ჩვენი რწმენის სიღრმისეული ერთობა და მივიღეთ გადაწყვეტილება მათ მიმართ ანათემების მოხსნის თაობაზე.

იმის წვდომა, რომ არსებობს ეკლესიის სისავსე, მხოლოდ ესქატოლოგიურ პერსპექტივაშია შესაძლებელი. Qრისტეს სხეულში დაუნჯებული სიცოცხლის, ერთობისა და სიწმინდის ძალა ისტორიის მძიმე გზის ბოლოს უწყვეტად უნდა ვლინდებოდეს და ერთგვარად ახლდებოდეს სულიწმინდისა და თავისუფლებაში სინანულისა და შემოქმედებითი ზალისხმევით. სწორედ ასე გავთავისუფლდებით შიშისა და ძრწოლისგან და ღია, თავისუფალი გულით შევალთ ღმერთკაცის სივრცეში.

ღვთიურისა და ადამიანურის გამოცდილება, რომლითაც ვართ მოცულნი, საიდუმლოდ ხორციელდება სულიწმინდის მიერ და ყოველივეს ”შემოსაკრებად” მოსული ქრისტესკენ მიემართება, ”რადგანაც მასში შეიქმნა ყოველი: მიწიერიც და ზეციერიც; ხილული და უხილავი, საყდარნი თუ უფლებანი, მთავრობანი თუ ხელმწიფებანი: ყველაფერი მის მიერ და მისთვის შეიქმნა” (კოლას. 1,16).

”წმინდა ტრანსცენდენტალობის” რელიგიებს ჩვენ ვეტყვით განკაცების შესახებ. უსახო აბსოლუტში განზავების მსურველებს – სამებასა და ერთარსობაზე დაველაპარაკებით. ათეისტ ჰუმანისტებსაც მივუგებთ, რომ ადამიანი არაფერი იქნებოდა, მისი პირობითობის მიღმა გამოცანა ანდა ხატი რომ არ ყოფილიყო. ყველას, და უპირველეს ყოვლისა, ჩვენს თავს კი შევახსენებთ, რომ ქრისტიანობა გვაუწყებს სიტყვას (ლოგოს – მთარგმ.), რომელიც ხორციელ იქმნა, რათა ხორცი ქმნილიყო სიტყვად. ეს არის ღმერთკაცებრივი განგებულება, გამოთქმული ქალკედონის დოგმატით, რომლის მშვენიერ ინტერპრეტაციას გვთავაზობს მიტროპოლიტი იოანე ზიზიულასი: არც “გაყოფა”, რაც არის თავისუფლება უსიყვარულოდ, არც “შერწყმა”, რაც არის სიყვარული თავისუფლების გარეშე.

დე, გამოვიდნენ ადამიანები, რომლებმაც განვლეს პასექის გამოცდილება – მოკვდნენ და აღდგნენ ქრისტეში. მათ, ვისაც იმედი გაუცრუა რევოლუციებმა, ვისაც უმტყუნა კაპიტალმა და საბაზრო ეკონომიკამ, მკვდრეთით აღმდგარნი არა უკან დახევის, არამედ გამარჯვების გზას უჩვენებენ. უჩვენებენ ჭვრეტის, არა იზოლაციონიზმის, არამედ მომავლის გზას, რომელიც ისტორიაში განხორციელდება და შეარყევს მის საფუძვლებს; უჩვენებენ თავმდაბლობის შეუპოვარ წინააღმდეგობას, სულიწმინდის სუნთქვით წარმართულს. უჩვენებენ ნამდვილ შემოქმდებას, რამეთუ აღდგა ქრისტე!

თარგმნა ზურაბ ჯაშმა
ჟურნალი “ზღვარი”, N1(3), 2004