სულიერ შვილთა ურთიერთკავშირის განხილვამდე შევეხებით მიმრქმელების ანუ ნათლიების რაოდენობის საკითხს.

ამ მხრივ უადრესია წმ. დიონისე არეოპაგელის (I-II სს.) უწყებანი მიმრქმელის ("აღმომქუმელის", "მიმქუმელის") შესახებ, კერძოდ, სახეზეა შვიდი კონკრეტული უწყება, რომელთა ზედმიწევნით თარგმანსაც ქვემოთ წარმოვადგენთ:

I. "... ხოლო ამ ჭეშმარიტად ზექვეყნიურთა სამღვდელო თანაზიარების შემყვარებელი მიდის ვინმე გამესაიდუმლოებულთან (ნათელღებულთან, ე. ჭ.), ევედრება მას, რომ უწინამძღვროს მღვდელთმთავრისკენ მიმავალ გზაზე, ამასთან აღუთქვამს, რომ თვით, თავის მხრივ, სრულად შეუდგება ყოველივე იმას, რაც გადმოცემულია, და სთხოვს თავს იდოს მისი წარმმართველობა და მთელი მისი შემდგომი ცხოვრების ზედამდგომლობა, ამ უკანასკნელს კი (მიმრქმელს, ე. ჭ.), მისი (მოსანათლის, ე. ჭ.) ცხონების სამღვდელოდ მოტრფიალეს, ამასთან, მოვლენის სიმაღლესთან კაცობრივის ნაცვალშემზომელს, მყისვე ძრწოლა და უძლურება გარემოიცავს, თუმცა კი, ბოლოს, კეთილსახოვნად აღუთქვამს თხოვნის შესრულებას და, წაიყვანს რა, მიჰგვრის მას მღვდელთმთავრობის მოსახელეს (ეპისკოპოსს, ე. ჭ.)" (საეკლესიო მღვდელთმთავრობის შესახებ, II.2.2; შდრ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი: "... ხოლო რომელმან ესე შეიყუაროს ნამდჳლვე ზეშთასოფლისაჲ და წმიდაჲ მისაღებელი, მოუჴდების იგი საღმრთოდგანსწავლულთაგანსა ვისმე და არწმუნებს მას, რაჲთა წინამძღუარ-ექმნეს გზისა მის მიმართ, რომელი მიიყვანებს მღდელთმთავრისა მიმართ და აღუთქუამს მას ყოვლითურთსა შედგომასა წესთა მოცემულთასა და მოქენე არს მისსა, რაჲთა მიითუალოს წინამძღურობაჲ და ზედამდგომელობაჲ მისი ყოველთავე შემდგომთა დღეთა ცხორებისა მისისათა, ხოლო იგი ცხორებასა მისსა სიწმიდით ტრფიალ არნ, არამედ სიმაღლესა მას საქმისასა თანაშეტყუებითა კაცობრივისა უძლურებისაჲთა მყის ძრწოლითა და უღონოებითა შეპყრობილ-იქმნის, გარნა ეგრეთცა ქმნაჲ თხოვისაჲ მის სახიერებისსახეობით აღუთქჳს, წარიყვანის იგი და მიჰგუარის მოსახელესა მღდელთმთავრობისასა", ს. ენუქაშვილის გამოც. თბ. 1961, გვ. 161-162; შდრ. ორიგინალი: Ὁ δὲ τούτων ἀγαπήσας τῶν ὄντως ὑπερκοσμίων τὴν ἱερὰν μετουσίαν ἐλθὼν ἐπί τινα τῶν μεμυημένων πείθει μὲν αὐτὸν ἡγήσασθαι τῆς ἐπὶ τὸν ἱεράρχην ὁδοῦ, αὐτὸς δὲ ὁλικῶς ἐπακολουθήσειν ἐπαγγέλλεται τοῖς παραδοθησομένοις καὶ ἀξιοῖ τῆς τε προσαγωγῆς αὐτοῦ καὶ συμπάσης τῆς ἐπὶ τὸ ἑξῆς ζωῆς τὴν ἐπιστασίαν ἀναδέξασθαι. Τὸν δὲ τῆς μὲν ἐκείνου σωτηρίας ἱερῶς ἐρῶντα, πρὸς δὲ τὸ τοῦ πράγματος ὕψος ἀντιμετροῦντα τὸ ἀνθρώπινον φρίκη μὲν ἄφνω καὶ ἀμηχανία περιίσταται· τελευτῶν δὲ ὅμως ποιήσειν τὸ αἰτηθὲν ἀγαθοειδῶς ὡμολόγησε καὶ παραλαβὼν αὐτὸν ἄγει πρὸς τὸν τῆς ἱεραρχίας ἐπώνυμον.

II. "ამის შემდეგ ეამბორება იგი (მღვდელთმთავარი, ე. ჭ.) სამღვდელო ტრაპეზს, მიდის იქ მყოფ კაცთან (მოსანათლთან, ე. ჭ.) და გამოიკითხავს მისგან, თუ რა განზრახვით არის მოსული, ეს კი (მოსანათლი, ე. ჭ.), მიმრქმელის ნამცნების კვალობაზე (შდრ. ეფრ.: "მოცემისაებრ აღმომქუმელისა", გვ. 162, Gr.: κατὰ τὴν τοῦ ἀναδόχου, იმიზეზებს თავის უღვთოებას, ჭეშმარიტად მშვენიერის არცოდნასა და საღვთო ცხოვრებაში უმოქმედობას, და ევედრება მას (მღვდელთმთავარს, ე. ჭ.), რომ მისი სამღვდელო შუამდგომლობით მიაახლოს იგი ღმერთსა და საღვთო [სიკეთეებს]", II. 2.4-5.

III. "ბრძანებს [მღვდელთმთავარი] მის მოყვანას და ვინმე მღვდელთაგანი ჩანაწერიდან გამოაცხადებს მას და მიმრქმელს" (II.2.7; ეფერ.: "ბრძანებნ მოყვანებად კაცისა მის და მღდელთაგანმან ვინმე აღწერილისა მისგან ქადაგის იგი და აღმომქუმელი მისი", გვ. 163, 18-20; Gr.: κελεύει τὸν ἄνδρα προσκοµισθῆναι. Καί τινος ἱερέως ἐκ τῆς ἀπογραφῆς αὐτόν τε καὶ τὸν ἀνάδοχον).

IV. "მიჰყავთ იგი (ემბაზიდან ამოსული, ე. ჭ.) მღვდლებს და გადასცემენ მისი წარმმართველობის მიმრქმელსა და მეწინამძღვრეს, ამ უკანასკნელთან (მიმრქმელთან, ე. ჭ.) ერთად შემოაცმევენ სრულყოფადს (ნათელღებადს, ე. ჭ.) შესაბამის სამოსელს და კვლავ მღვდელთმთავართან მიჰყავთ იგი" (II.2.7; შდრ. ეფრ.: „კუალად წარიყვანიან იგი მღდელთა და მიყვანებით ჴელთ-უდვიან აღმომქუმელსა მას და წინამძღუარსა მისსა და მის თანა შემოსიან იგი წესისაებრითა სამოსლითა და კუალად მოიყვანიან იგი მღდელთმთავრისა"; Gr. παραλαβόντες αὐτὸν οἱ ἱερεῖς ἐγχειρίζουσι τῷ τῆς προσαγωγῆς ἀναδόχῳ τε καὶ ἡγεµόνι καὶ σὺν αὐτῷ περιβαλόντες ἐσθῆτα τῷ τελουµένῳ κατάλληλον ἐπὶ τὸν ἱεράρχην αὖθις ἄγουσιν).

V. "მღვდელთმთავრისკენ მიმავალ გზაზე მიმრქმელი ჰყავს მას (მოსანათლს, ე. ჭ.) წინამძღვრად" (II.3.4; "გზისა მისთჳს მღდელთმთავრისა მიმართ მიმყვანებელისა აღმომქუმელი იგი თჳსი აქუნ წინამძღურად", გვ. 166; Gr. τῆς ἐπὶ τὸν ἱεράρχην ὁδοῦ τὸν ἀνάδοχον ἔχουσα καθηγεµόνα).

VI. "სამღვდელო მოსახსენებლებში შეიტანება მასთან (ნათლულთან, ე. ჭ.) ერთად მიმრქმელიც" (II.3.4;  ეფრ.: "წმიდათა მოსაჴსენებელთა შთასწერს მის მიერ [?] და აღმომქუმელსაცა მისსა", გვ. 166; Gr.: µνηµοσύνοις ἱεροῖς ἀνατιθεῖσα πρὸς αὐτῷ καὶ τὸν ἀνάδοχον.

VII. "ასე რომ, მოყვანილი ბავშვის ბუნებითი მშობლები გადასცემენ ამ ბავშვს ვინმე გამესაიდუმლოებულს, კეთილსა და საღვთოდ აღმზრდელს, და ამიერიდან მისი როგორც საღვთო მამისა და სამღვდელო მაცხოვარების მიმრქმელის ქვეშევრდომობის ქვეშ იქნება იგი. მაშ, ამ კაცისგან, რომელიც დათანხმდება, რომ წმინდა ცხოვრების კვალობაზე უწინამძღვროს ბავშვს, მღვდელი ითხოვს „[ეშმაკისგან] განდგომათა“ და სამღვდელო "აღსარებათა" (=მრწამსის, ე. ჭ.) აღიარებას, მაგრამ ისე არა, როგორც დაცინვით ამბობენ მავანნი, რომ თითქოს სხვის ნაცვლად სხვა ხდება საღვთოთა მესაიდუმლე (ნათელღებული, ე. ჭ.), რადგან არათუ იმას ამბობს იგი, რომ „ბავშვის ნაცვლად მე აღვასრულებ განდგომებსა და სამღვდელო აღსარებებს“, არამედ იმას, რომ "ბავშვი განუდგება [ეშმაკს] და შეუდგება [ქრისტეს]", რაც ნიშნავს: "ვაღიარებ დავარწმუნო ბავშვი, რომ წმინდა გონებისკენ ვიდოდეს იგი ჩემეულ საღვთო ზეაღმყვანებლობათა (= პედაგოგიურ ძალისხმევათა, ე. ჭ.) კვალობაზე და რომ, ერთი მხრივ, სრულიად განუდგეს მოპირისპირეთ (უკეთურთ, ე. ჭ.), მეორე მხრივ კი აღიაროს და იმოქმედოს საღვთო აღსარებანი". ამრიგად, არაფერია, ვფიქრობ, უმართებულო იმაში, თუ საღვთო ზეაღმყვანებლობის (=აღზრდის, ე. ჭ.) კვალობაზე ზეაღიყვანება (=აღიზრდება, ე. ჭ.) ბავშვი, ეყოლება რა მას სამღვდელო წინამძღვარი და მიმრქმელი, რომელიც საღვთოთა ნათვისობას შთანერგავს მასში და მოპირისპირეთაგან (=ბოროტთაგან, ე. ჭ.) დაიცავს მას, გამოუცდელს. ხოლო მღვდელთმთავარი სამღვდელო სიმბოლოებს გადასცემს ბავშვს, რომ ამათში აღიზარდოს იგი და აღარ ჰქონდეს მას სხვა ცხოვრება გარდა საღვთოთა მიმართ მარად მჭვრეტისა, მათთანვე (საღვთო სიკეთეებთან, ე. ჭ.) ზიარქმნილისა სამღვდელო წარმატებათა ჟამს, მათშივე სამღვდელო ნათვისობის მქონისა და სიწმინდისმშვენად ზეწარმართებულისა ღვთისსახოვანი მიმრქმელის მიერ“ (VII.3.11. შდრ. ეფრ.: "ვინაჲცა ბუნებითნი იგი მშობელნი მოყვანებადისა ყრმისანი მისცემენ ყრმასა მას კეთილადგანსწავლულსა ვისმე და საღმრთოდ განმსწავლელსა, რაჲთა მიერითგან მის თანა იყოს ყრმაჲ იგი და მის თანა სრულ-იქმნეს, ვითარცა საღმრთოჲსა მამისა და წმიდისა ცხორებისა აღმომქუმელისა. ამისითა უკუე აღსაარებითა მღდელთმთავარი სიწმიდითისა ცხორებისა მიმართ აღყვანებასა შინა ყრმისასა ითხოვს აღმომქუმელისა მისგან აღსაარებად ჯმნისაცა და შედგომისაცა ყოველთა აღსაარებათა, არათუ ვითარ მოკიცხარნი იგი იცინიან, - "სხუასა ნაცვალად სხჳსა ასწავებს საღმრთოთა", არცა თჳთ მიმქუმელი იგი ამას იტყჳს, ვითარმედ: "მე ნაცვალად ყრმისა ვჰყოფ ჯმნათა ანუ წმიდათა აღთქუმათა", არამედ ვითარმედ: "თჳთ ყრმაჲ ესე იჯმნის და შეუდგების", ესე იგი არს, ვითარმედ: "აღვიარებ ყრმისა ამისთჳს, ვითარმედ გონებად საღმრთოდ მოვიდეს საღმრთოდ აღზრდითა ჩემ მიერ და ყოვლად იჯმნას წინააღმდგომთაგან და აღიარებდეს და მოქმედებდეს საღმრთოთა აღსაარებათა", და, ვითარ ვჰგონებ, არარაჲ უჯეროჲ არს, რაჲთა საღმრთოჲთა მოქალაქობითა აღიყვანებოდის ყრმაჲ იგი ქონებითა ღირსისა წინამძღურისა და მიმქუმელისაჲთა (AC; ამქუმელისაჲთა B), რომელი ჩუეულებასა საღმრთოსა შეუქმოდის და სცვიდეს მას გამოუცდელად წინააღმდგომთაგან, რამეთუ ამისთჳს მისცემს ყრმასა მას მღდელთმთავარი წმიდათა საიდუმლოთა, რაჲთა მათ შინა აღიზარდოს და არღარაჲ აქუნდეს სხუაჲ ცხორებაჲ, თჳნიერ მარადის საღმრთოთა მხედველობისა და წარმართებითა საღმრთოჲთა ზიარ მათდა ყოფისაჲ, რაჲთა მიიღოს მათგან ჩუეულებაჲ სიწმიდისაჲ მარადის მღდელშუენიერებით აღყვანებული ღმრთისსახისა აღმომქუმელისაგან", გვ. 219; შდრ. Gr.: ὥστε τοὺς φυσικοὺς τοῦ προσαγοµένου παιδὸς γονέας παραδιδόναι τὸν παῖδά τινι τῶν µεµυηµένων ἀγαθῷ τὰ θεῖα παιδαγωγῷ καὶ τὸ λοιπὸν ὑπ' αὐτῷ τὸν παῖδα τελεῖν ὡς ὑπ θείῳ πατρὶ καὶ σωτηρίας ἱερᾶς ἀναδόχῳ. Τοῦτον οὖν ὁ ἱεράρχης ὁµολογοῦντα κατὰ τὴν ἱερὰν ἀνάγειν τὸν παῖδα ζωὴν ἀπαιτεῖ τὰς ἀποταγὰς ὁµολογῆσαι καὶ τὰς ἱερὰς ὁµολογίας οὐχ, ὡς ἂν ἐκεῖνοι γελῶντες φαῖεν, ἄλλον ἀντ' ἄλλου τὰ θεῖα µυῶν. Οὐδὲ γὰρ τοῦτό φησιν ὡς «Ὑπὲρ τοῦ παιδὸς ἐγὼ τὰς ἀποταγὰς ἢ ἱερὰς ὁµολογίας ποιοῦµαι» ἀλλ' ὅτι «Ὁ παῖς ἀποτάσσεται καὶ συντάσσεται», τοῦτ' ἐστιν «Ὁµολογῶ τὸν παῖδα πείσειν εἰς νοῦν ἱερὸν ἰόντα ταῖς ἐµαῖς ἐνθέοις ἀναγωγαῖς ἀποτάξασθαι µὲν ὁλικῶς τοῖς ἐναντίοις, ὁµολογῆσαι δὲ καὶ ἐνεργῆσαι τὰς θείας ὁµολογίας». Οὐδὲν οὖν ὡς οἷµαι τὸ ἄτοπον, εἰ κατὰ θείαν ὁ παῖς ἀναγωγὴν ἀνάγεται καθηγεµόνα καὶ ἀνάδοχον ἱερὸν ἔχων ἕξιν αὐτῷ τῶν θείων ἐµποιοῦντα καὶ φυλάττοντα τῶν ἐναντίων ἀπείρατον. Μεταδίδωσι δὲ τῷ παιδὶ ἱερῶν συµβόλων ὁ ἱεράρχης, ὅπως ἐν αὐτοῖς ἀνατραφείη καὶ µηδὲ σχοίη ζωὴν ἑτέραν εἰ µὴ τὴν τὰ θεῖα θεωροῦσαν ἀεὶ καὶ κοινωνὸν αὐτῶν ἐν προκοπαῖς ἱεραῖς γινοµένην ἕξιν τε ἱερὰν ἐν τούτοις ἴσχουσαν ἀναγοµένην τε ἱεροπρεπῶς ὑπὸ τοῦ θεοειδοῦς ἀναδόχου).

როგორც ვხედავთ, უკლებლივ ყველა შემთხვევაში წმ. დიონისე არეოპაგელი საუბრობს ერთი მიმრქმელის ანუ ერთი ნათლიის შესახებ.

* * *

ქრონოლოგიურად მომდევნოა II ს-ის შუა წლების მოღვაწე პაპი ჰიგინუსი, რომელიც 154 წ-ის ახლო ხანებში საგანგებო განჩინებას გამოსცემს მიმრქმელთა შესახებ. მოვიტანთ ტექსტს გრაციანის ცნობილი დეკრეტალებიდან:

"თავი 100

აუცილებლობა თუ ითხოვს, კატეხიზაციისას და მირონცხებისას შესაძლებელია იყოს ერთი და იგივე თანამამა (Compater)

კვლავ პაპი ჰიგინუსი:

კატეხიზაციის, ნათლისღებისა და მირონცხების დროს შესაძლებელია იყოს ერთი მიმრქმელი, თუ აუცილებლობა ითხოვს, თუმცა ეს არ არის რომაელთა ჩვეულება, არამედ - ის, რომ თითოეულთან დაკავშირებით თითო მიმრქმელი იყოს" (შდრ. ... In catechismo et in baptismo et in confirmatione unus patrinus fieri potest, si necessitas cogit; non est tamen, consuetido romana, sed per singulos singuli suscipiant, Gratian, Decr. III Pars. De Consecratione, Dist. IV, c. 100.  შდრ.  J. Corblet, Histoire Dogmatique, Liturgique et Archéologique du Sacrement de baptême, T. II, Paris 1882, p. 173  n. I, თუმცა ავტორი გრაციანის ლათინურ ტექსტს მცირედი ცთომილებით იმოწმებს; კერძოდ, უნდა იყოს: si necessitas cogit, როგორც ზემოთაც გვაქვს მოტანილი, მაგრამ არის: ni necessitas cogit, რაც აზრს გარკვეულწილად ცვლის. მართებული ტექსტი იხ. Corpus Iuris Canonici, Notis Illustratum, T. I, p. 1230. შდრ. აგრეთვე: R. Bezoles, Le Baptême, Paris, 1874, p. 111:“ავტორთა დიდი რაოდენობა აკუთვნებს II ს-ის რომის პაპ ჰიგინუსს დეკრეტს, რაც ითხოვს ერთ მიმრქმელ კაცს ან ერთ მიმრქმელ ქალს ნათლობის დროს“ – un grand nombre d' écrivains attribuent au pape de Rome, Hygin, - IIe siècle, - le décret qui n' exige qu' un parrain ou une marraine dans le baptême).

აღნიშნულ მონაცემთან დაკავშირებით ცნობილი ლიტურგისტი ა. ალმაზოვი შენიშნავს:

"მიმრქმელი ძველ ეკლესიაში ყოველ ცალკეულ პირთან დაკავშირებით იგულვებოდა ერთი. ეს რომ მართლაც ამგვარად იყო, ამის სასარგებლოდ მეტყველებს რომაელი ეპისკოპოსის ჰიგინის დადგენილება, რაც ადასტურებს, რომ ნათლობისას შეიძლებოდა ერთი მიმრქმელი“1 (восприемников в древней церкви при каждом отдельном лице полагался один. Что именно так и было, за это говорит еще постановление римского епископа Гигина, свидетельствующее, что при крещении может быть один восприемник, А. Алмазов, История чинопоследований Крещения и Миропомазания, Казан, 1884, стр. 618).

მართლაც, უკლებლივ ყველა უძველესი წყარო ერთ მიმრქმელს წარმოგვიჩენს. ასე მაგალითად, ერთი მიმრქმელი იხსენიება ელპიდოფოროს კართაგენელის ნათლობისას, ისევე როგორც ერთ მიმრქმელს უთითებს პალადი ჰელენოპოლელი (IV-V სს.) კანონისტ რუფინუსთან დაკავშირებით2. თითო მიმრქმელია ხსენებული იოანე ხუცისა და პოლიბიოს ეპისკოპოსის (IV-V სს.) მიერ დაწერილ „წმ. ეპიფანე კვიპრელის ცხოვრებაში“ საკუთრივ ეპიფანესთვისაც (მიმრქმელი ლუკიანე) და მისი დისთვისაც (მიმრქმელი ბერენიკე), ისევე როგორც - არკადი მეფისთვის (მიმრქმელი თავად ერთ-ერთი ავტორი „ცხოვრებისა“ პოლიბიოს ეპისკოპოსი), ონორი მეფისთვის (მიმრქმელი ისაკი), მათი დისწულისთვის (მიმრქმელი ერთი ვინმე ქრისტიანი საჭურისი), მათი დისთვის (მიმრქმელი პროკლიანე, ერთი პატრიკიოსის ცოლი)3. საყურადღებოა „წმ. სებასტიანეს მარტვილობა“, რომელშიც აღწერილია პოლიკარპე ხუცესის მიერ 64 ადამიანის ნათლისცემა და ხაზგასმულია, რომ მიუხედავად ნათლულთა სიმრავლისა, მამაკაცთა მიმრქმელად იყო მხოლოდ წმ. სებასტიანე, ხოლო ქალთაგან ერთი ნაწილისა - ბეატრისა, ხოლო მეორე ნაწილისა - ლუცინა (А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 618-619; აღნიშნულ ნიმუშებთან დაკავშირებით უფრო მასალობრივად იხ. ქვემოთ).

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია V ს-ის სახელგანთქმული დოგმატიკოსის, ქალკედონის მსოფლიო კრებისადმი მიწერილი ცნობილი ტომოსის ავტორის, წმ. ლეონ დიდის განჩინება, რაც დაცულია გრაციანის მიერ შეკრებილ ზემოხსენებულ დეკრეტალებში. მოვიტანთ ტექსტს:

"თავი 101

არა ბევრმა, არამედ ერთმა უნდა მიიქვას ნათლისღებისას ბავშვი

კიდევ, ლეონ პაპის დეკრეტიდან:

არათუ ბევრნი უნდა მივიდნენ აღმოსაქმელ ბავშვთან, არამედ - ერთი, ან ქალი, ან კაცი“ (Gratian, Decr. III Pars, De Consecratione, Dist. IV, c. 100, დასახ. გამოც. გვ. 1230; შდრ. ორიგინალი: ... Non plures ad suscipiendum de Baptismo infantem accedant, quam unus, sive vir, sive mulier).

შეიძლებოდა დაგვემატებინა ქრონოგრაფ იოანე მალალას უწყება იმის შესახებ, თუ როგორ დაუდგა ერთადერთ მიმრქმელად იუსტინიანე I იმპერატორი (527-565 წწ.) ერულელთა მეფეს (შდრ. „ამ დროს რომაელებს შემოუერთდა ერულელთა მეფე სახელად გრეპესი და წავიდა იგი ბიზანტიაში საკუთარი დაცვით და თაყვანი სცა მეფე იუსტინიანეს და ითხოვა, რომ გაქრისტიანებულიყო და მოინათლა რა წმინდა განცხადებისას, უხრწნელ ნათლობაში მისი მიმრქმელი გახდა საკუთრივ მეფე იუსტინიანე“; შდრ. ორიგინალი: (ἐν δὲ τῷ αὐτῷ χρόνῳ προσεῤῥύη ῾Ρωμαίοις ὁ ῥὴξ τῶν ῾Ερούλων ὀνόματι Γρέπης· καὶ ἦλθεν ἐν Βυζαντίῳ μετὰ ἰδικῆς βοηθείας, καὶ προσεκύνησε τὸν βασιλέα ᾿Ιουστινιανὸν καὶ ᾔτησεν ἑαυτὸν γενέσθαι χριστιανόν. καὶ βαπτισθεὶς ἐν ἁγίοις θεοφανίοις ἀνάδοχος αὐτοῦ ἐγένετο τοῦ ἀχράντου βαπτίσματος ὁ αὐτὸς βασιλεὺς ᾿Ιουστινιανός·, Ioannis Malalae chronographia, Bonn, 1831, 427. 17-23).

თვით იუსტინიანე I-ის (527-565 წწ.) ცნობილი განჩინება მიმრქმელისა და სულიერი ასულის ქორწინების დაუშვებლობაზე ასევე უთუოდ ერთ მიმრქმელს გულისხმობს.

[აღნიშნულ განჩინებას შეიცავს იუსტინიანეს ბრძანებითა და მონაწილეობით, ამასთან იმჟამინდელი ყველაზე უფრო სახელგანთქმული კანონთმცოდნეების, მათ შორის განსაკუთრებით ცნობილი ტრიბონიანის უშუალო ძალისხმევით შედგენილი უდიდესი ოთხნაწილედი კანონმდებლობითი ძეგლი Corpus Juris Civilis ანუ "სამოქალაქო სამართლის კორპუსი", როგორც 1583 წ-ს უაღრესად წარმატებულად უწოდა მას ერთ-ერთმა პირველგამომცემელმა დიონისე გოდოფრედუსმა; ამ ძეგლის ნაწილებია: I. თორმეტწიგნედი Codex Constitutionum - ე. ი. "განწესებათა კოდექსი", მოკლედ Codex ანუ, "წესდება", ბერძნ. (Κώδιξ), ძველ ქართულად, "კოდიკოჲ", იმპერატორისგან გამოცემული ორ რედაქციად 529 და 534 წწ-ში, რომელთაგან პირველს ეწოდება Codex Vetus ანუ "ძველი წესდება", ხოლო მეორეს - Codex repetitiae praelectionis ანუ "განმეორებითი წაკითხვით განმარტებული ე. ი. შესწორებული წესდება", რაც არის არსებითად შემორჩენილი (აღნიშნული ძეგლის მეცნიერულ გამოცემებზე მითითება იხ. ქვემოთ, ციტატასთან ერთად; დავძენთ, რომ ძირითადად სწორედ "კოდექსის" ვრცელ რედაქციაში უნდა ეპოვა ასახვა, როგორც ვარაუდობს რომაული სამართლის ცნობილი მკვლევარი W. A. Hunter, იუსტინიანეს ბრძანებით შედგენილ შრომას Quinquaginta Decisiones "ორმოცდაათი განჩინება", რომლის უდიდესი ნაწილი 529-530 წწ-ში ჩამოყალიბდა და რომელიც სრული სახით მოღწეული არ არის4); II. იუსტინიანესგან 533 წ-ს გამოცემული ორმოცდაათწიგნედი Digestae – "დიგესტები" ანუ "დალაგებანი", ე. ი. სისტემატიზებული კანონთკრებული ანუ ძველ ქართულად "დიგესტონნი", იგივე Pandektae - ბერძნ Πανδέκται, ე. ი. "პანდეკტები" ანუ "ყოვლისმომცველნი"5; III. ასევე 533 წ-ს გამოცემული ოთხწიგნედი Institutiones - ბერძნ. ’Ινστιτυτίων, ე. ი. "ინსტიტუციები" ანუ "დადგენილებანი", ძველ ქართულად "ინსტიტუტიონნი"6; ამ ძეგლს ეწოდება უფრო ვრცლადაც: Institutionum sive Elementorum Libri"ინსტიტუციების ანუ ელემენტების (= პირველსაფუძვლების) წიგნები"7 IV. 534 წ-ის შემდეგ (566 წ-მდე)8, მრავალი წყაროს კომპილაციის შედეგად ჩამოყალიბებული არაწესდებითი Novellae Constitutiones - ბერძნ. Νεαραὶ Διατάξεις, "ახალი განწესებანი" იგივე "ნოველლები" ანუ, ძველი ქართულით, "ნეარონნი"9, რაც შეიცავს ასსამოცდაათამდე ნეარონს (იხ. Corpus Juris Civilis, vol. III, Novellae, recognovit, R. Schoell, absolvit G Kroll, Berolini, 1892). გამოცემა შეიცავს 168 ნეარონს (Novellae), რომლებსაც მოსდევს ორი დანართი: (I) Iustiniani XIII Edicta ["იუსტინიანეს XIII ედიქტი ანუ ბრძანებულება", p. 759-795] (II) Appendix Constitutionum Dispersarum ["დანართი გაბნეული განწესებებისა", p. 796-803], სულ ცხრა დანართი. აღვნიშნავთ, რომ ასევე 168 ნეარონია მითითებული ნაშრომში Manuale Basilicorum ანუ "ბასილიკათა [სამეფო კანონთა] სახელმძღვანელო" (იხ. Basilicorum Libri LX Post Annibalis Fabroti Curas Ore Codd. Mss. a Gustavo Ernesto Heimbachio Aliisque Collatorum Integriores cum Scholiis Edidit, Editos Denuo Recensuit, Deperditos Restituit. Translationem Latinam et Adnotationem Criticam Adiecit D. Carolus Guilielmus Ernestus Heimbach, T. VI, Prolegomena et Manuale Basilicorum Continens, Lipsiae 1870, p. 434; აღნიშნული "ბასილიკათა სახელმძღვანელო" გულისხმობს არა X ს-ის "ბასილიკებს" (მათ შესახებ იხ. ქვემოთ), არამედ იუსტინიანე იმპერატორის (527-565 წწ.) მიერ გამოცემულ ოთხ ზემოდასახელებულ კანონმდებლობით ძეგლს). W. A. Hunter-ის მითითებით, საკუთრივ იუსტინიანეს ნოველლები სულ 152-ია, რომელთაგან 30 ეხება საეკლესიო საკითხებს, 58 - ადმინისტრაციულ კანონმდებლობას, ხოლო 64 - კერძო (პრივატულ) სამართალს. ძეგლი, ხსენებული მკვლევრის გამოკვლევით, მოღწეულია ოთხი წყაროთი. ესენია: (I) საეკლესიო სამართალთან დაკავშირებული ამონარიდები, რომლებიც დამოწმებულია სწავლული მღვდლის, იოანე ანტიოქიელის (564 წ-ს კონსტანტინეპოლის პატრიარქის) მიერ შედგენილი "სჯულისკანონის" (Νομοκανών) შესაბამის განჩინებებთან; (II) 125 ნეარონის ანუ ნოველლის ლათინური მოკლე რედაქცია, შედგენილი დაახლ. 570 წ-ს კონსტანტინეპოლელი კანონთმცოდნის ივლიანეს მიერ სახელწოდებით: Juliani Novellarum Epitome – "ნოველლების ივლიანესეული ეპიტომე [შემოკლება]"; (III) უცნობი წარმომავლობის ლათინური კრებული, 134 ნეარონის შემცველი, ლათინური თარგმანითურთ, რაც ფართო მიმოქცევაში იყო იტალიაში და რასაც ეწოდებოდა Authenticae – "ავთენტურნი [=ნამდვილნი]", იგივე Liber Authenticarum (ან Corpus Authenticarum) – "ავთენტურ [ნეარონთა] წიგნი" (ან "ავთენტურ [ნეარონთა] კორპუსი")", ანდა, მარტივად, Authenticum – "ავთენტიკუმი" (ამგვარი სათაური, ჰანტერის განმარტებით, ხაზგასმა უნდა ყოფილიყო იმაზე, რომ კრებული შეიცავდა ნამდვილად იუსტინიანესეულ ნეარონებს, თვით მისგან საჯაროდ გამოცხადებულს იტალიაში. ამითვე აიხსნება ის, რომ ხსენებულ ძეგლს ეწოდა აგრეთვე: Versio Vulgata); (IV) უცნობი წარმომავლობის ბერძნული კრებული, შემცველი 168 დოკუმენტისა (ესაა სწორედ ის ძეგლი, რაც ასახულია ნოველლების ზემომითითებულ გამოცემებში). აღნიშნული კრებული შეიცავდა იუსტინიანეს 152 ნოველლას ანუ ნეარონს და 3 ედიქტს ანუ ბრძანებულებას, აგრეთვე მისი უშუალოდ მომდევნო ორი იმპერატორის რამდენიმე ნეარონს (ნოველლას) და პრეტორიელი პრეფექტების ორ ედიქტს ანუ ბრძანებულებას (იხ. W. A. Hunter, m.a. A Systematic… p. 92). დავძენთ, რომ ხსენებული იუსტინიანე I-ის შემდგომი ეპოქის იმპერატორთა ნეარონები (Novellae) ანუ პოსტიუსტინიანური Novellae Constitutiones ("ახალი განწესებანი") მაღალი მეცნიერული აკრიბიით არის გამოცემული ბერძნულ-რომაული სამართლის უდიდესი სპეციალისტის C(K). E. Zachariae-ს მიერ. იხ. Jus Graeco-Romani, Pars III, Novellae Constitutiones Imperatorum Post Justinianum, Edidit, C. E. Zachariae a Lingelthal, Lipsiae, 1857 (ამ პუბლიკაციაში შედის: [I] "პირველი ნაკრები, ახალი განწესებანი 566-866 წწ-ში" – Collatio prima, Novellae Constitutiones annorum 566-866, pp. 3-64, კერძოდ იმპერატორების: იუსტინეს, ტიბერიუსის, მავრიკიუსის, ჰერაკლეს, ლეონ ისავრიელის, კონსტანტინე კოპრონიმის, ნიკიფორეს, თეოფილეს და ბასილი მაკედონელის, აგრეთვე იმპერატრიცა ირინას ნეარონები ანუ ნოველლები, სულ 39; [II] "მეორე ნაკრები, იმპერატორ ლეონის ახალი განწესებანი 886-910 წწ-ში" – Collatio secunda, Imp. Leonis Novellae constitutiones inter 886-910, pp. 65-226, კერძოდ, ხსენებული იმპერატორის 121 ნეარონი ანუ ნოველლა; [III] "მესამე ნაკრები, ახალი განწესებანი 911-1057 წწ-ში" – Collatio tertia, Novellae Constitutiones annorum 911-1057, pp. 227-321, კერძოდ, იმპერატორების: რომანოზის-კონსტანტინეს-ქრისტეფორეს, ცალკე რომანოზის, რომანოზის-ქრისტეფორეს-კონსტანტინეს (ქრისტეფორესა და კონსტანტინეს რიგის შეცვლით), რომანოზის-კონსტანტინეს, რომანოზის-კონსტანტინეს-სტეფანეს-კონსტანტინეს, კონსტანტინე პორფიროგენეტის, რომანოზ უმცროსის, ნიკიფორე ფოკას, იოანე ძიმისქის, ბასილი პორფიროგენეტის, ბასილის-კონსტანტინეს, კვლავ ბასილი პორფიროგენეტის, კონსტანტინე პორფიროგენეტის, რომანოზ არგირის, მიქაელ პაფლაგონელის, კონსტანტინე მონომაქის, მიქაელ სტრატიოტიკის და იმპერატრიცა ძოას ნეარონები ანუ ნოველლები, სულ 58; [IV] "მეოთხე ნაკრები, ახალი განწესებანი 1057-1204 წწ-ში" – Collatio quarta, Novellae Constitutiones annorum 1057-1204, pp. 322, კერძოდ, იმპერატორების: ისააკ კომნენის, კონსტანტინე დუკას, რომანოზ დიოგენის, მიქაელ დუკას, ნიკიფორე ბოტანიატის, ალექსი კომნენის, იოანე კომნენის, მანუელ კომნენის, ალექსი II კომნენის, ისააკ ანგელის, ალექსი ანგელის და იმპერატრიცა ევდოკიას ნეარონები ანუ ნოველლები, სულ 117. [V] "მეხუთე ნაკრები, ახალი განწესებანი 1204-1453 წწ-ში" – Collatio quinta, Novellae Constitutiones annorum 1204-1453, pp. 227-321, კერძოდ, თეოდორე ლასკარის, იოანე დუკა ვატაძის, მიქაელ პალეოლოგის, ანდრონიკე უფროსის, ანდრონიკე უმცროსის, იოანე პალეოლოგის, იოანე კანტაკუზენის (ამ ბოლო ორის რამდენიმეგზისი მონაცვლეობით), მანუელ პალეოლოგის, იოანე II პალეოლოგის (ამჯერადაც ამ ბოლო ორის რამდენიმეგზისი მონაცვლეობით), კონსტანტინე პალეოლოგის ნეარონები ანუ ნოველლები, სულ 125; იხ. იმპერატორთა და იმპერატრიცების, აგრეთვე მათი ნეარონების დასათაურებათა ზედმიწევნითი აღნუსხვა Zachariae-ს დასახ. გამოცემაში სათაურით: Index Novellarum Chronologicum, p. 718-736). ხსენებული Novellae Constitutiones ანუ Νεαραὶ Διατάξεις, (ე. ი. "ახალი განწესებანი", იგივე "ნოველლები" ანუ, ძველი ქართულით, "ნეარონნი") არაიშვიათად დაირთავს ძეგლს სახელწოდებით: Iustiniani Edicta – "იუსტინიანეს ედიქტები (=ბრძანებულებები)" რიცხვით ცამეტი10, რაც იუსტინიანეს "სამართლებრივი კორპუსის" V ნაწილადაც შეგვეძლო მიგვეჩნია. მითითებული ნაწილებიდან პირველი სამი (იუსტინიანეს "კოდექსი", "დიგესტონები" და "ინსტიტუციები") და, აგრეთვე, "ედიქტები" თავდაპირველად დაიწერა ლათინურ ენაზე, მეოთხე კი ("იუსტინიანეს ნოველლები"), უდიდესწილად, ბერძნულ ენაზე].

მოვიტანთ იუსტინიანეს განჩინების სიტყვა-სიტყვით თარგმანს იმ ტექსტიდან, რასაც წარმოგვიდგენს 529-534 წწ-ის Codex Iustinianum (როგორც მივუთითებდით, ესაა I ნაწილი ზემოაღნიშნული ოთხნაწილედი "სამოქალაქო სამართლის კორპუსისა"):

"ცხადია, რომ იმ პიროვნებას (ქალს, ე. ჭ.), რომელიც მავანმა წმინდა ნათლისღებით აღმოიქვა, ყოველგვარად უნდა აეკრძალოს [მასთან] ქორწინებაში შესვლა, მიუხედავად იმისა, მისი გაზრდილია თუ არა იგი, რადგან სხვას არაფერს ძალუძს ესოდენ გააღვივოს მამობრივი სიყვარული და სამართლიან დაბრკოლებად [გაუხდეს] ქორწინებებს, როგორც ამგვარ კავშირს, რომლის შედეგადაც, ღვთის შუამდგომლობით, მათი სულები თანაშერთულნი არიან" (Cod. V.4.26, იხ. Corpus Juris Civilis, V. II, Codex Iustinianus, recognovit, P. Krueger, Berolini, 1906, p. 197: Ea videlicet persona omnimodo ad nuptias venire prohibenda, quam aliquis, sive alumna sit sive non, a sacrosancto suscepit baptismate, cum nihil aliud sic inducere potest paternam adfectionem et iustam nuptiarum prohibitionem, quam huiusmodi nexus, per quem deo mediante animae eorum copulatae sunt. შდრ. იმავე მკვლევრისგან ცალკე ტომად გამოცემული Codex Iustinianus, recensuit P. Krueger, Berolini, 1877, p. 413. რასაც თან ერთვის ამომწურავი ხელნაწერული მონაცემები. ზემორე ადგილთან დაკავშირებით შეიძლებოდა ყურადღება მიგვექცია, რომ 1877 წ-ის გამოცემის მიხედვით, A ლიტერით აღნიშნულ ნუსხაში გვაქვს არა venire არამედ parvenire, რაც საფიქრებელია, უფრო მართებული იყოს. აქვე დავიმოწმებთ, აგრეთვე ს. პ. სკოტის ინგლისურ თარგმანს: A woman should, by all means, be prevented from marrying her godfather who received her in baptism, whether she is his foster-child or not, as nothing else can be so productive of paternal affection and just prohibition of marriage as a tie of his kind, by means of which, through the mediation of God, the souls of the parties in question are united.  შდრ. - ის თარგმანი: He [იუსტინიანე, ე. ჭ.] "forbids any man to marry a woman, whether she be a slave or free, for whom he had been godfather in baptism when she was a child, because nothing does induce a more paternal affection, of juster prohibition of marriage, than this tie by which their souls are in a divine manner united together". იხ. The Works of the Rev. Joseph Bingham, Vol. IV, დასახ. გამოც., p. 155).

საგულისხმოა ა. პავლოვის შენიშვნა:

"ერთი მიმრქმელი იცის იუსტინიანემ თავის ზემომოტანილ კანონში" ("Одного восприемника знает Юстиниан в своем вышеприведенном законе", იხ. А. Павлов, 50-я глава Кормчей книги, как исторический и практический источник русского брачного права, М, 1887, стр. 169).

ა. პავლოვი უთითებს აღნიშნული განჩინების სლავურ თარგმანსაც და безсмысленный-ს უწოდებს მას, თუმცა თვით მკვლევრისეული თარგმანიც, ტერმინოლოგიური ზედმიწევნითობის მხრივ, საკმაოდაა დაშორებული ორიგინალს. შდრ: Никому не дозволяется вступать в брак с тою женщиной, которую он воспринял от святого крещения, так как ничто не может в такой мере возбуждать отеческой любви и установлять правомерное препятствие к браку как этот союз, через который, при Божием посредстве сочетаются их души (დასახ. შრომა, გვ. 166).

[როგორც ჩანს, ა. პავლოვი უფრო ზემორე ტექსტის არა ლათინურ, არამედ ბერძნულ ვარიანტს თარგმნის, რასაც შეიცავს ე. წ. "პროქირონი", ანუ ბერძნ. Πρόχειρον, რაც ნიშნავს "ხელთდებულს" ანუ სამაგიდო, პრაქტიკული სახელმძღვანელოს მნიშვნელობის მოკლე კანონთკრებულს, 870-879 წწ-ში პირველად გამოცემულს იმპერატორ ბასილი მაკედონელის (867-886) და მისი ძეების, კონსტანტინესა (თანაიმპერატორი 868-879 წწ-ში) და ლეონ VI ბრძნის ანუ ფილოსოფოსის (886-912) მიერ 40 თავად (სრულად მას ეწოდება Πρόχειρος Νόμος)11. აღვნიშნავთ, რომ "პროქირონის" გამოქვეყნება ხსენებულ იმპერატორთა მიერ წარმოადგენდა იმ დროის ყველაზე მნიშვნელოვან სამართლებრივ მოვლენას, რომლის განსაკუთრებულობაც ასეა კვალიფიცირებული ბერძნულ-რომაული სამართლის ერთ-ერთი ყველაზე გამოჩენილი მკვლევრის მიერ: "ბასილის, კონსტანტინესა და ლეონის "პროქირონმა" დაიწყო ახალი ერა ბიზანტიურ კანონმდებლობაში და მისი ავტორიტეტი ერთი წამითაც არ შესუსტებულა აღმოსავლეთის იმპერიის მთელ ისტორიაში ... დიდი რაოდენობის ხელნაწერები, ყველა ეპოქისა და სხვადასხვა წარმოშობისა, რომლებმაც კი შემოგვინახეს ჩვენ "პროქირონი" თავის ერთიანობაში, ადასტურებენ, მათივე არსებობით, თუ რაოდენ პერმამენტული იყო ამ სახელმძღვანელოს ავტორიტეტი იმპერიის მთელ ისტორიაში. ამასთან, შემდგომი სახეცვლილებები, რაც კი ამ ძეგლის ტექსტმა განიცადა იურისკონსულთა ხელში, ამოწმებს, რომ იგი მუდმივად იყო პრაქტიკით განპირობებულ კონკრეტულ შესწავლათა საგანი" ("Le Prochiron de Basile, Constantin et Léon commença une Ère nouvelle dans la législation Byzantine et son autorité ne s’affaiblit pas un seul instant dans tout le cours de l'empire d'Orient … Les nombreux manuscrits de tout âge et de diverses origines qui nous ont transmis le Prochiron dans son intégrité attestent, par leur existence, combien l'autorité de ce manuel fut permanente dans tout le cours de l'empire; et les transformations successives que son texte a subies dans les mains des jurisconsultes prouvent qu'il fut constamment l'object des études particulières de la pratique", J. A. B. Mortreuil, Histoire …, II, Paris, 1847, p. 36). დავძენთ, რომ მიზანდასახულობა ბასილის მიერ "პროქირონის" გამოცემისა თავის თავში უკვე გულისხმობდა ხსენებული ძეგლის განსაკუთრებულ ფუნქციას. ეს მიზანდასახულობა იყო "ძველ რჯულთა გაწმენდა" (ἀνακάθαρσις τῶν παλαιῶν νόμων, A. B. Mortreuil, Histoire …, II, p. 39). რაც შემდეგში ერთ-ერთ სახელად განეკუთვნა იმავე ლეონის მიერ თავის ძმა ალექსანდრესთან და ძე კონსტანტინე პორფიროგენეტთან ერთად გამოცემულ "ბასილიკებს" (იხ. ამის შესახებ ქვემოთ). ცალკე ნუსხის მიხედვით (Cod. Vatic. Gr. 845) 1895 წ-ს განხორციელდა მეტად მნიშვნელოვანი გამოცემა: Prochiron Legum, Publicato Secondo il Codice Vaticano Greco 845, a cura di F. Brandileone e V. Puntoni, vol. unico, roma, 1895].

[ხსენებულ "პროქირონს" ქრონოლოგიურად წინ უძღოდა 740-741 წწ-ში ლეონ III ისავრელისა (717-741) და მისი ძის კონსტანტინე კოპრონიმის ({720}741-775), - მოგვიანო ტრადიციით კი, IX-X სს-ის იმპერატორთა: ზემოხსენებული ლეონ VI ბრძნისა (886-912) და ლეონის ძის კონსტანტინეს (913-959), - მიერ ბერძნულად 18 თავად გამოცემული Ἐκλογὴ τῶν νόμων ანუ, ლათინურით, Ecloga Legum12, ე. ი. "კანონთა გამონაკრები", რაც ცნობილია, აგრეთვე, როგორც Ecloga Leonis et Constantini ("ეკლოგა ლეონისა და კონსტანტინესი") ან მოკლედ Ecloga - "ეკლოგა"13. აღვნიშნავთ, რომ ხსენებული ძეგლი ცალკეულ შემთხვევებში იწოდება აგრეთვე - νόμος – "რჯული" (=სამართალი), ἐγχειρίδιον – "სახელმძღვანელო", νεαρὰ διατάξις – "ახალი განწესება" (იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 364; შდრ. აგრეთვე: "ლეონ ისავრიელმა, თავის ძესთან, კონსტანტინე კოპრონიმთან ერთად, ჩვ. წ. 740 წ-ს გამოსცა სამართლის სახელმძღვანელო, რაც ცნობილია სახელწოდებით: "Ecloga Legum", ზოგჯერ აგრეთვე წოდებული როგორც "ენქირიდიონი" [სახელმძღვანელო] ანდა "ისავრიელთა სამართალი", იხ. The history of Roman law from the text of Ortolan’s Histoire …, დასახ. გამოც., p. 501: "Leo the Isaurian, with his son Constantine Copronymus, published A. D. 740 a manual of the law which is known by the name of Ecloga legum, sometimes also called Enchiridium [manual], or The Isaurian law"). რაც შეეხება ძეგლის გამოქვეყნების წელს, ამ მხრივ განსაკუთრებით არგუმენტირებულია J. Mortereuil-ის დასკვნა. ხსენებული მკვლევარი ხელნაწერთა თარიღობრივი მაჩვენებლების სკრუპულოზური შესწავლის შედეგად აღნიშნავს: "ეს სხვადასხვა თარიღობრივი მაჩვენებელი ბერძნული სტილით შეესაბამება 740-741 წლებს დიონისე მცირის ერით, მცირედით ადრე ლეონ ისავრიელის სიკვდილამდე, რაც არის ეკლოგის გამოქვეყნების სავარაუდო დრო". იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 365. შევნიშნავთ იმასაც, რომ ბასილი მაკედონელის მიერ ხსენებული "ეკლოგა" კატეგორიულადაა უარყოფილი "ეპანაგოგეს" შესავალში (შდრ. ბასილის სიტყვები: "ჩვენეული მეუფება ... ისავრიელთა ნაყბედობის მიერ [παρά τῶν ’Ισαύριων φληναφίας] ზემოთქმული საღვთო დოგმატის საწინააღმდეგოდ და მაცხოვნებელ რჯულთა დასარღვევად განწესებულებს ყოვლითურთ განაგდებს და განიშორებს [πάντῃ ἀποβαλομένη καὶ ἀποῤῥίψασα – omnes omnino rejiciens atque repudians]", Collectio Librorum Juris Graeco-Romani Ineditorum, Ecloga Leonis et Constantini, Epanagoge Basilii Leonis et Alexandri, edidit Carolus Eduardus Zachariae a Lingenthal, Lipsiae 1852, p. 62 [აღნიშნულ გამოცემას ქვემოთ ვუთითებთ შემოკლებით: Zachariae, Collectio Librorum, დასახ. გამოც. 1852]; შდრ. Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nunc Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instruxit C. E. Zachariae, L. U. D. Heidelbergae 1837: Epanagoge Basilii, Leonis et Alexandri, pp. LXIX-LXX, იქვე ლათინური ტექსტიც. შდრ. ფრანგ. თარგმ. J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 371-372). მიუხედავად ამგვარი უარყოფისა, ხსენებული "ეკლოგა" შემდგომ პერიოდშიც გამოიყენებოდა, - მეტიც, არაიშვიათად თვით ბასილის "პროქირონის" თანაბარი პატივითაც სარგებლობდა იგი. როგორც მიუთითებს A. B. Mortreuil, ერთ-ერთი ხელნაწერი XIV ს-ისა (1391, Paris) ხსენებულ ძეგლს სახელდებს როგორც Ecloga genuina ("ჭეშმარიტი ეკლოგა") და ათავსებს მას ბასილის "პროქირონის" მომდევნოდ, რაც ნიშნავს იმას, რომ ამ ნუსხის სკრიპტორი, მკვლევრის სიტყვებით, "წარმოგვიდგენს ეკლოგას თითქმის ბასილის "პროქირონის" თანაბარი პატივის მქონედ" ("...avec une autorité au moins égale à celle du Prochiron", J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 372). საკუთრივ ზემოგანხილული "პროქირონის" მითითებულ პირველ გამოცემას (870-879 წწ.) შემდეგ, 879-886 წწ-ში14, მოჰყვა განახლებული 40 ტიტლოვანი გამოცემა ბასილი I მაკედონელისა (867-886) და მისი ძეების ლეონისა (886-912) და ალექსანდრეს ({879}912-913) სახელით, რასაც ეწოდა Ἐπαναγωγή τοῦ Νόμου ("რჯულის ზეაღსავალი") ან Εἰσαγωγή τοῦ Νόμου ("რჯულის შესავალი"), ლათინურად Epanagoge Legis, ან Isagoge Legis, მოკლედ კი - "ეპანაგოგე"15. რომლის მიზანდასახულობაც, ბასილის მიერვე მკაფიოდ გამოთქმული თვით "შესავალში", უკვე გულისხმობდა ("ბასილიკების" მსგავსად, რომლებსაც ქვემოთ შევეხებით) ხსენებული ძეგლის განსაკუთრებულ ფუნქციას, კერძოდ, "ძველ რჯულთა გაწმენდას", ანუ, როგორც მითითებულ შესავალშია მკითხველის მიმართ ნაუწყები, იმპერატორთა მეუფებამ ამ ძეგლის გამოცემით, "უპირველეს ყოვლისა, ძველ რჯულთაგან ვრცლად გადმოცემული ყოველივე გაწმინდა, და ორმოც წიგნში რჯულის მთელი განფენილობა აუმღვრევლად და შეურყვნელად შეგიზავათ თქვენ როგორც საღვთო სასმელი" (χρῶτον μὲν τὰ ἐν πλάτει τῶν παλαιῶν νόμων κείμενα ἅπαντα ἀνακαθαρίσασα, ἐν τεσσαράκοντα βίβλιοις ἀθόλωτον καὶ ἀνόθευτον τὸ πᾶν χῦμα τοῦ νόμου ὡς πόμα θεῖον ὑμῖν ἀκέρασε, Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ, Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nunc Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instruxit C. E. Zachariae, L. U. D. Heidelbergae 1837: p LXIX-LXX; შდრ. A. B. Mortreuil, Histoire ..., I I, p 39). "ეპანაგოგეს" ორმოცთავედის შედარება "პროქირონის" ორმოცთავედთან პირველის მეორისგან გენეტიკურ გამომდინარეობას ადასტურებს: A. Mortreuil შენიშნავს: "ამრიგად, ცხადია, რომ ბასილის მიერ გამოქვეყნებული მეორე სახელმძღვანელო სხვა არაფერია, თუ არა "პროქირონის" რედაქტირებული და გავრცობილი ტექსტი, და რომ სწორედ ამ მიზეზის გამოა იგი ხელნაწერებში დასათაურებული როგორც Ἐπαναγωγὴ τοῦ νόμου (repetita praelectio legis), ესე იგი, ხელმეორე გამოცემა იმ რჯულისა (კანონმდებლობისა), რომელიც ბასილიმ ადრე გამოაქვეყნა" (Il est done évident que le second manuel publié par Basile nest qu'un texte revu et augmenté du Prochiron, et que c'est par ce motif qu'il a été intitulé dans les manuscrits Ἐπαναγωγὴ τοῦ νόμου (repetita praelectio legis), c'est-à-dire seconde édition de la loi que Basile avait antérieurement publiée", A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 44). და ბოლოს, IX ს-ის მიწურულს ბასილი I მაკედონელისა (867-886) და მისი ძის ლეონ VI ბრძნის ანუ ფილოსოფოსის, (886-912) ღვწით შედგა და 892 წ-ს ლეონის მიერ გამოქვეყნდა უმნიშვნელოვანესი სამოცწიგნედი τὰ βασιλκὰ νόμιμα ანუ "სამეფო რჯულდებანი", იგივე Basilicorum Libri, ე. ი. "სამეფო [კანონთა] წიგნები" ანუ "ბასილიკები"16 (ბერძნ. τὰ βασιλκά), დაფუძნებული არსებითად იუსტინიანეს მიერ გამოცემულ ოთხნაწილედ "სამოქალაქო სამართლის კორპუსზე" და "პროქირონზე", რომლებზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი. ხსენებული "ბასილიკა", როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ცნობილია აგრეთვე შემდეგი სახელწოდებით: ἀνακάθαρσις τῶν παλαιῶν νόμων (Repurgatio veterum legum) ანუ "ძველი კანონების გაწმენდა" (იხ. The history of Roman law from the text of Ortolan's Histoire …, დასახ. გამოც., p. 502: "საბოლოოდ, ლეონ ფილოსოფოსმა გააგრძელა და წარმატებულ დასასრულამდე მიიყვანა ის საქმე, რაც ნაწილობრივ მისმა მამამ დაიწყო და რაც ცნობილი იყო როგორც Repurgatio veterum legum ანუ "ძველი კანონების გაწმენდა [რევიზია]". თვით XII ს-შიც ამ სახელით (ἀνακάθαρσις τῶν παλαιῶν νόμων) უწოდებს ხსენებულ ძეგლს XII ს-ის ცნობილი კანონისტი, ანტიოქიის პატრიარქი თეოდორე ბალსამონი17, თუმცა ეგევე ძეგლი ცნობილია აგრეთვე როგორც "ექვსწიგნედი" ("ექვსტომედი") ანუ "ჰექსაბიბლოსი" (῾Εξάβιβλος), გამომდინარე იქიდან, რომ თვით ლეონ ბრძენი "ბასილიკებს" ექვს წიგნად ჰყოფდა, როგორც ეს აღნიშნულია "ბასილიკათა" შესავალშივე (იხ. Ch. Sherman, Roman Law, დასახ. გამოც., p. 164, n. 842); კიდევ, სამოცნაწილედობის გამო, მას ეწოდებოდა "სამოცწიგნედი" ანუ ῾Εξηκοντάβιβλος ანდა "სამეფოთა [=სამეფო კანონთა ანუ ბასილიკების] სამოცთავედი" (Τὰ Εξηκοντα κεφάλαια βασιλικῶν), თუმცა ყველაზე ხშირი სახელი, როგორც უკვე ზემოთ დავიმოწმეთ, იყო ὁ βασιλικὸς [νόμος] ანდა Τὰ Βασιλικά [νόμιμα] (იხ. Charles Phiness Sherman, Roman Law, დასახ. გამოც., p. 164). კვლავ აღვნიშნავთ, რომ ამ ძეგლმა ჩვენამდე ძირითადად მოაღწია "ბასილიკების" სახელწოდებით. მისი გამოქვეყნება, ყველა ნიშნით, განხორციელდა იმ დროს, როდესაც ლეონი კავშირში იყო თავის ძმასთან, ალექსანდრესთან, და თავის ძესთან, კონსტანტინე პორფიროგენეტთან, - ჩვ. წ. 906 წ-იდან ჩვ. წ. 911 წ-მდე", - შდრ: Finally, Leo the Philosopher continued and brought to a successful termination the work which was partly executed by his father, and which was known as the Repurgatio veterum legum, or revision of the ancient laws, and which has been handed down to us under the title of the Basilicas. The promulgation of this work was in all probability made at the time when Leo was associated with his brother Alexander and his son Constantine Porphyrogenitus, - from A.D. 906 to A.D. 911; აღვნიშნავთ, რომ Sheldon Amos-ის მითითებით ლეონ ბრძნის "ბასილიკები" და "ნოველლები" შედგა 886-916 წწ-ში). ამ წიგნთა შესახებ გამომსახველი ლაკონური შეფასება მოგვცა შერმანმა: "ბასილიკა" არის იუსტინიანეს მთელი სამართლის ბერძნული შემოკლება (შდრ. "The Basilica are a Greek abridgment of the entire law of Justinian", იხ. Charles Phineas Sherman, Roman Law in the Modern World, vol. I: History of Roman Law and its Descent into English, French, German, Italian, Spanish and other Modern Law, Boston, U.S.A. The Boston Book Company, 1917, p. 164). „ბასილიკებთან“ დაკავშირებულია ორი „სინოფსისი“. ისინი წარმოადგენს „ბასილიკების“ შემოკლებას, რაც ბერძნულად ცნობილია სახელით ἐκλογὴ βασιλικῶν ["ბასილიკების გამონაკრები"], ლათინურად კი როგორც Synopsis Basilicorum Major ["სინოფსისი ბასილიკებისა დიდი"] ან უფრო მოკლედ Synopsis  Major ანუ "დიდი სინოფსისი" (შდრ. ქვემოთ: "მცირე სინოფსისი"), პირველი რედაქციის სახით შედგა 997 წ-ს და იგი, გვიანდელი ცვლილებებით, მოქმედებაში დარჩა იმპერიის აღსასრულამდე (შდრ. W. A. Hunter, m. a. A Systematic…, p. 96). როგორც ჩანს, ამავე ტიპისაა Leunklavius-ის მიერ გამოცემული Ecloga sive Synopsis Basilicorum ["ეკლოგა ანუ "ბასილიკების სინოფსისი"], რადგან იგი, განსხვავებით გვიანდელი ანუ "მცირე სინოფსისისგან" (ამ ძეგლის შესახებ იხ. ქვემოთ) ჯერ კიდევ არ არის ანბანზე დალაგებული და თვით "ბასილიკების" წიგნთა მიმდევრობას მიჰყვება (იხ. Leunclavius Johannes, Ecloga sive Synopsis Basilicorum, Basile, 1577; ეს გამოცემა მოგვიანებით შეავსო Ch. Labbé-მ თავის ცნობილ პუბლიკაციაში: Charles Labbé, Observationes et emendationes in Synopsin Basilicon, 1606, Parisiis, p. 1-223). არსებობდა "ბასილიკების" კიდევ ერთი შემოკლებული რედაქცია, შედგენილი 1072 წ-ს მიქაელ ატალიატოსის (Μιχαὴλ Ἀτταλειάτου) მიერ, სახელწოდებით Ποίημα νομικὸν ἤτοι Πραγματική რაც ნიშნავს: "რჯულდებითი შრომა ანუ საქმითი [სახელმძღვანელო]" (ლათ. Opusculum de Jure sive Pragmatika; ტექსტისთვის იხ. საეკლესიო-სამოქალაქო კანონმდებლობითი ტექსტების თავის დროზე მეტად გახმაურებული ნაშრომი, გამოსაცემად მომზადებული ზემოხსენებული Leunclavius-ის მიერ და მისი გარდაცვალების შემდეგ გამოცემული M. Freherus-ისგან: Juris Graeco-Romani tam Canonici quam Civilis, Tomi Duo, Johannis Leunclavii Amelburni, V. CI. Studio ex Variis Europae Asiaeque Bibliothecis Eruti, Latineque redditi, Nunc Primum Editi Cura Marquardi Freheri …, Francofurti, 1596, t. II pp. 1-78; აღნიშნული გამოცემის სატიტულო ფურცელზე ძეგლი სახელდებულია ბერძნულ-ლათინურად. ეს უკანასკნელი, კერძოდ, ასეთი სახისაა: Michaelis Attaliatae, Proconsulis et Judicis, Opus de Jure, sive Pragmatica, facta imperatoris Michaelis Ducae Jussu ["მიქაელ ატალიატის, პროკონსულისა და იურისტის, "შრომა სამართლის შესახებ" ანუ "პრაგმატიკა", შესრულებული იმპერატორ მიქაელ დუკას ბრძანებით"], თუმცა თვით ძეგლის ქუდად მოცემულია შემოკლებული სახელი: Attaliatae Synopsis). ორივე ეს შემოკლება XIII ს-ის II მეოთხედში კიდევ უფრო შემოკლდა და ანბანის რიგზე განლაგდა Synopsis minor-ის ანუ "მცირე სინოფსისის" სახელით ცნობილ ძეგლში, რომლის შედგენას ზოგიერთი წყარო ბერძნულ-რომაული სამართლის სპეციალისტად ნავარაუდევ ვინმე დოკიმუსს განუკუთვნებს. აღნიშნულ "მცირე სინოფსისს" გვიანდელი "ექვსწიგნედის" ანუ ჰექსაბიბლოსის (და არა ბასილიკების ჰექსაბიბლოსის) ავტორი ჰარმენოპულოსი (XIV ს.) უწოდებს τὸ μικρὸν κατὰ στοιχεῖον-ს ანუ "მცირე [სინოფსისი] ანბანზე", იხ. W. A. Hunter, m. a. A Systematic…, p. 96; აგრეთვე: Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, Edited by William Smith, vol. I, London, 1869, p. 1058; შდრ. Ch Sherman, Roman law, დასახ. გამოც.., p. 169; თუ "დიდი სინოფსისი" X ს-ის შუა წლებში შედგენილად მიიჩნევა, "მცირე სინოფსისს" XIII ს-ის დამდეგს აკუთვნებენ. მაგალითად, D. Ogg აღნიშნავს: "იყო ორი "სინოფსისი ბასილიკებისა""დიდი სინოფსისი", დაახ. 950 წ., და "მცირე სინოფსისი", XIII ს-ის დასაწყისი“ (შდრ. There were two synopses of the Basilica – the Synopsis Major – about ad 950, and the Synopsis Minor – early thirteenth century, Ioannis Seideni Ad Fletam Dissertatio, Reprinted from the edition of 1647 with parallel translation, introduction and notes by David Ogg, Oxford. 1925, p. 65, n. 2). "დიდ სინოფსისთან" დაკავშირებით შელდონ ამოსი შენიშნავს: "ახ. წ. 969 – "სინოფსისი [დიდი] ბასილიკებისა", ეს, მისივე [ძეგლისვე, ე. ჭ.] უწყებით, იყო "ბასილიკების" სამოცი წიგნის მოკლე გადამუშავება. იგი განიყოფებოდა ოცდაოთხ თავად ანუ "სტოიხეიონად" [στοιχεῖα] და მთლიანობაში მოიცავდა სამასორმოცდარვა ტიტულს" (შდრ. A.D. 969. – The Synopsis [Major] Basilicorum. This work was what it purports to be, a brief digest of the sixty books of the Basilica. It was divided into twenty-four heads [στοιχεῖα], and the whole into three hundred and forty-eight titles, იხ. Sheldon Amos, The History and Principles of the Civil Law of Rome; An Aid to the Study of Scientific and Comparative Jurisprudence, Trench, 1883, p. 401). აღნიშნულ "სინოფსისთა" ტექსტებისთვის იხ. Jus Graeco-Romanum, ed. Zacharia von Lingenthal, pars II (Leipzig 1856), pars V (Leipzig, 1884). ამავე ეპოქიდან შეიძლებოდა ყურადღება მიგვექცია, აგრეთვე, სამ კანონმდებლობით ნაშრომზე, რომელთაგან ქრონოლოგიურად პირველი, სახელით πεῖρα ანუ "ექსპერიმენტი" ("ცდა")18, უშუალოდ დაკავშირებული "ბასილიკებთან" არ არის, დანარჩენი ორი კი სწორედ "ბასილიკების" და სხვა ადრეული იურიდიული ძეგლების გვიანდელ დამუშავებას წარმოადგენს სხვადასხვა პროფილით. აღნიშნული ძეგლების შესახებ გ. მუსურაკისი შენიშნავს "სამი სხვა ძეგლიც შეიძლება იყოს ხსენებული ამ კუთხით [I] Experientia Romani ანუ Peira ["ცდა" ანუ "ექსპერიმენტი"] - დაახლ. 1050 წ-ისა, რაც არის საკანონმდებლო განწესებათა 75 ტიტულიანი კრებული, დიდწილად გამოკრებილი კონსტანტინეპოლელი მოსამართლის, ევსტათი რომაელის19 ნაწერებიდან; [II] "ტიპუკეიტოსი" ["რა-სად-დევს"20] - "ბასილიკების" საძიებელი, შედგენილი მოსამართლე პაძეს მიერ XI ს-ის მიწურულს; [III] "კანონთა სინოფსისი" - დაახლ. 1070 წლისა, კანონთა კრებული, შედგენილი ცნობილი იურისტისა და ფილოსოფოსის, მიქაელ ფსელოსის მიერ "იუსტინიანეს კოდიფიკაციის [=საკოდექსო ძეგლების]" და "ბასილიკების" საფუძველზე21, რაც მან მიუძღვნა თავის მოწაფეს, იმპერატორ მიქაელ VII დუკას" (შდრ. Three other works may also be mentioned in this connection: the Experientia Romani or Peira - c. 1050, a collection, under 75 titles, of juristic decisions drawn largely from thr writings of Eustathius Romanus, a judge at Constantinople; the Tipoukeitos, a repertory on the Basilica composed by Patzes, a judge, in the late eleventh century; and the Synopsis Legum - c. 1070, a collection of laws from the codification of Justinian and the Basilica prepared by the jurist and philosopher Michael Psellus and dedicated to his pupil, the Emperor Michael VII Ducas, George Mousourakis, The Historical and Institutional Context of Roman Law, New Zealand, 2003, p. 407). დავძენთ, რომ "ბასილიკები", პირდაპირი თუ არაპირდაპირი დამოწმებით, გვიანდელი ეპოქის მრავალ სხვა კანონმდებლობით ძეგლშიც იჩენს თავს22].

მითითებული კანონმდებლობითი წყაროებიდან, შეგახსენებთ, ჩვენს ყურადღებას ამჯერად იქცევს ზემოხსენებული სამართლებრივი სახელმძღვანელო "პროქირონი", რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, შეიცავს იუსტინიანე I-ის "კოდექსიდან" მოტანილი ტექსტის ბერძნულ ვარიანტს, რაც სიტყვა-სიტყვით ასე ითარგმნება:

"წმინდა ნათლისღებისგან [C: "ნათლისღების მიერ"] ვინმეს მიმღებს არ შეუძლია, რომ შემდეგში ცოლად შეირთოს იგი, როგორც, რა თქმა უნდა, მის ასულად ქმნილი, არცთუ იმისი დედა ან ასული; არცთუ მის ძეს (მიმრქმელის ძეს, ე.ჭ.) შეუძლია ეს, ვინაიდან ესოდენ სხვას არაფერს ძალუძს მამობრივი მოწლეობის აღძვრა (სიტყვ. "შემოყვანა", ე.ჭ.) და ქორწინების სამართლიან დაბრკოლებად [ქცევა] ამგვარი კავშირისთვის (B: "როგორც ამგვარ კავშირს"), რომლის შედეგადაც, ღვთის შუამდგომლობით, მათი სულები თანაშერთულნი არიან" (Ὁ μέντοιγε ἀπὸ [C: διὰ] τοῦ ἁγίου βαπτίσματός τινα δεξάμενος οὐ δύναται αὐτὴν ὕστερον πρὸς γάμον ἀγαγέσϑαι, ὡς δῆϑεν ϑυγατέρα αὐτοῦ γενομένην, οὐδὲ τὴν ταύτης μητέρα ἢ ϑυγατέρα· ἀλλ̕ οὐδὲ ὁ υἱὸς αὐτοῦ. ἐπειδὴ οὐδὲ ἄλλο οὕτως δύναται εἰσαγαγεῖν πατρικὴν διάϑεσιν καὶ δικαίαν γάμου κώλυσιν πρὸς τὸν τοιοῦτον δεσμὸν [B: ὡς ὁ τοιοῦτος δεσμός], δι̕ οὗ ϑεοῦ μεσάζοντος αἱ ψυχαὶ αὐτῶν συνάπτονται; Proch. Tit. VII, cap. 2823; შდრ. ლათ. თარგმ.: Qui vero aliquam ex sacro baptismate suscepit eam deinde uxorem ducere nequit, utpote filiam ipsius factam, nec matrem ejus filiamve: sed nec filius ejus. Siquidem nihil aliud paternum affectum et justam matrimonii prohibitionem magis inducere potest, quam tale vinculum, per quod deo interveniente eorum animae conjunguntur. იხ. Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ. Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nunc Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instruxit C. E. Zachariae, L.U.D. Heidelbergae 1837 p. 58. ციტატის წყაროზე მითითება იხ. იქვე, სქ. 54: Cod. V, 4,26; დავძენთ, რომ ეგევე ტექსტი II ტიტულის γ მუხლად წარმოდგენილია Antonius Monferatus-ის მიერ გამოცემულ "ეკლოგაში" [იხ.: Ecloga Leonis et Constantini cum apendice, edidit Antonius G. Monferratus, Athenis, 1889, p. 8], თუმცა იმავე "ეკლოგის" K. Zachariae-სეულ ზემომითითებულ პუბლიკაციაში, ნუსხათა კვალობაზე, მითითებული მუხლი ტექსტიდან ამოღებულია. იხ. Zachariae, Collectio Librorum, დასახ. გამოც. 1852, p. 16).

საგულისხმოა, რომ "პროქირონის" ზემორე განჩინება სიტყვა-სიტყვით არის შენარჩუნებული 920 წლის ცნობილ კანონმდებლობით ძეგლში Ἐκλογὴ νόμων τῶν ἐν ἐπιτόμῳ ἐκτεθειμένων (ლათ. Ecloga Legum in Epitome Expositarum) ანუ "შემოკლებულ კანონთა ნაკრები", იგივე Epitome Legum ("კანონთა შემოკლება"), "Epitome" ("შემოკლება", "შეჯამება" ანუ "ეპიტომე")24. ამ ძეგლში "პროქირონის" ტექსტთან მიმართებით სახეზეა მხოლოდ უმნიშვნელო სხვაობა: αὐτήν მასში შეცვლილია წაკითხვით ταυτήν, მეორე მხრივ კი, "პროქირონის" ნუსხათა მონაცემების ურთიერთსხვაობის შემთხვევაში, გამოკვეთილია თანხვედრა B მანუსკრიპტის წაკითხვასთან (შდრ. Ὁ μέντοιγε ἀπὸ τοῦ ἁγίου βαπτίσματός τινα δεξάμενος οὐ δύναται ταυτήν ὕστερον πρὸς γάμον ἀγαγέσϑαι, ὡς δῆϑεν ϑυγατέρα αὐτοῦ γενομένην, οὐδὲ τὴν ταύτης μητέρα ἢ ϑυγατέρα• ἀλλ̕ οὐδὲ ὁ υἱὸς αὐτοῦ. ἐπειδὴ οὐδὲ ἄλλο οὕτως δύναται εἰσαγαγεῖν πατρικὴν διάϑεσιν καὶ δικαίαν γάμου κώλυσιν  ὡς ὁ τοιοῦτος δεσμός, δι̕ οὗ ϑεοῦ μεσάζοντος αἱ ψυχαὶ αὐτῶν συνάπτονται, Epit. Τιτλ. Κβ, მუხლი λ. იხ. Jus Graeco-romanum, Pars II, Synopsis Minor et Epitome, edidit Carolus Eduardus Zachariae a Lingenthal, Lipsiae 1856, p. 424. აღნიშნულ გამოცემაში, 9-264 გვ.-ზე, "ეპიტომესთან" ერთად გამოქვეყნებულია კიდევ ერთი კანონმდებლობითი ძეგლი, სპეციალურ ლიტერატურაში Synopsis Minor-ის ანუ "მცირე სინოფსისის" სახელით ცნობილი, რომლის ბერძნული სათაურია: Νόμιμον κατὰ στοιχεῖον - "რჯულდება ანბანის მიხედვით" (ამ ძეგლის შესახებ იხ. ქვემოთ). დავძენთ, რომ "ეპიტომეს" მოეპოვება თავისი უშუალო წერილობითი წყაროც. როგორც შენიშნულია, "კანონთა ეპიტომე" ანუ "მოკლედ გადმოცემულ კანონთა გამონაკრები", რაც გამოჩნდა 920 წ-ს, რომანოზ ლეკაპენოსის მეფობის პირველ წელს, მომდინარეობს, მისი გამომცემლის Zachariae-ს თანახმად, სხვა შრომისგან, რომლის სახელია: "ეპიტომე, შეკრებილი ძველი წიგნებიდან"; შდრ. The Epitome legum, or Ecloga legum in epitome expositarum, which appeared in 920, the first year of the reign of Romanus Lecapenus, was derived, according to its editor Zachariae, from another Epitome ex antiquis libris collecta", იხ. Cambridge Medieval History, vol. IV: The Eastern Roman Empire [717-1453], ch. XXII: Byzantine Legislation from the Death of Justinian [565] to 1453, p. 716).

ეგევე განჩინება სახეზეა ზემოხსენებული "ბასილიკების" 28-ე წიგნის მეხუთე ტიტულის XV (XIV) ქვეთავში:

"წმინდა ნათლისღებისგან ვინმეს მიმღებს არ შეუძლია, რომ შემდეგში ცოლად შეირთოს იგი, როგორც, რა თქმა უნდა, მის ასულად ქმნილი, არცთუ იმისი დედა ან ასული; არცთუ მის ძეს (მიმრქმელის ძეს, ე.ჭ.) [შეუძლია ეს], ვინაიდან ესოდენს სხვას არაფერს ძალუძს მამობრივი მოწლეობის აღძვრა (სიტყვ. "შემოყვანა", ე.ჭ.) და ქორწინების სამართლიან დაბრკოლებად [ქცევა], როგორც ამგვარ კავშირს, რომლის შედეგადაც, ღვთის შუამდგომლობით, მათი სულები თანაშერთულნი არიან" (Ὁ μέντοιγε ἀπὸ τοῦ ἁγίου βαπτίσματός τινα δεξάμενος οὐ δύναται αὐτὴν ὕστερον πρὸς γάμον ἀγαγέσϑαι, ὡς δῆϑεν ϑυγατέρα αὐτοῦ γενομένην, οὐδὲ τὴν ταύτης μητέρα ἢ ϑυγατέρα· ἀλλ̕ οὐδὲ ὁ υἱὸς αὐτοῦ. ἐπειδὴ οὐδὲ ἄλλο οὕτως δύναται εἰσαγαγεῖν πατρικὴν διάϑεσιν καὶ δικαίαν γάμου κώλυσιν πρὸς τὸν τοιοῦτον δεσμὸν, δι̕ οὗ ϑεοῦ μεσάζοντος αἱ ψυχαὶ αὐτῶν συνάπτονται; იხ. Basilicorum Libri LX, Series A, ediderunt H. J. Scheltema et N. van der Wal, Gravenhage, vol. IV, Libri XXVI-XXXIV, 1962, p. 1348, 6-11).

და ბოლოს, ხსენებული განჩინების ასევე სიტყვა-სიტყვით გამეორებას ადგილი აქვს ბიზანტიური კანონმდებლობითი კორპუსის ერთ-ერთ უკანასკნელ და უმნიშვნელოვანეს ძეგლში, რასაც "რჯულთა (კანონთა) პროქირონი ("ხელთდებული") (Πρόχειρον τῶν νόμων), იგივე Promptuarium Juris Civilis ("სამოქალაქო სამართლის საცავი"), იგივე Epitome Juris Civilis ("სამოქალაქო სამართლის ეპიტომე ["შეჯამება", "შემოკლება"]"), იგივე Manuale Legum dictum Hexabiblus ("კანონთა სახელმძღვანელო, ექვსწიგნედად თქმული") ან, მოკლედ, "ჰექსაბიბლოსი" (Ἐξάβιβλος - "ექვსწიგნედი")25 ეწოდება. ძეგლის ავტორია მკვლევართა უმრავლესობის მიერ XIV ს-ის მოღვაწედ მიჩნეული თესალონიკის მოსამართლე და ნომოფილაქსი ანუ კანონთმცოდნე (სიტყვ. "კანონთმცველი") კონსტანტინე  ჰარმენოპულოსი, რომელსაც, ერთ-ერთი ვენური ხელნაწერის მინაწერის მიხედვით (ლამბეკიუსის აზრით, მინაწერის ავტორია XIV ს-ის საეკლესიო ავტორი ფილოთეოსი26), 1345 წ.-ს დაუწერია ზემორე შრომა27. ჰარმენოპულოსის მიერ დამოწმებული ტექსტი მხოლოდ უმნიშვნელოდ სხვაობს ზემომოტანილი ციტატებისგან (დასაწყისში დაკლებულია μέντοιγε, შემდეგ კი - არტიკლი τὴν, ხოლო სიტყვა εἰσαγαγεῖν შეცვლილია სიტყვით συναγαγεῖν და ა.შ.)

დავიმოწმებთ "ჰექსაბიბლოსში" დაცულ ტექსტს სრულად:

Ὁ ἀπὸ τοῦ ἁγίου βαπτίσματός τινα δεξάμενος οὺ δύναται αὐτην ὕστερον πρὸς γάμον ἀγαγέσθαι, ὡς δῆθεν θυγατέρα αὐτοῦ γενομένην οὐδὲ ταύτης μητέρα ἢ θυγατέρα• ἀλλ’ οὐδὲ ὁ υἱὸς αὐτοῦ. ἐπειδὴ οὐδὲν ἄλλο οὕτω δύνατι συναγαγεῖν πατρικὴν διάθεσιν καὶ δικαίαν γάμου κώλυσιν πρὸς τὸν τοιοῦτον δεσμόν, δι’οὗ θεοῦ μεσάζοντος αἱ ψυχαὶ αὐτῶν συνάπτονται28 ["წმინდა ნათლისღებისგან ვინმეს მიმღებს არ შეუძლია, რომ შემდეგში ცოლად შეირთოს იგი, როგორც, რა თქმა უნდა, მის ასულად ქმნილი, არცთუ ამისი დედა ან ასული; არცთუ მის ძეს (მიმრქმელის ძეს, ე.ჭ.) [შეუძლია ეს], ვინაიდან ესოდენ სხვას არაფერს ძალუძს მამობრივი მოწლეობის აღძვრა (სიტყვ. "შემოკრება", "მოზიდვა", ე.ჭ.) და ქორწინების სამართლიან დაბრკოლებად [ქცევა] როგორც ამგვარ კავშირს, რომლის შედეგადაც, ღვთის შუამდგომლობით, მათი სულები თანაშერთულნი არიან"].

ამრიგად, იუსტინიანე I-ის 529-534 წწ-ის კოდექსის ანუ "წესდების" მიხედვით, რომლის შესაბამისი განჩინება სრულ საკანონმდებლო ნორმადაა განსაზღვრული IX ს-ის ბოლო მეოთხედის დიდად მნიშვნელოვანი "პროქირონის", X ს-ის I მეოთხედის "ეპიტომის" და XIV ს-ის "ჰექსაბიბლოსის" მიერ (ამ განჩინების კვალი სხვა კანონმდებლობით ძეგლებშიც ცხადად შეიმჩნევა), სრულიად ნათელია, რომ ნათლისღებაში მონაწილეობას იღებდა მხოლოდ ერთი მიმრქმელი, რადგან მიმრქმელის შემთხვევაში ხსენებული "კოდექსი" (ასევე, რა თქმა უნდა, "პროქირონიც", "ეპიტომეც" და "ჰექსაბიბლოსიც") უთუოდ შესაბამის განმარტებას გააკეთებდა საკუთრივ მათი (მიმრქმელთა) ნათესაური ურთიერთობის შესახებაც.

იგივე ვითარებაა ზემოხსენებულ "ეკლოგაშიც", რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, საუკუნეზე მეტით წინ უსწრებს "პროქირონს" (მიეკუთნება, კვლავ აღვნიშნავთ, 740-471 წწ-ს). ეს ძეგლიც, იუსტინიანეს ზემორე განჩინების კვალობაზე, ასევე, სრულიად მკაფიოდ, მხოლოდ ერთ მიმრქმელზე საუბრობს, თუმცა კი (და ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია) ზოგადი კონტექსტი მრავლობითია. მოვიტანთ შესაბამის განჩნებას:

"დაყენებულნი არიან [ქორწინებისგან], რომლებიც წმინდა და მაცხოვნებელი ნათლისღებისგან შეუერთდნენ ურთიერთს, ესე იგი მიმრქმელი - ამგვარი (ე.ი. ნათლისღებისმიერი, ე.ჭ.) ასულის და მისი დედისგან, ისევე როგორც მისი (მიმრქმელის, ე.ჭ.) ძეც ამგვარი ასულისა და მისი დედისგან" (შდრ. Κεκώλυνται δὲ, ὅσοι ἐκ τοῦ ἁγίου καὶ σωτηριώδους βαπτίσματος ἀλλήλοις προσηνώϑησαν, τουτέστιν ὁ ἀνάδοχος ἐκ τῆς τοιαύτης [L; alii: ἰδίας] ϑυγατρὸς καὶ τῆς αὐτῆς [LZ: ταυτῆς] μητρός, ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ αὐτοῦ υἱὸς ἐκ τῆς τοιαύτης ϑυγατρὸς καὶ τῆς αὐτῆς μητρός, Ecl. Tit. II, β', იხ. Zachariae, Collectio Librorum, დასახ. გამოც. 1852, p. 15; შდრ: Ecloga Leonis et Constantini cum apendice, edidit Antonius G. Monferratus, Athenis, 1889, p. 7).

კიდევ, იმავე "ეკლოგიდან":

"ის, ვინც თითქოსდა ცოლად მოიყვანს წმინდა და მაცხოვნებელი ნათლისღებისგან მისდამი შეძენილ სინდიკნოზს [="თანამშობელს", ე.ი. "შვილის მიმრქმელს", ე.ჭ.], ანდა ხორციელადაც თანაშეეყოფა მას ქორწინების გარეშე, ამის შემცოდე... მრუშთა სასჯელს დაექვემდებაროს, ესე იგი, ამასაც და იმასაც ცხვირი მოეკვეთოს" (Ὁ πρὸς γάμον τῷ [L; alii: τὸ] δοκεῖν αγόμενος τὴν ἐκ τοῦ ἁγίου καὶ σωτηριώδους βαπτίσματος γενομένην αὐτῷ σύντεκνον, ἢ καὶ σαρκικῶς ταύτῃ ἄνευ γάμου συμπλεκόμενος, ὁ τοῦτο πλημμελῶν... τῇ τῶν μοιχῶν ποινῇ καθυποβαλλέσθω, ἤγουν καὶ αὐτὸς κἀκείνη ῥινοκοπείσθω, Ecl. Tit. XVII, κε', იხ. Ecloga... Zachariae, p. 47; შდრ: Ecloga... Monferratus, p. 45; შდრ. აგრეთვე, "ეკლოგის" ხსენებული ტიტულის მომდევნო, ე.ი. 26-ე ანუ κς' მუხლი).

ერთი მიმრქმელი ვლინდება, აგრეთვე, ზემოხსენებული "ეპანაგოგეს" მეორმოცე ნაწილის მესამოცე მუხლში, გამომდინარე იქიდან, რომ ხსენებული მუხლი საუბრობს ხორციელი მშობლის სულიერ თანამშობელზე, ანუ სინდიკნოზზე (ე.ი. შვილის მიმრქმელზე) მხოლობით რიცხვში და არა სინდიკნოზებზე. წარმოვადგენთ შესაბამისი მუხლის თარგმანს სრულად:

"ვინც თავის სინდიკნოზს ან ქორწინების სახელით მოიყვანს ან კიდევ სხვაგვარად, ფარული აღრევით თანაშეეყოფა, მასთან ერთად მოეკვეთოს ცხვირი, ცხადია, იმის შემდეგ, რაც, უპირველესად, არარჯულიერი შეწყვილება იქნება დარღვეული. ამასთან, თუ იგი ქმრიან სინდიკნოზთან ჩაიდენს ამას, სასჯელი ისევ ისე წარემართოს, დამატებით კი სასტიკად იგვემონ" (Ὁ τῇ ἰδίᾳ συντέκνῳ ἢ ὀνόματι γάμου ἀγαγόμενος ἢ καὶ ἄλλως λαθραίᾳ μίξει συμπλεκόμενος, ἅμα αὐτῇ ῥινοκοπείσθω, δηλονότι τῆς παρανόμου συναφείας πρότερον διασπωμένης. εἰ μέντοι εἰς ὕπανδρον σύντεκνον τοῦτο διαπράττοι, ἡ μὲν ποινὴ ὡσαύτως προβήσεται, πρὸς ταύτοις δὲ καὶ σφοδρῶς τυπτέσθωσαν, Epanag., Tit. XL, cap. ξ. იხ. Zachariae, Collectio Librorum, დასახ. გამოც. 1852, p. 213).

თუ ჩვენ კვლავ იუსტინიანე იმპერატორის ზემორე განჩინებას დავუბრუნდებით (ეს განჩინება, გავიმეორებთ, მოგვიანებით, სხვადასხვა საუკუნეში, თითქმის სიტყვა-სიტყვით გადავიდა და სრულ საკანონმდებლო ნორმად შენარჩუნდა "პროქირონში", "ეპიტომეში" და "ჰექსაბიბლოსში"), როგორც მკაფიოდ აღვნიშნეთ, 529-534 წწ-ის კოდექსის ანუ "წესდების" მიხედვით, ნათლისღებაში მონაწილეობას იღებდა მხოლოდ ერთი მიმრქმელი.

დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ იგივე წესი თავს იჩენს კენტერბერიის სახელგანთქმული მთავარეპისკოპოსის (668-690) წმ. თეოდორე ტარსელ-კენტერბერიელის29 რჯულდებაში:

"კათაკმევლობაში, ნათლისღებასა და მიროცხებაში შეიძლება იყოს ერთი მამა" (In catechumene et baptismate et confirmatione unus potest pater esse)30.

მომდევნო საუკუნეში იორკის ეპისკოპოსი ეგბერტი (+766) თავის ცნობილ შრომაში Confessionale et Penitentiale ("აღსარებისა და სინანულისა") მიუთითებს:

"ნათლისღებაში შეიძლება იყოს ერთი მიმრქმელი" (In baptismo unus sponsor potest esse)31;

შემდეგ, IX ს-ის II ნახევარში ასევე მხოლოდ ერთ მიმრქმელზე საუბრობს პაპი ნიკოლოზ I (858-867 წწ.) თავის ცნობილ "რესკრიპტებში" ("ბრძანებულებებში") ანუ "დეკრეტებში":

"ადამიანს მართებს იმგვარი პატივის მიგება წმინდა წყაროდან მისი აღმომქმელისადმი როგორიც მამისადმი" (შდრ. Ita diligere debet homo eum qui suscepit ipsum de sacro fonte, sicut patrem, Decreta seu Rescripta Nicolai Papae I, ex Gratian volumine, Patrologia Latina, ed. J. Migne, t. 119, col. 1199 B);

შემდეგი უწყება ერთნათლიობის კანონიკურობასთან დაკავშორებით ესაა 888 წ-ის (G. Alfani-ისა და J. Lynch-ის მიხედვით 893 წ.)32 მეტცის საეკლესიო კრება (Concilium Metensis), რომელზეც მიღებული იქნა მკვეთრი დადგენილება ერთზე მეტი მიმრქმელის საწინააღმდეგოდ:

"რომ არასოდეს აღმოიქვას ორმა ან მრავალმა სანათლავი წყაროდან ბავშვი, არამედ - ერთმა, რადგან სხვა შემთხვევაში ადგილი ეთმობა ეშმაკს და ეგზომი მღვდელმოქმედებისადმი კრძალულება ქრება. მაშ, ერთია ღმერთი, ერთია ნათლისღება, ერთი უნდა იყოს ბავშვის მამა ან დედა, ვინც წყაროდან აღმოიქვამს მას" (იხ. J. Corblet, Histoire..., T. II, p. 204, n. 1, შდრ. Ut infantem nequaquam duo vel plures, sed unus a fonte baptismatis suscipiat. Quia in hujuscemodi serta diabolo datur locus, et tanti ministerii reverentia veloscit. Nam unus Deus, unum baptisma, unus qui a fonte suscipiat debet esse pater vel mater infantis. შდრ. А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 619-620, თუმცა ამ უკანასკნელის ციტირებას ახლავს მცირედი ხარვეზი: ნაცვლად მართებული ფორმისა suscipiat, ალმაზოვთან სახეზეა suscipit). აღნიშნული დადგენილების თაობაზე R. J. Kearney აღნიშნავს: "ეს რჯულდება მეტცის კრებისა, ჩანს, ეყრდნობა ეკლესიის უფრო ადრეულ პრაქტიკას (the earlier practice in the Church) მიმრქმელთა რაოდენობასთან დაკავშირებით" (R. J. Kearney,  Sponsors at Baptism according to the Code of canon law, Issues 26-30, 1925, p. 40; დავიმოწმებთ ზემორე დადგენილების ინგლისურ თარგმანსაც: "Not two or more [persons] receive the child at the baptismal font, but only one, as a move in this direction would offer an opening to the devil and would belittle the reverence due to such a great ministry. In fact, one [is] God, one baptism, one, who receives him at the font, must [therefore] be the [spiritual] father or mother of the child", იხ. Guido Alfani, Fathers and Godfathers: Spiritual Kinship in Early-Modern Italy, p.23).

ასეთია ვითარება IX-X სს-მდე (შდრ. ა. ალმაზოვი: Этот обычай строго держался до X века, стр. 620).

საეკლესიო სიძველეთა და წეს-განგებათა ისტორიის ცნობილი მკვლევარი Joseph Bingham მკაფიოდ მიუთითებს:

"ძველად საჭირო იყო არა უმეტეს ერთი მიმრქმელისა" (შდრ. anciently no more than one sponsor was required, იხ. The Works of the Rev. Joseph Bingham, დასახ. გამოც. vol. IV, p. 154).

IX-X სს-დან (ა. პავლოვის აზრით, VIII ს-იდან, იხ. А. Павлов, 50-ая глава Кормчей книги... стр. 170) ყოფაში თანდათანობით თავს იჩენს და XII-XIII სს-იდან განსაკუთრებით ძლიერდება ორი და უფრო მეტი მიმრქმელი, რაც ნიშანდობლივი ხდება ლათინურენოვანი (მოგვიანებით, კათოლიკური) ეკლესიისთვის, თითქმის პარალელურად კი (XIII-XIV სს-იდან განსაკუთრებული მოძალებით), რუსული, - და, ნაწილობრივ, ბერძნული, - ეკლესიების იმ რეგიონებისთვის, რომლებიც ლათინურ დასავლეთს ესაზღვრებოდნენ. თვით ა. პავლოვიც კი, რომელიც, საზოგადოდ, დაჟინებით (თუმცა უშედეგოდ) ცდილობს ერთი მიმრქმელის კანონიკურობის დამადასტურებელი რჯულდებითი განჩინებების გარკვეულ შერბილებას, ხაზგასმით მიუთითებს: "ლათინებში, რომლებისგანაც ბერძნებმა გადაიღეს მრავალმიმრქმელობის ჩვეულება, ეს ჩვეულება უპირატესად გამოიხატებოდა ორი პირის - ქალისა და კაცის - მიერ ერთობლივ მიმრქმელობაში მოსანათლი ბავშვებისა" (შდრ. У латинян, у которых греки переняли обычай многовосприемничества, обычай тот выражался в совокупюом воспринятии крещаемых детей двумя лицами - мужщиной и женщиной, იხ. А. Павлов, Номоканон при большом требнике. Его история и тексты, греческий и славянский, с объяснительными и критическими примечаниями, 1897, стр. 385). იგივე მკვლევარი საკითხის სპეციალური ანალიზის შემდეგ, მიუხედავად სხვა მკვლევრებთან პოლემიკისა, არსებითად მოვლენათა განვითარების ანალოგიურ სურათს გვიხატავს: "...ითვლებოდა აუცილებლად მხოლოდ ერთი მიმრქმელი, ე.ი. ერთი აღმომქმელი პირი, კაცი ან ქალი (... признавался необходимым только один восприемник, т. е. одно воспринимающее лицо, мущина или женщина). ერთ მიმრქმელ კაცზე (ან მიმრქმელ ქალზე) საუბრობს "მოციქულთა განწესებანი" და დიონისე არეოპაგელისადმი მიკუთვნებული თხზულებანი33, ერთი მიმრქმელი იცის იუსტინიანემ თავის ზემომოტანილ კანონში, ერთი მიმრქმელი იხსენიება ნათლისღების საიდუმლოს წეს-განგების უძელეს ნუსხებში. ამგვარივე იყო, ყველა ნიშნით, სახელმწიფო საეკლესიო პრაქტიკა ტრულის კრების დროსაც... მის გვერდით, მცირე-მცირედ, ჩეულებაში შემოვიდა ჯერ დასავლეთში, შემდეგ კი აღმოსავლეთშიც (сначала на западе, а потом на востоке), ერთი ბავშვის აღმოსაქმელად ბევრი მიმრქმელის მოხმობა... უპირატესად იქ, სადაც ბერძნები ცხოვრობდნენ იტალიელებთან ერთად, - ხმელთაშუა ზღვის კუნძულებზე და თვით იტალიაში (там, где греки жили вместе с италианцами, - на островах Средиземнаго моря и в самой Италии). სასულიერო იერარქიას არ შეეძლო მოწონებით შეეხედა ამ ჩვეულებისათვის, რადგან იგი (მრავალნათლიობა, ე.ჭ.), ერთი მხრივ, ანგრევდა (разрушал) სულიერი შობის ხორციელთან ანალოგიას, მეორე მხრივ კი, მეტისმეტ გაფართოებამდე მიჰყავდა სულიერი ნათესაობის წრე", А. Павлов, 50-ая глава Кормчей книги... стр. 169-170).

როგორც ნაწილობრივ აღვნიშნეთ, მრავალმიმრქმელობა განსაკუთრებით გაფართოვდა XI ს-ის მიწურულიდან კათოლიკურ ტრადიციაში, თუმცა კათოლიკეებთანაც ყველაზე უფრო ცნობილი ავტორები და, რაც განსაკუთრებით საყურადღებოა, საეკლესიო დადგენილებებიც არაიშვიათად კვლავ ერთნათლიობის მკაცრი დაცვისკენ მოწოდებას შეიცავდნენ ანუ კათოლიკური სარწმუნოებისთვისაც მრავალნათლიობა ადრეული საეკლესიო კანონიდან გადახვევად მიიჩნეოდა. მაგალითად, ერთმიმრქმელობას ეთანხმება XI-XII სს-ის ცნობილი კათოლიკე ავტორი ჰუგო დე სანკტო-ვიკტორე (Hugo de Sancto Victore=Hugues de Saint-Victor, 1096-1141), რომელიც აღნიშნავს: "თითო მოსანათლთან თითო მიმრქმელი დაიშვება, ესე იგი - ერთი მხოლოდ, ან კაცი ან ქალი" (De Sacramentis Christianae Fidei, Libr. II, Pars VI, cap. 12: De Patrinis; Patrologia Latina, ed. J. Migne, t. 176, col. 458: Per singulos baptizandos patrini singuli admitterentur, id est unus tantum, sive vir sive mulier), თუმცა ეგევე ავტორი დასძენს: "რომელიღაც ეკლესიები ამ ადათ-წესს არ იცავენ" (col. 458: Quaedam Ecclesiae hanc consuetudinem non servant; შდრ. J. Corble, Histoire..., p. 204).

პაპი ბონიფაციუს VIII (1294-1303) თავის "დეკრეტებში" (სრულად: "დეკრეტალების მეექვსე წიგნში") მკაფიოდ მიუთითებს:

"არა მრავალს, არამედ ერთ კაცს ან ქალს ჰმართებს მივიდეს ნათლისღებისგან აღმოსაქმელ ბავშვთან, თანახმად სამღვდელო კანონთა განაწესისა" (შდრ. "non plures, quam unus vir, vel una mulier accedere debeant ad suscipiendum de Baptismo infantem iuxta sacrorum canonum instituta", იხ. Corpus Juris Canonici, Editio Lipsiensis Secunda, Post Aemilii Ludouici Richteri, Curas Ad Librorum Manuscriptorum et Editionis Romanae Fidem Recognouit et Adnotatione Critica instruxit Aemilius Friedberg, Pars Secunda: Decretalium Collectiones, Lipsiae, 1881, p. 1068. იხ. ამ დადგენილების შესახებ Polyanthea Sacrorum Canonum Coordinatorum, qui in Conciliis Generalibus ac Provincialibus in Oriente ac Occidente celebratis, in Decreto Gratiani, in Decretalibus, in Epistolis ac Constitutionibus Romanorum Pontificum, ad nostra usque tempora prodierunt..., Opera et Studio D. Joan. Pauli Paravicini, Tomus Primus, Coloniae Agrippinae, 1728, p. 136, სვ I).

ამასვე მოწმობს ბიტერის ეკლესიის 1368 წ-ის კრების გადაწყვეტილება:

"იყოს მხოლოდ ერთი მიმრქმელი ნათლისღებისას, ან კაცი ან ქალი" (იხ. А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 627, თუმცა მასთან Biterrensis მცდარად მითითებულია როგორც Beterrensis).

ამავე პოზიციას (ერთმიმრქმელობას) იცავს, აგრეთვე, დასავლეთის სხვა რეგიონების კრებათა დადგენილებებიც 1284 წ-ისა, 1331 წ-ისა, 1457 წ-ისა (იხ. J. Corblet, Op. Cit., p. 204, n. 2: Conc. de BeneVveVnt, 1331; Statuts syn. de Nimes, 1284... de Tre Vguier, 1457).

თვით ტრენტის (ტრიდენტის) ცნობილი კათოლიკური კრების (Concilium Tridentinum, 1545-1563 წწ.) შემდეგაც კი, როგორც მიუთითებს ჟ. კორბლე, ერთმიმრქმელობა კვლავ ხაზგასმულია ლიმას (1583 წ.), ფერარას (1711 წ.), პისტოიას (1786 წ.) და სხვა სინოდალური შეკრებების დადგენილებებში (J. Corblet, დასახ. შრომა, გვ. 204, nt. 3). უფრო ადრეც, პაპ პავლე III-ის (1534-1549 წწ.) დროს გამართულ მოგუნტის კრებაზე (Concilium Moguntinum, 1549 წ.) მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ერთზე მეტი მიმრქმელის დაუშვებლობის შესახებ. როგორც აღნიშნავს ავგუსტინე ბარბოსა, "მოგუნტის კრებაზე, პავლე III-ის დროს, დადგინდა (statutum fuit), რომ არა მრავალი, არამედ ერთი მიმრქმელი იყოს მიღებული (non plures quam unus patrinus adhiberetur), რადგან სულიერი ნათესაობის დამაბრკოლებლობის გამო არაიშვიათად შეიძლება ადგილი ჰქონდეს საფრთხეებსა და სირთულეებს" (იხ. Augustini Barbosae ... Pastoralis solicitudinis sive De officio, et potestate Episcopi tripartita descriptio, Lugduni, 1724, p. 343, სვ. 2; იგივე ავტორი, სხვა მასალებზე მითითებით, კვლავაც მკაფიოდ აღნიშნავს: "მხოლოდ ერთი მიმრქმელი შეიძლება მიღებულ იქნას ნათლისღებისას". შდრ. unus tantum patrinus in Baptismo possit adhiberi, დასახ. შრომა, p. 343, სვ. 2).

ასევე, XVII ს-ის II ნახევრის ავტორი Giulio Lorenzo Selvaggio (=Julius laurentius Selvagio) თავის გახმაურებულ წიგნში "ქრისტიანულ სიძველეთა დადგინებანი" მიუთითებს: "888 წ-ის მეტცის კრების მეოთხე კანონი განაწესებს, რომ "არასოდეს აღმოიქვას ორმა ან მრავალმა სანათლავი წყაროდან ბავშვი, არამედ - ერთმა", რითაც, ამასთან ცხადყოფს, რომ XII და შემდგომი საუკუნეებიდან იქნა შემოტანილი მრავალი მიმრქმელის წეს-ჩვეულება" ("In Conc. Metensi an. 888. Can. IV. Infantem nequaquam duo vel plures sed unus, a fonte baptismatis suscipiat. Verum Seculo XII et sequentibus plurium Sponsorum consuetudinem invectam esse constat", Antiquitatum christianarum institutiones: nova methodo in quatuor libros... AuctoreJulio Laurentio Selvagio, Liber III, Matriti, 1780, p. 21).

მიმრქმელთა საკითხის ზემოდამოწმებული ცნობილი მკვლევარი გვიდო ალფანი აღნიშნავს:

"თავდაპირველად თითოეულ ნათელღებულ ბავშვს მხოლოდ ერთი მიმრქმელი კაცი ან მიმრქმელი ქალი ჰყავდა, ჩეულებრივ იმავე სქესისა, რომლისაც იყო თვით ბავშვი (Originally, each child baptized had only one godfather or godmother, normally of the same sex as the child). ძნელია ზუსტად დავადგინოთ, თუ როდის დაიწყო მდგომარეობის შეცვლა. მაგალითად, ჯ. ლინჩი ამ ცვალებადობას უკავშირებს ტრადიციული კანონების რღვევას (The collapse of traditional rules), რასაც ადგილი ჰქონდა IX ს-ში (Lynch 1986, 205-206)... მეცხრე საუკუნიდან ეკლესიამ დაიწყო ბრძოლა (The Church began to fight) იმ პრაქტიკის გავრცელების წინააღმდეგ, რაც ამრავლებდა მიმრქმელთა რაოდენობას" (იხ. Guido Alfani, Fathers and godfathers: spiritual kinship in early-modern Italy, p. 23).

ეგევეა აღნიშნული Pelliccia-ს სახელგანთქმულ წყაროთმცოდნეობით ნაშრომში "ქრისტიანული ეკლესიის, - პირველი, შუა და უახლესი საუკუნის, - მოქალაქეობა":

"ეკლესია დასაბამიდან კათაკმევლებს მორწმუნეებისადმი განაკუთვნებდა, რომ მათ განესწავლათ ისინი... ასე რომ, მიმრქმელთა მზრუნველობის ქვეშ იყვნენ აღმოქმული ყრმები... თვით IX ს-მდე ერთი მიმრქმელი კმაროდა მავანისთვის (=მოსანათლისთვის, ე.ჭ.), ამ საუკუნიდან კი მიმრქმელთა რიცხვმა ზრდა იწყო, რაც, ამასთან, ედიქტებით ("ბრძანებულებებით") აკრძალა (სიტყვ. "ვეტო დაადო") ეკლესიამ" ("Ad saec. usque IX uno quisque contentus erat Patrino, ea quippe aetate Patrinorum numerus augeri coepit, quod etsi edixtis vetuisset Ecclesia", იხ. Alexii Aurel. Pelliccia De Christianae Ecclesiae Primae Mediae et Novissimae Aetatis Politia, Tomus I et II, Coloniae ad Rhenum, 1829, p. 21)34.

ანალოგიურ დასკვნას გვაწვდის J. King:

"თავდაპირველად მხოლოდ ერთი მიმრქმელი იყო და არსებობდა წესები ბევრის თავიდან ასაცილებლად" (შდრ. Formerly there was only one sponsor and there have been regulations to prevent more, John Glen King, The Rites and Ceremonies of the Greek Church in Russia; containing an Account of its Doctrine, Worship, and Discipline, London, 1772, p. 191).

მრავალმიმრქმელობის შემდგომმა გაძლიერებამ XIII-XV სს-ში პირდაპირი ასახვა ჰპოვა ცალკეული კათოლიკური რეგიონების საკრებო-სინოდალურ აქტებში (ჟ. კორბლე უთითებს პარიზის ეპისკოპოსის, Eudes de Sully-ის სინოდალურ განჩინებებს და იქვე შენიშნავს: "XIII-XIV სს-ის კრებები უმრავლეს შემთხვევებში უშვებენ ორ მიმრქმელ კაცს და ერთ მიმრქმელ ქალს ყრმისთვის და ორ მიმრქმელ ქალს და ერთ მიმრქმელ კაცს ასულისთვის", დასახ. შრ., გვ. 204).

ტრენტის ზემომითითებულმა კრებამ (1545-1563), რომელიც კათოლიკურ სამყაროში წინარე კრებებთან შედარებით გაცილებით წარმომადგენლობითი და გავლენიანი იყო, სცადა მრავალნათლიობის აღმოფხვრა, რადგან, როგორც შენიშნავს, ჟ. კორბლე, ხსენებული მრავალნათლიობა ანუ მრავალმიმრქმელობა კიდევ უფრო ამრავლებდა ქორწინების დამაბრკოლებელ გარემოებებს, გამომდინარე თანამშობლობის (de la compaternité) სულიერი კავშირებიდან (J. Corble, Histoire... p. 205).

კრებამ დააკანონა, რომ მიმრქმელი უნდა ყოფილიყო ერთი, ქალი ან კაცი, ანდა, უკიდურეს შემთხვევაში, ერთი კაცი და ერთი ქალი" ("Il regla qu"il n"y aurait qu"un seul parrain, homme ou femme, ou tout au plus "unus et  una", J. Corble, Histoire..., p. 205).

აღნიშნული დადგენილების პრაქტიკაში გატარებას მრავალი სხვა კრებაც ცდილობდა (შდრ. un grand nombre de Conciles el de Rituels s'efforcèrent aussitôt de faire entrer cette prescription dans les habitudes, J. Corble, Histoire..., p. 205), თუმცა ვითარება არ გამოსწორებულა და შედეგად მიღებულ იქნა სრული მოუწესრიგებლობა ამ საკითხის მხრივ.

რაც შეეხება საბერძნეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას, აქ კანონიკურ ხაზში კვლავაც განუხრელად ნარჩუნდებოდა ერთმიმრქმელობა (იხ. მითითება XIII-XV სს-ის მრავალ წყაროზე ა. ალმაზოვის დასახ. შრომაში, გვ. 628-630; შდრ. აგრეთვე, Н. Одинцов, Порядок общественного и частного богослужения в древней России до XVI века, С.-Петербург, 1881, стр. 140-141), თუმცა, ამასთანავე, კათოლიკურ სამყაროსთან მოსაზღვრე ზოგ ბერძნულ რეგიონში თავი იჩინა მრავალმიმრქმელობის სიახლემაც (რისი რეციდივებიც იმავე ბერძნულ ეკლესიაში, როგორც ზემოთ უკვე იყო აღნიშნული, წინარე ეპოქისთვისაც არ ჩანს უცხო). ამიტომ შენიშნავს ა. პავლოვი: "ბევრი მიმრქმელის შესახებ (ე.ი. საზოგადოდ, მრავლობით რიცხვში) საუბრობს აგრეთვე ზოგი ბერძნული ხელნაწერული "კურთხევანი", რომლებიც გადაწერილია იქ, სადაც ბერძნები ლათინებთან ერთად ცხოვრობდნენ, - სახელდობრ, იტალიაში და ხმელთაშუა ზღვის კუნძულებზე" (А. Павлов, Номоканон..., стр, 385). ა. ალმაზოვის მითითებითაც, "უმალ, ამის (მრავალნათლიობის, ე.ჭ.) სათავედ უნდა ჩაითვალოს ლათინური პრაქტიკის გავლენა" (დასახ. შრომა, გვ. 631: Скорее всево началом его нужно считать влияние латинской практики).

ეგევე ვითარება შეიმჩნევა XIV-XV სს-ის რუსულ ეკლესიაშიც, სადაც, ერთი მხრივ, კანონიკური განჩინებები (მაგალითად, ამ ეპოქის წმინდა მიტროპოლიტების - კიპრიანესი, ფოტისი და სხვათა) კატეგორიულად კრძალავდნენ მრავალნათლიობას (როგორც მიუთითებს მიტროპოლიტი მაკარი, При крещении требовались, по наставлениям Киприана и Фотия, или только один кум, если крестилось дитя мужеского пола, или одна кума, если крестилось дитя женского пола, а иметь для одного дитяти кума и куму вместе или двух кумов не позволялось, Макарий, митр.  История Русской Церкви. Том 3. Отдел 1. Глава 4, IV. შდრ. В. А. Цыпин: "Сохранились грамоты и послания канонического содержания митрополитов Максима, свв. Петра, Алексия, Киприана, Фотия. Митрополиты Киприан и Фотий в своих посланиях воспрещают быть при крещении двум восприемникам", Церковное право, 1997, стр. 79), მეორე მხრივ კი, ძირითადად დასავლეთთან მოსაზღვრე ზოგ რეგიონში, უპირველესად ფსკოვში, გამოიკვეთა გადახვევა ძველი წესიდან, ანუ პრაქტიკაში შემოტანილ იქნა მრავალმიმრქმელობა, რასთან დაკავშირებითაც ზემოხსენებულმა წმ. კიპრიანე მიტროპოლიტმა (1376-1406) მკაფიო გაფრთხილება გაუგზავნა ფსკოველებს:

"მიმრქმელობის შესახებ: რომ ბავშვი მონათლოს მიმრქმელმა კაცმა მიმრქმელ ქალთან ერთად, არ შეიძლება. არ არის მართებული ორმა მონათლოს, - არც კაცმა უცხო ქალთან ერთად, არც თავის ცოლთან ერთად, - არამედ ერთს მართებს მონათლოს ან მამრობითი ან მდედრობითი სქესიდან" (Про кумовьство: что детя крестити куму с кумою, несть того: неслично двема крестити, ни мужю с чужею женою, ни с своею женою, но одиному годится крестити, или от мужьскаго полу, или от женьскаго, Киприан. Поучении новгородскому духовенству о церковных службах, Русская историческая библиотека, СПБ., 1880, т. 6, Памиатники Древне-русскаго Каноническаво Права, ч. 1, стлб. 238; შდრ. А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 633, სადაც ზემორე ტექსტი ციტირებულია მცირედი ხარვეზით: ნაცვლად სიტყვისა одиному გვაქვს одному).

იგივე წმინდანი 1390-1405 წწ-ში ასე სწერდა იღუმენ ათანასეს:

"ხოლო ის, რომ ბევრმა მონათლოს ერთი ბავშვი, ეს ლათინური ადათის მიხედვითაა... არათუ ბევრი მიმრქმელი უნდა იყოს, არცთუ - მიმრქმელი კაცი და მიმრქმელი ქალი, ... არამედ ერთს მართებს ნათლავდეს და იწოდებოდეს ნათლიმამად, - ან კაცს ან ქალს" (А еже многим крещати едино дитя, се по латынской пошлине есть... не многим кумом достоин быти, ниже куму и куме, ... но единому крестити достоит и отцю крестному нарещися, или мужу, или жене, Русская историческая библиотека, СПБ., 1880, т. 6, ч. 1, стлв. 254; შდრ. А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 634, თუმცა ხსენებული მკვლევარი, რომელიც პირველწყაროს დამოწმებისას ყველა მონაცემს ზუსტად აღნიშნავს, შეცდომას უშვებს გვერდის მითითებაში, ანუ ნაცვლად 254-ისა მასთან ფიქსირდება 349. სხვა შემთხვევაში ამ ფაქტზე ყურადღებას არ გავამახვილებდით, მაგრამ ამჯერად სურვილი გვიჩნდება ავხსნათ მკვლევრის ცთომილების მიზეზი. საქმე ისაა, რომ ა. ალმაზოვი კიპრიანეს სიტყვებს, ჩანს, იმოწმებს არა პირველწყაროდან, არამედ ა. დმიტრიევსკის წიგნიდა Богослужение в Русской Церкви за первые пять веков, III, Православный Собеседник, 1883, რადგან ხსენებულ წიგნში კიპრიანეს ზემორე სიტყვები დამოწმებულია სწორედ 349-ე გვ-ზე).

საყურადღებოა ნ. ოდინცოვის მითითება იმის შესახებ, რომ მრავალმიმრქმელობის სიახლემ რუსეთში შემოაღწია უშუალოდ ლათინური ეკლესიიდან ბერძნული ეკლესიის გვერდის ავლით. მკვლევარი შენიშნავს: Этот обычай иметь несколько восприемников при крещении дитяти перешел в XIV веке из богослужебной практики латинской церкви к псковичам... О латинском происхождении обычая иметь несколько восприемников при крещении одного дитяти говорит также и то обстоятельство, что в Греции... в рассматриваемое нами время этот обычай не существовал и следовательно оттуда он не мог перейти к нам, Одинцов Н.М. Порядок общественного и частного богослужения в древней России до XVI века, С.-Петербург, 1881, стр. 141; შდრ აგრეთვე იმავე ნ. ოდინცოვის შემდეგი დასკვნა: "ფსკოვის მხარემ, რაც მდებარეობდა ახლოს დასავლეთ ევროპასთან და იმყოფებოდა მასთან მუდმივ კავშირურთიერთობებში, ... შემოიტანა აგრეთვე ლათინური ადათ-წესი [ввела также латинский обыяай], რომ ერთი ბავშვის ნათლობისას ერთად ყოფილიყო ორი მიმრქმელი, ქალი და კაცი", стр. 138.

აღვნიშნავთ, რომ, მართალია, ა. დმიტრიევსკი არ იზიარებს ნ. ოდინცოვისა და სხვათა აზრს საბერძნეთსა და რუსეთში მრავალმიმრქმელობის უთუორ დასავლური (ლათინური) წარმომავლობის შესახებ და უთითებს XIV ს-ზე ადრეულ შემთხვევებს, მაგრამ თავისთავად მრავალმიმრქმელობის გვიანდელობისა და არაკანონიკურობის დასაბუთება ხსენებულ მკვლევართან კიდევ უფრო მკვეთრია. მაგალითად, იგი ამბობს:

"...წმინდა ემბაზთან დაიშვებოდა მხოლოდ ერთი მიმრქმელი, თანახმად საეკლესიო კანონებისა და ძველ-ქრისტიანული საეკლესიო პრაქტიკისა" (к св. купели допускался только один вocпpиeмник, согласно с канонами церковными и древне - христианской церковной практики, დასახ. შრ. გვ. 353); ასევე, მრავალმიმრქმელობასთან დაკავშირებით: "ეს ადათ-წესი (მრავალმიმრქმელობა, ე.ჭ.), ... საწინააღმდეგო საეკლესიო კანონებისა, სარგებლობდა ჩვენში (რუსეთში, ე.ჭ.) დიდი პოპულარობით და მისი განადგურება ვერ შეძლო ვერც ეპისკოპოსთა სიგელებმა, ვერც თვით საკრებო განჩნებებმა. იგი დღემდე ინარჩუნებს თავის ძალას" (Этот обычай,... противный церковными канонам, ползовался я нас боль шею попялярностию и его не могли уничтожить ни епископския граматы, юи даже соборныя определения. Он сохраняет свою силу и до соборныя определения, დასახ. შრ. გვ. 353).

აღვნიშნავთ იმასაც, რომ XIV ს-ზე ადრეული ფაქტები მრავალმიმრქმელობისა, დადასტურებულნი ბერძნულ-რუსულ ეკლესიებში, თავისთავად არანაირად არ ეწინააღმდეგება აზრს მისი დასავლური მომდინარეობის შესახებ, რადგან დასავლეთ-აღმოსავლეთის ურთიერთობები, ცხადია, XIV ს-ში არ დაწყებულა. ამასთან, ვერც თვით ა. დმიტრიევსკი, თავის მხრივ, ვერ გვთავაზობს რაიმე სხვა ახსნას იმისას, თუ რა უნდა ყოფილიყო მართლმადიდებლურ რეგიონებში მრავალმიმრქმელობის აღმოცენების მიზეზი. მკაფიო გარკვეულობა ხსენებულ მკვლევარს (ყველა სხვა მკვლევართან თანხმობაში) მხოლოდ იმ მხრივ აქვს, რომ როგორც აღვნიშნეთ, მრავალნათლიობა მასაც უპირობოდ თავდაპირველი საეკლესიო წესიდან გადახვევად და არაკანონიკურ მოვლენად ესახება.

ამასთან, სავსებით თვალსაჩინოა, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიაში XIV ს-ის შემდეგაც, მიუხედავად მრავალნათლიობის სიახლის განსაკუთრებული მოძალებისა, კანონიკური განჩინებანი კვლავაც ერთნათლიობის უპირობო დაცვისკენ მოუწოდებდა მრევლს და გმობდა მრავალნათლიობას (შდრ. ა. დმიტრიევსკის მითითება: Почти во всех богослужебных памятниках до стоглаваго собора [ე.ი. 1551 წ-მდე, ე.ჭ.] находим указание на одного воспиемника ... Мужчина воспринимал дитя мужскаго пола, а женщина - дитя женскаго пола, Богослужение в Русской Церкви за первые пять веков, III, Православный Собеседник, 1883, стр. 348).

XV ს-ში ამის მკვეთრი ნიმუშია წმ. ფოტი მიტროპოლიტის 1410 წ-ის განჩინება:

"ხოლო მიმრქმელი იყოს ერთი, ან მამრობითი სქესის ან მდედრობითის, ხოლო ორი მიმრქმელი არ იყოს, როგორც აქამდე იყო" ("А кум бы был един, любо мужский пол, любо женский, а по два бы кума не было, как прежь сего было", Послание Фотия Митрополита в Новгород, Русская историческая библиотека, СПБ., 1880, т. 6, ч. 1, стлб. 274).

იგივე წმინდანი 1410-1417 წწ-ის სიგელში ფსკოველთა მიმართ სიტყვა-სიტყვით თითქმის იმასვე ადგენს:

"ხოლო მიმრქმელი იყოს ერთი, ან მამრობითი სქესის ან მდედრობითის, ხოლო ორი მიმრქმელი არ იყოს, როგორც აქამდე იყო" ("А кум бы был один, любо мужский пол, любо женский, а по два бы кума не было, как  было прежь сего", Послание Фотия Митрополита в Новгород, Русская историческая библиотека, СПБ., 1880, т. 6, ч. 1, стлб. 284).

დაახლოებით 15-20 წ-ის შემდეგ წმ. ფოტი მიტროპოლიტი კვლავ ანალოგიურად მოძღვრავს სამღვდელოებას:

"და ამავეზე, სამღვდელონო, გწერთ თქვენ... მიმრქმელი კაცი ერთი იყოს მამრობითი სქესისადმი, მდედრობითი სქესისადმი კი ერთი მიმრქმელი ქალი იყოს, ხოლო ორი მიმრქმელი არ იყოს" ("И о сем же еще, священници, пишу вам ... кум бы был один у мужеска полу, а у женьска полу кума едина, а по два бы кума не было", Послание Фотия Митрополита в Новгород, Русская историческая библиотека, СПБ., 1880, т. 6, ч. 1, стлб. 518. შდრ. А. Дмитриевский, Богослужение в Русской Церкви за первые пять веков, III, Православный Собеседник, 1883, стр. 349; იხ. აგრეთვე А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 635).

XVI ს-დან ბერძნულ-რუსული განჩინებანი მრავალნათლიობის საწინააღმდეგოდ კიდევ უფრო მკვეთრდება, რაც, ერთი მხრივ, საკუთრივ სჯულისკანონის ტექსტშიც მკაფიოდ აისახება, მეორე მხრივ კი, საკრებო დადგენილების სახესაც იძენს. ამ უკანასკნელი (საკრებო დადგენილების) ასპექტით ყურადღებას იქცევს 1551 წ-ის სტოგლავის კრება:

"ხოლო მიმრქმელი იყოს ერთი, ან მამრობითი სქესის ან მდედრობითის, ხოლო ორი მიმრქმელი და მრავალი მიმრქმელი არ იყოს, როგორც თქვენთან აქამდე იყო" (А кум бы был один, любо мужский пол а любо женский; а по два бы кума и мнози кумове не были, как у вас преже сего было", იხ. А. Дмитриевский, Богослужение в Русской Церкви за первые пять веков, III, Православный Собеседник, 1883, стр. 349; იხ. აგრეთვე А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 635).

კრების ამგვარი გადაწყვეტილების აუცილებლობას განაპირობებდა ის გარემოება, რომ მრავალმიმრქმელობის დაშვება უკვე არა მხოლოდ პრაქტიკაში იყო შესამჩნევი, არამედ - ზოგიერთ წერილობით დოკუმენტშიც (იხ. А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 635-636; А. Дмитриевский, დასახ. შრომა, გვ. 349).

ამავე აუცილებლობით აიხსნება ის, რომ სწორედ ერთ ნათლიაზე ანუ ერთ მიმრქმელზე გვაქვს უწყება საკუთრივ სჯულისკანონში (ნომოკანონში), კერძოდ, სლავურ სჯულისკანონში სახელწოდებით Кормчая Книга ანუ "მესაჭე წიგნი"35

ამასვე ადასტურებს სლავური "დიდნი კურთხევანიც", რომელშიც შეტანილია განჩინება მრავალნათლიობის საწინააღმდეგოდ. მაგალითად, არქიეპისკოპოსი ბენიამინი მიუთითებს:

"იმავე "დიდ კურთხევანში" (ფურცელი 7, მეორე გვერდი) ნაჩვენებია: "ჯეროვანია ვიცოდეთ, რომ წმინდა ნათლისღებაში ერთი მიმრქმელი კაცი კმარა, თუ მოსანათლი მამრობითი სქესისაა, ხოლო თუ იგი მდედრობითი სქესისაა, მხოლოდ - მიმრქმელი ქალი" (შდრ. Въ томъ же большомъ Требнике (листъ 7, на оборю) показано: "Ведати подобает, яко во Святом Крещении един довлеет восприемник, аще мужеский пол есть крещаемый, аще же женский, токмо воспиемница" (იხ. Архиерископ Вениамин, Новая Скрижаль: Объяснение о церкви, о литургии, и о всех службах и утварях церковных, Москва 1999, стр. 205).

ერთმიმრქმელობა მკაფიოდაა ხაზგასმული XVI ს-ის ცნობილი კანონისტის, დიდი ქარტოფილაქსის, მანუელ ქსანთინოსის რჯულდებით შრომაში "ეკთეზისი" ("გადმოცემა"), რაც მან მოამზადა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის იერემია I-ის (1525-1540 წწ.) ბრძანებით. აღნიშნული შრომა თითქმის მთლიანად შევიდა მანუელ მალაქსოსის (Μανυὴλ ὁ Μαλαξός ) 1562 წ-ის კანონიკურ კრებულში37, შემდეგ კი, მცირედი რედაქტირებით, ბეჭდურად გამოიცა მღვდელ ზაქარია სკორდილიოსის მიერ 1564 წ-ს38. ნაშრომში ვკითხულობთ:

"წმინდა ნათლისღება ესაა საღვთო შობა და სულის განახლება. ამიტომ, ვინც მოინათლება მამის და ძის და სულიწმინდის სახელით, ... მყისვე აღმოიქმება ერთი სარწმუნო ადამიანისგან (εὐθὺς παραλαμβάνεται ὑπὸ ἑνὸς ἀνθρώπου πιστοῦ) ... რომელიც არის, აგრეთვე, მოწმე ნათლისღებისა. ამგვარი ვინმე, რა თქმა უნდა, იწოდება მიმრქმელად და ნათელღებულის სულიერ მამად" (იხ. А. Павлов, 50-ая глова..., стр. 292; ბერძნული ტექსტისათვის იხ. აგრეთვე Горчаков М. О тайне супружества. Происхождение, историко-юридическое значение и каноническое достоинство 50-й главы печатной Кормчей, СПБ., 1880, стр. 46).

კიდევ უფრო მკვეთრია და კატეგორიული ბერძენი იერარქის, იერემია კონსტანტინოპოლელის მიერ XVI ს-ის 80-იან წლებში გაცემული საპატრიარქო განჩინება, რომლის მიხედვითაც მრავალნათლიობა მართლმადიდებლური სარწმუნოებისა და საეკლესიო რჯულდებათა ანუ დოგმატთა საწინააღმდეგო წესს (ე.ი. მწვალებლობას) წარმოადგენს, რის გამოც ამგვარად მომნათვლელი მღვდელი გარდაუვალ დაყენებასა და უზიარებლობას ანუ ექსკომუნიკაციას ექვემდებარება.

"ჩვენ სიმდაბლემდე მოაღწია ხმამ იმის შესახებ, თუ როგორ სჩვევია ზოგიერთ მღვდელსა და სულიერ [მოძღვარს], ქრისტიანთა შვილების მონათვლისას მოუხმობდეს მრავალ მიმრქმელს (προς καλεῖν ἀναδόχους πολλούς), რომლებიც ხვევენ ბავშვს რაღაც სახვევში და ეს მიმრქმელები, ყველანი, თანაბრად ხელთ იპყრობენ მას, ამასთან უპასუხებენ შეკითხვებს და ისინი ყველანი მიმრქმელებად მიიჩნევიან, რაც უთუოდ საწინააღმდეგოა მართლმადიდებლური სარწმუნოებისა და წესისა (ὕπερ ἔνι παρὰ νόμον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καὶ τάξεως). ამიტომ, მოგწერთ თქვენ ყველას და განვაჩინებთ (ἀποφαινόμεθα), რომ ამიერიდან არანაირად აღარ მოხდეს ამგვარი რამ მანდ (ἀπὸ τοῦ νῦν μηδόλως τοιοῦτον τι γίνεται αὐτόθι), არამედ მხოლოდ ერთი იყოს მიმრქმელი (εἷς μόνος ἔστω ἀνάδοχος), როგორც ამას საღვთო და სამღვდელო რჯულდებანი ბრძანებენ და განსაზღვრავენ... მაშ, ასე აღასრულეთ, თანახმად ჩემი სიმდაბლის განჩინებისა, რადგან ვინც ამიერიდან კვლავაც შეეცდება იმგვარივეს ქმნას, განყენებითა და უზიარებლობით დაისჯება (ὅς γὰρ ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἔτι ἐπιχειρήσει τοιοῦτον ποιῆσαι, ἀργίᾳ καὶ ἀφορισμῷ καθυποβληθήσεται) და საეკლესიო [კანონებით] განისწავლება. მაშ, გევედრებით, აღსრულდეს ისე, როგორც გწერთ და არა სხვაგვარად, რომ იყოს მადლი ღვთისა და წყალობა ყველა თქვენგანთან. ამინ"39.

იგივე მოძღვარი ზემორე განჩინების გაცემიდან მცირედით შემდგომ კვლავ უმკაცრესად განასაზღვრებს:

"არ არის კეთილგონივრული, არც სჯულიერი, არცთუ ჯეროვანი, თანახმად წმინდა მამათა განჩინებებისა, რომ ჩვენ ვნათლავდეთ და აღმოვიქვამდეთ მრავალ მიმრქმელთან ერთად, არამედ - მხოლოდ ერთთან ერთად (ἀλλὰ μετὰ ἑνὸς μόνου)... ამიტომ მოგწერთ და გიბრძანებთ თქვენ (προστάσσομεν ὑμᾶς), რომ ამიერიდან მეტად აღარ იმოქმედოთ ამგვარი რამ, არამედ... მონათლეთ მხოლოდ ერთ მიმრქმელთან ერთად (βαπτίζειν μεθ’ ἑνὸς μόνου ἀναδόχου), ხოლო ის, ვისაც ჰნებავს ანდა უნებებია მრავალთან ერთად მონათვლა ვინმესი, იმდენ თვეს იყოს იგი დაყენებული, რამდენი მიმრქმელიც მიამთხვიეს ბავშვს, ხოლო თუ ვინმე არ ინებებს დაემორჩილოს დაყენებას [ნათლობისგან], ყოველგვარი მღვდელმოქმედებისგან დაეყენოს იგი. ამასთან, ბავშვის მიმრქმელებსაც, - მათაც, - დაეკისროთ პასუხისმგებლობა (οἱ δὲ παιδίου ἀναδόχοι ἔστωσαν ὑπόδικοι), ჩვენეული განჩინებისამებრ, ყველა მათ თანამზრახველთან ერთად40.

აი, ამგვარია მრავალმიმრქმელობის შეფასება საეკლესიო ტრადიციაში.

[აღვნიშნავთ იმასაც, რომ უადრეს ეპოქაში, როგორც წყაროები სწამებს, საკმაო გაურკვევლობა სუფევდა იმასთან დაკავშირებით, თუ ვინ უნდა ყოფილიყო მიმრქმელი. კერძოდ, პირველი საუკუნეებისთვის ფეხმოკიდებული ჩანს ხორციელ მშობელთაგან საკუთარ შვილთა მიმრქმელობა (რაც შემდეგში კატეგორიულად იკრძალება). საეკლესიო სიძველეთა და წეს-განგებათა ისტორიის ზემოხსენებული მკვლევარი Joseph Bingham მკაფიოდ აღნიშნავს: "მშობლები იყვნენ, ჩეულებრივ, თავიანთი შვილების მიმრქმელები" (შდრ. parents were commonly sponsors for their own children, იხ. The Works of the Rev. Joseph Bingham, დასახ. გამოც. vol. IV, p. 143). მაგალითად, წმ. ავგუსტინე (+ 430 წ.) თავის ერთ-ერთ ეპისტოლეში გვაუწყებს: "როდესაც [ბავშვები] მოსანათლად მიიყვანებიან, მათ ნაცვლად მშობლები უპასუხებენ როგორც მიმრქმელები" (შდრ. quando ad Baptismum offerunter, pro eis parentes tamquam fidedictores respondent, Bonifacio Coepiscopo Augustinus, Ep. 98[23].7). იყო შემთხვევები, როდესაც დიაკონები და დიაკონისები ხდებოდნენ მიმრქმელები (პირველნი ვაჟთათვის, მეორენი ასულთათვის), როგორც ეს ხაზგასმითაა მითითებული წმ. კლიმენტი რომაელის (92-101 წწ.) ავტორობით ცნობილ "მოციქულთა განწესებებში" (ეს ძეგლი, გადამწერთაგან შეტანილი გაუკუღმართებების გამო, ტრულის მსოფლიო კრებამ საყოველთაო გამოყენებისთვის აკრძალა, თუმცა ამ ძეგლში I-II სს-ის არაერთი რეალიაა დაცული და იგი, შესაბამისად, წყაროთმცოდნეობითი ასპექტით დღეისათვის დიდ მნიშვნელობას ინარჩუნებს): "შემდეგ, ან შენ, ეპისკოპოსო, ანდა შენზე დაქვემდებარებული ხუცესი, წარმომთქმელი და სახელმდებელი მათზე [ბავშვებზე, ე.ჭ.] მამის, და ძის, და სულიწმინდის სამღვდელო ხმობისა, მონათლავთ მათ წყალში, და ვაჟი მიიქვას დიაკონმა, ხოლო ასული - დიაკონისამ, რომ ღირსმშვენად აღსრულდეს აღუტეხელი ბეჭდის მბოძებლობა; და ამის შემდეგ ეპისკოპოსმა სცხოს მოსანათლებს მირონი" (შდრ. ἔπειτα ἢ σὺ ὁ ἐπίσκοπος ἢ ὁ ὑπὸ σὲ πρεσβύτερος τὴν ἱερὰν ἐπ' αὐτοῖς εἰπὼν καὶ. ἐπονομάσας ἐπίκλησιν πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος βαπτίσεις. αὐτοὺς ἐν τῷ ὕδατι· καὶ τὸν μὲν ἄνδρα ὑποδεχέσθω ὁ διάκονος, τὴν δὲ γυναῖκα ἡ διάκονος, ὅπως σεμνοπρεπῶς ἡ μετάδοσις τῆς ἀθραύστου σφραγῖδος γένηται· καὶ μετὰ τοῦτο ὁ ἐπίσκοπος χριέτω τοὺς βαπτισθέντας τῷ μύρῳ, Constitutiones apostolorum 3.16.22-29; სხვა მაგალითების შესახებ იხ. J. Bingham, დასახ. შრომა, გვ. 151). ამ მხრივ საგულისხმოა აგრეთვე წმ. პელაგია მონანულის (+ 457 წ.) "ცხოვრება", აღწერილი თვითმხილველის, ჰელიოპოლისელი დიაკონის იაკობის მიერ. ამ "ცხოვრების" მიხედვით, პელაგიას აღმომქმელად საგანგებოდ მოიყვანება დიაკონისა რომანა. "ცხოვრების" უძველეს რედაქციაში ვკითხულობთ: "და ამ,ის შემდეგ შეჰფუცა მას (ეპისკოპოსმა პელაგიას, ე.ჭ.) და, ნათელსცა რა, სცხო წმინდა მირონი და აზიარა იგი ქრისტეს უხრწნელ ხორცსა და სისხლს, ხოლო მისი სულიერი დედა გახდა უფალი41 რომანა დიაკონისა (ლათინურით: "მთავარდიაკონისა"). და ამ სახით მიჰყავს მას იგი და აჰყავს საკათაკმევლოში42, რადგან ჩვენც იქ ვიმყოფებოდით სხვა ეპისკოპოსებთან ერთად" (შდრ. Καὶ μετὰ τοῦτο ἐφώρκισεν αὐτὴν καὶ φωτίσας ἔχρισε τῷ ἁγίῳ μύρῳ καὶ μετέδωκεν αὐτῇ τοῦ ἀχράντου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ. γίνεται δὲ αὐτῆς μήτηρ πνευματικὴ ἡ κυρία ῾Ρωμάνα ἠ διάκονος (ვარიანტი: διακόνισα). καὶ οὕτως παραλαμβάνει αὐτὴν καὶ ἀνέρχεται ἐν τῷ κατηχουμενείῳ διὰ τὸ καὶ ἡμᾶς μένειν ἐκεῖ μετὰ τῶν λοιπῶν ἐπισκόπων43, შდრ. ევსტოქიუსის ლათ. თარგმ. Mox Episcopus exorcizavit et baptizavit eam; Et cum improsuisset ei signum Domini, atque cruce eam cosignasset, Dominicum corpus ei tradidit. Spiritalis vero mater ei attributa est domina Romana, prima Diaconissarum; quae eam ad se accipines, ascendit cum ea in locum, ubi catechumeni instituebantur, eo quod et nos ilic maneremus44; ინგ. თარგ. Upon this the holy bishop Nonnus exorcised her, baptised her, signed her with the cross of the Lord, and gave her the body of Christ. The chief deaconess, the  lady Romana, became her spiritual mother, and took her into the place reserved for the catechumens, where we also gathered together45). დადასტურებულია, აგრეთვე, ქალწულებრივი აღთქმის დამცველთა ანუ ქალწულთა მიმრქმელობა (თუმცა არ ჩანს რომ ხსენებული ქალწულები უთუოდ შემონაზვნებული დედები იყვნენ). მაგალითად, "წმ. ეპიფანე კვიპრელის ცხოვრებაში" ვკითხულობთ, რომ ეპიფანეს დას მიმრქმელად დაუდგა წმინდა ქალწული ბერენიკე (=ვერონიკა): "ხოლო ექვსი დღის შემდეგ წაიყვანა ეპიფანემ ლუკიანე და ბერენიკე, წმინდა ქალწული, რომელიც გახდა ეპიფანეს დის დედა, და შეიყვანა ისინი თავის სახლში" (შდრ. Μετὰ δὲ τὰς ξ ἡμέρας ἔλαβεν Ἐ πιφάνιος Λουκιανὸν καὶ Βερνίκην τὴν ἁγίαν παρθένον, ἥτις ἐγένετο μήτηρ τῆς ἀδελφῆς Ἐπιφανίου, καὶ εἰσήνεγκεν αὐτοὺς ἐν τῷ oἴκῳ αὐτοῦ, იხ. J. Bingham, დასახ. შრომა, p. 152, სქოლიო 45, უფრო ვრცლად აღნიშNული ძეგლის შესახებ იხ. ქვემოთ). პირველი მკვეთრად გამოხატული აკრძალვა მშობლებისგან საკუთარი შვილების მონათვლისა სახეზეა 813 წ-ის კრების 55-ე დადგენილებაში: "ამრიგად, არავინ აღმოიქვას ნათლისღების წყაროდან თავისი წული ან ასული" (შდრ. Nullus igitur proprium filium vel filiam de fonte baptismatis suscipiat, იხ. J. Bingham, დასახ. შრომა, გვ. 153, სქ. 47). შემდეგში ეს აკრძალვა საყოველთაო ხდება].

-------------------------------------------------------------

1 - ნათარგმნ ციტატებში აქაც და ყველგან ხაზგასმები ჩვენია.

2 - А. Алмазов, История чинопоследований Крещения и Миропомазания, Казан, 1884, стр. 618.

3 - იხ. The Works of the Rev. Joseph Bingham, M.A. Edited by His Lineal Descendant The Rev. R. Bingham, Jun. M.A. Formerly of Magdalene Hall, Oxford, And For Many Years Curate of Trinity Church, Gosport. A New Edition, In Ten Volumes. Vol. IV. Oxford: At The University Press. MDCCCLV [1855], p. 152, n. 45; შდრ. იოანე ხუცი - პოლიბიოს ეპისკოპოსი, ცხორებაჲ ეპიფანე კჳპრელისაჲ, საკითხავი წიგნი ძველ ქართულ ენაში, გამოსცა ი. იმნაიშვილმა, II, თბ. 1966, გვ. 96-97; 128 (სრულად იხ. ქვემოთ).

4 - იხ. A Systematic and Historical Exposition of roman law by W. A. Hunter, m.a., London,m 1885, p. 90 (ქვემოთ შემოკლებით: W. A. Hunter, m. a. A Systematic…)

5 - იხ. Corpus Juris Civilis, vol. I, Institutiones, recognovit, P. Krueger, Digesta, Recognovit, Th. Momsen, Berolini, 1888, p. 1-882

6 - იხ. Corpus Juris Civilis, vol. I, Institutiones, recognovit, P. Krueger, Digesta, Recognovit, Th. Momsen, Berolini, 1888, p. 1-56 (წინა სქოლიოში მითითებული Digesta და ამჯერად დამოწმებული Institutiones ხსენებულ გამოცემაში ერთადაა წარმოდგენილი ცალ-ცალკე წიგნებად, რომელთაგან პირველია ოთხწიგნედი Institutiones და მომდევნოა ორმოცდაათწიგნედი Digesta, თუმცა ამ უკანასკნელის ნუმერაცია წინამორბედისას არ აგრძელებს და ისევ პირველი გვერდიდან იწყება. დანომრვათა შორის არის მნიშვნელოვანი რაოდენობის საერთოდ დაუნომრავი გვერდები ან დანომრილნი რომაული ციფრებით). იუსტინიანეს ინსტიტუციები გამოცემულია ცალკეც მეტად მნიშვნელოვანი წყაროთმცოდნეობითი სქოლიოებით: Imp. Iustiniani Institutionum Libri Quattor, cum Pracfatione et ex Recognitione Ph. Eduardi Huschke, Lipsiae, 1879.

7 - ასეა დასათაურებული თავად ძეგლი პირველი წიგნის დასაწყისში, იუსტინიანეს შესავლის შემდეგ: Domini Nostri Iustiniani Perpetuo Augusti Institutionum sive Elementorum … Liber Primus – „ჩვენი უფლის იუსტინიანეს, მარადიული ავგუსტუსის ინსტიტუციების ანუ ელემენტების ... წიგნი პირველი“ (იხ. P. Krueger-ის ზემომითითებული გამოც. გვ. 1; შდრ. Ph. E. Huschke-ის მითითებული გამოც. გვ. 3). ამავე ძეგლის სახელწოდებად ცნობილია, აგრეთვე, Instituta ან Elementa (იხ.W. A. Hunter, A Systematic… p. 91). ლათინური ტექსტის პუბლიკაციის ახლო ხანებში ცნობილი კანონთმცოდნის თეოფილეს მიერ შესრულდა მისი ბერძნული პარაფრაზი, რაც მრავალი ხელნაწერითაა შემონახული.

8 - W. A. Hunter-ის მითითებით, ნოველლები, იუსტინიანეს ბრძანებით, გამოიცა იტალიაში 554 წ-ს (იხ.W. A. Hunter, m. a. A Systematic… p. 93).

9 - აღნიშნული კანონმდებლობითი ძეგლების შესახებ მსჯელობს, აგრეთვე, ე. გაბიძაშვილი (იხ. დიდი სჯულისკანონი, გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, ე. გიუნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ. თბ. 1975, გვ. 48-49, სქოლიო 85).

10 - იხ. წინა სქოლიო. დავძენთ, რომ იუსტინიანეს ნოველლები და ედიქტები, ბერძნულ-ლათინური პარალელური ტექსტებით, სრულად არის წარმოდგენილი დიდი მეცნიერული ღირსების მქონე პუბლიკაციაში: Corpus Juris Civilis, Recognosci, Brevibusque Adnotationibus Criticis Instrui Coeptum A. D. Alberto et D. Maurito Fratribus Kriegeliis Continuatum Cura D. Aemi Herrmanni, Absolutum Studio D. Eduardi Osenbruggen, Pars Tertia, Lipsiae, 1865. აღნიშნულ გამოცემაში 168 ნოველლაა წარმოდგენილი იუსტინიანეს ავტორობით, რომლებსაც უჭირავთ 1-678 გვერდები. მათ მოსდევს 13 ედიქტი (681-719 გვ.), შემდეგ, ასევე ბერძნულ-ლათინური ტექსტების სახით, იუსტინიანეს მომდევნო იმპერატორის იუსტინეს Novellae Constitutiones – „ახალი განწესებანი“ (სულ ხუთი განწესება ანუ კონსტიტუცია, 723-724 გვ.), შემდეგ კი, იუსტინეს მომდევნო იმპერატორის ტიბერიუს ავგუსტუსის იმავე სახელწოდების ძეგლი (Novellae Constitutiones – „ახალი განწესებანი“, სულ 113 ნოველლა, 727-839 გვ.). გამოცემას ბოლოში ერთვის Feudorum Libri cum Fragmentis, რაც ასევე მნიშვნელოვანია).

11 - იხ. Πρόχειρος Νόμος -ის სრული მეცნიერული გამოცემა („ეკლოგასთან“ და „ეპანაგოგესთან“ ერთად).: Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nune Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instrurit C. E. Zachariae, L. U. D. Heidelbergae 1837, კერძოდ, ძეგლის ფილოლოგიურ-წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი: Prochiron Basilii, Constantini et Leonis p. LIV-LXV. ტექსტი: 1-258. აღნიშნული ძეგლი ცნობილია, აგრეთვე, შემდეგი სახელწოდებით: Πρόχειρον τῶν νόμον ანუ „რჯულთა ხელთდებული“ იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin ou du Droit Romain dans l’Empire d’Orient, Depuis la Mort de Justinien jusqu’a la Prise de Constantinople en 1453, T. I, Paris 1843 p. 359: “II existait un Πρόχειρον τῶν νόμον en XL titres sous les noms de Basil, leon et Constantin”. დასტურდება აგრეთვე Πρόχειρον νομικόν – „რჯულითი („სამართლებრივი“) სახელმძღვანელო“ (W. A. Hunter, m. a. A Systematic… p. 94).

12 - ამ კანონმდებლობითი ძეგლის მომზადებაში მონაწილეობას იღებდა სამი კანონთმცოდნე, რომელთაგან ორს ნიკიტა ერქვა, ერთს - მარინუსი (შდრ: Three jurists are mentioned as the commission for its preparation, the Qurestor Nicetas, another Nicetas and Marinus, იხ. The History of Roman law from the text of Ortolan’s Histoire de la legislation romaine et generalisation du droit (ed. of 1870), transl. by I. T. Prichard and D. Nasmith, London, 1871, p. 502)

13 - იხ. Collectio Librorum Juris Graeco-Romani Ineditorum, Ecloga Leonis et Constantini, Epanagoge Basilii Leonis et Alexandri, edidit Carolus Eduardus Zachariac a Lingenthal, Lipsiae 1852 p. 3-51; იხ. აგრეთვე მხოლოდ ბერძნული ტექსტი (დანართებითურთ) სრული ხელნაწერული კოლაციით: Ecloga Leonis et Constantini cum apendice, edidit Antonius G. Monfettatus, Athenis, 1889 (საკუთრივ „Ecloga“ მოთავსებულია 1-51 გვერდებზე). ხსენებული ძეგლის პირველი სრული მეცნიერული შესწავლა და „პროქირონთან“ მიმართებით მისი ფუნქციის გარკვევა მოცემულია Zachariae-ს მიერ ზემომითითებულ ნაშრომში: Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nunc Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instruxit C. E. Zachariae, I. U. D. Heidelbergae 1837: Ecloga Leonis et Constantini: p. XXIII-XI.

14 - ძეგლის თარიღის დადგენასთან დაკავშირებით იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire du Droit Byzantin … I, p. 45

15 - იხ. ზემოდამოწმებული Collectio Librorum Juris Graeco-Romani Ineditorum, Ecloga Leonis et Constantini, Epanagoge Basilii Leonis et Alexandri, edidit Carolus Eduardus Zachariae a Lingenthal, Lipsiae 1852 p. 60-217. ძეგლის დაბოლოებაც ცხადყოფს, რომ „ეპანაგოგე“ იგივე „პროქირონია“, მხოლოდ ახალი რედაქციით. აი, ეს დაბოლოება: Τέλος εἴληφεν ὁ πρόχειρος νόμος – „დასრულდა (სიტყვ. „დასრულება მიიღო“) პროქირონი (ე. ი. „ხელთდებული“ ანუ „პრაქტიკულად სახელმძღვანელო, შემოკლებული“) რჯული“ (Zachariac, Collectio Librorum, დასახ. გამოც. 1852, p. 217). ძეგლის სრული ფილოლოგიურ-წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი იხ. Zachariae-ს ზემომითითებულ გამოცემაში: Ὁ ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ Imperatorum Basilii, Constantini et Leonis PROCHIRON, Codd. Mss. Ope Nunc Primum Edidit, Prolegomenis, Annotationibus et Indicibus Instruxit C. E. Zachariae, L. U. D. Heidelbergae 1837: Epanagoge Basilii, Leonis et Alexandri, pp. LXVI-XCIV.)

16 - იხ. სრული მეცნიერული გამოცემა: Basilicorum Libri LX, Series A, vol. I-VIII, ediderunt H. J. Scheltema et N. Van Der Wal, Gravenhage, 1955-1988 (vol. I, Libri I-VIII, 1955; vol. II, Libri IX-XVI, 1956; vol. II II, Libri XVII-XXV, 1960; vol. IV, Libri XXVI-XXXIV, 1962; vol. V, Libri XXXV-XLII, 1967; vol. VI, Libri XLIII-LII, 1969; vol. VII, Libri LIII-LIX, 1974; vol. VIII, Liber LX, 1988).

17 - აღნიშნული მოღვაწის შესახებ უფრო ინფორმატიულად იხ. ქვემოთ, ნეოკესარიის კრების XII კანონის კომენტირებისას.

18 - ბერძნულად სრული სათაურია: Βιβλίον, ὅπερ παρὰ μὲν τινων ὀνομάζεται πεῖρα, παρὰ δὲ τινων διδασκαλία ἐκ τῶν πράξεων τοῦ μεγάλου κυροῦ εὐσταθιου τοῦ ῥωμαίου. ["წიგნი, რომელიც ზოგის მიერ იწოდება როგორც „პეირი“ – „ცდა“, ზოგის მიერ - როგორც „მოძღვრება“, დიდი ბატონის ევსტათი რომაელის „საქმეთაგან“; შდრ. ლათ.: Liber qui a nonnuilia Practica vocatur, ab aliis vero Doctrina ex actis magni viri Eustathii Romani.]. შედარებით გვიანდელი ეპოქის ერთ ხელნაწერში, რომელიც შეიცავს „ბასილიკების“ სრულ Glosa Ordinaria-ს ანუ, შეიძლება ითქვას, „ტერმინოლოგიურ ცნობარს“, ხსენებული „პეირა“ წოდებულია როგორც „რომაელის პეირა“ (Πεῖρα τοῦ Ρομανοῦ, იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire …, II, Paris, 1847, p. 476; საზოგადოდ, ამ ნაშრომში ზემორე „პეირას“ შესახებ იხ. p.p. 474-476); აღვნიშნავთ, რომ ბერძნული ტერმინი πεῖρα (ლათ. Experientia), რაც საზოგადოდ, „შემოწმებას“, „გამოცდას“, „ცდას“ ანუ „პრაქტიკულ ქმედებას“, „პრაქტიკას“ ნიშნავს, საკანონმდებლო ტექსტებში იურიდიული დატვირთვით გამოიყენებოდა, რაც ასეა განმარტებული J. Mortreuil-ის მიერ: Πεῖρα – Experientia – „პრაქტიკა“: გამოთქმა Πεῖρα – Experientia ბერძენ იურისტთა შორის აღნიშნავდა იურიდიული აქტების კრებულს, რომელთა გზითაც ხდებოდა კანონმდებლობითი პრინციპების მისადაგება სამოქალაქო ცხოვრების მოვლენებისადმი“ (შდრ. L”expression Πεῖρα - Experientia désignait chez les juristes grecs I’ensemble des actes juridiques par lesquels se traduisait I’application des principes du droit aux événements de la vie civile, J. A. B. Mortreuil, Histoire …, II, Paris, 1847, p. 467). ტექსტისათვის იხ. Zachariae von Lingenthal, Jus Graeco-Romanum, vol. I, Leipzig, 1856.

19 - ევსტათი რომაელი (X-XI სს.) იყო სახელგანთქმული ბერძენ-რომაელი იურისტი, მალეინოსთა წარჩინებული გვარისა, წოდებით პატრიკიოსი, ძე კონსტანტინე პატრიკიოსისა. იგი იხსენიება ოთხი სახელდებით: „ევსტათი“, „პატრიკიოსი“, „რომაელი“ და „მაგისტროსი“ (აღნიშნული მოღვაწის შესახებ ვრცლად იხ. J. A. B. Mortreuil, Histoire …, II, Paris, 1847, p. 503-504; იხ. აგრეთვე: Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, ed. by William Smith, vol. II, Boston, 1870, p. 121: EUSTATHIUS ROMANUS, ). მის შესახებ საგანგებოდ აღნიშნავს იმპერატორი ბასილი პორფიროგენეტი (975-1025 წწ.) Leunclavius-ის მიერ გამოსაცემად მომზადებულ ერთ-ერთ ნოველლაში (Leunclavius-ის შრომა გამოსცა, როგორც ზემოთ მივუთითებდით, Marquardus Freherus-მა): „პატრიკიოსი კონსტანტინე მალეინოსი და მაგისტროსი ევსტათი, მისი ძე“ (შდრ. Ὁ πατρίκιος Κωνσταντῖνος ὁ Μαλεΐνος καὶ ὁ μάγιστρος  Ἐυστάθιος ὁ τούτου υἱός ) აღვნიშნავთ, რომ გამოცემულ ტექსტში სავსებით ნათლად იკითხება ὁ Μαλεΐνος იხ. Juris Graeco-Romani tam Canonici quam Civilis, Tomi Duo, დასახ. გამოც., 1596, t. II, p. 173. ამ გარემოებას ყურადღებას ვაქცევთ იმის გამო, რომ J. Mortreuil-ის ციტაციაში, სანაცვლოდ, სახეზეა ὁ Μανεΐνος (იხ. J. Mortreuil, დასახ. შრომა. p. 503, n. a.). თვით მკვლევრის კომენტარშიც დასტურდება ფორმა "მანეილი" (შდრ. appartenait à la noble famille des Maneili, J. Mortreuil, დასახ. შრომა, p. 503), თუმცა იქვე მითითებული ლათინური თარგმანი, რაც Leunclavius-ის გამოცემაში ბერძნულის პარალელად არის წარმოდგენილი, სწორედ Maleinus-ის მართებულობას ცხადყოფს:  Constantinus Maeinus patricius, et Eustathius ejusfilius magister.

20 - შეესაბამება ბერძნულ სამსიტყვედს: τί ποῦ κείται; (შდრ. გ. ოსტროგორსკის მითითება: "მეთორმეტე საუკუნეში შედგა "ბასილიკების" ინდექსი, რაც ცნობილია როგორც "ტიპუკეიტოსი" [სიტყვებიდან: τί ποῦ κείται; - "რა სად დევს?"], რომლის უმთავრესი ღირსება ჩენთვის იმ ინფორმაციაშია, რასაც იგი გვაწვდის დღეისათვის დაკარგული წიგნების შესახებ" - In the twelfth century an index was made of the Basilica, known as the Tipoukeitos [from τί ποῦ κείται;] whose chief value for us lies in the information it gives concerning the contents of the books which no longer survive, იხ. George Ostrogorski, History of the Byzantine state, 1969, p. 244). ხსენებული ძეგლი წარმოადგენს "ბასილიკების", საკითხთა კონსპექტურ ჩამონათვას, გავრცობილ სარჩევს, თემატურ საძიებელს, შეჯამებას ანუ "სუმირებას". ჩვენ აღარ შევეხებით საკითხს იმის შესახებ, თუ როგორ მიიჩნეოდა ძეგლის ავტორად მითიური "ტიპუკიტოსი" (ზოგიერთის მიერ ავტორის სახეად იყო გაგებული თვით ძეგლის სახელწოდება), აღვნიშნავთ მხოოდ, რომ პაძეს აღნიშნული ნაშრომი მაღალ მეცნიერუ დონეზე გამოიცა XX ს-ის I ნახევარში და შუა წებში (იხ. M. KRITOU TOU PATZH, TIPOUKEITOS, Sive Librorum LX Basilicorum Summarium, Libros I-XII, Graece et Latine Ediderunt Contardus Ferrini, Johannes Mercati, Studi e Testi, 25 Romae, 1914, ... Libros XLIX-LX, ediderunt S. Hoermann et E. Seidl, 1957).

21 - მიქაელ ფსელოსის "Synopsis Legum" გამოიცა 1632 წ-ს François Bosquet-ის მიერ (იხ. Mich. Pselli Synopsis Legum, Versibus Jambicis & Politicis Cum Latina Interpretatione et Notis Francisci Bosqueti, Selectisque Observationibus Cornelii Siebenii, Emendatius Edidit Ludovicus Henricus Teucherus, Lipsiae, 1632), რაც თავის დროის მეტად მნიშვნელოვანი პუბლიკაციაა. აღვნიშნავთ, რომ ფილოლოგიური ასპექტით განსაკუთრებით ყურადღებამსიაქცევია ტექსტს წამძღვარებული "დამატებითი განსხვავებული წაკითხვები" (Addendae variae Lectiones). აღნიშნული გამოცემა უცვლელადაა შესული (თავისი Addendae-თი) 1751-1753 წ-ს Gerardus Meerman-ისა და Pieter de Hondt-ის მიერ გამოქვეყნებული "სამოქალაქო და კანონიკური სამართლის ახალი საუნჯის" ფუნდამენტური შვიდტომეული კრებულის პირველ ტომში (იხ. Novus thesaurus juris civilis et canonici: continens varia et rarissima optimorum interpretum, inprimis hispanorum et gallorum, opera tam edita antehac, quam inedita... ex collectione et museo Gerardi Meerman...: tomus primus, Hagae, 1751, pp. 37-64).

22 - "ბასილიკები" ლათინურად პირველად ითარგმნა 1638 წ-ს ფაბროტუსის (Fabrotus) მიერ, ხოლო ორი საუკუნის შემდეგ, 1833-1870 წწ-ში, გერმანელმა ჰაიმბახმა (Heimbach) აღადგინა "ბასილიკა" ყველა არსებული ნუსხის მიხედვით და თარგმნა იგი ლათინურად, რასაც ჩ. შერმანი უწოდებს "XIX საუკუნის ალბათ უდიდეს ლიტერატურულ წარმოწყებას" (შდრ. perhaps the greatest literary undertaking of the 19th century, Ch. Ph. Sherman, Roman Law in the Modern World, vol. I, დასახ. გამოც., p. 166).

23 - ხსენებული ტექსტისთვის იხ. აგრეთვე Б. Н. Бенешевич, Древнеславянская кормчая XIV титулов без толкований, Т. II, София, 1987, стр, 51, თუმცა მკვლევრისეული ციტაცია ნაკლოვანებათა შემცველია, რადგან, ერთი მხრივ, არ არის მითითებული ნუსხათა განსხვავებული ჩენებანი, რაც ტექსტის გაგებისა და ლათინურთან მისი შედარებითი ანალიზისთვის მნიშვნელოვანია, მეორე მხრივ კი გამორჩენილია ნაცვალსახელი αὐτοῦ, რის გამოც გაურკვეველი ხდება, თუ "ვის ძეზეა" საუბარი.

24 - შელდონ ამოსი მიუთითებს: "ახ. წ. 920 - "კანონთა ეპიტომე", უცნობი ავტორისგან მომდინარე, რაც განიყოფა ორმოცდაათ ტიტულად და გვამცნობს, რომ წარმოადგენს სამოქალაქო და კრიმინალისტური კანონმდებლობის "ეპიტომეს", გამოკრებს რა იუსტინიანეს ტრაქტატებს და ბასილის "ეპანაგოგეს". მოღწეულია შესავალი, ინდექსი და ფრაგმენტები მთელი ამ ძეგლიდან" (შდრ. A.D. 920. - Epitome legum, proceeding from an unknown author, divided into fifty titles and purporting to be an epitome of the civil and criminal law as gathered from Justinian's treatises and from Basil's Epanagoge. The preface, index, and fragments of the whole of this work are preserved, იხ. Sheldon Amos, History and Principles of the Civil Law of Rome; An Aid to the Study of Scientific and Comparative Jurisprudence, London, 1883, p. 401).

25 - შდრ. "ექვსტომედი სახელმძღანელო... ჰექსაბიბლოსი" (six-volume manual... Hexabiblos, A. Manual of Byzantine Law, vol. 6: Konstantinos Harmenopulos, Byzantine Empire, 1930 p. VII). აღვნიშნავთ, რომ, Hans Julius Wolff-ის მითითებით, ხსენებული "ჰექსაბიბლოსი ცნობილ იქნა საბერძნეთში როგორც სამართლის ოფიციალური წყარო [თურქთა ბატონობის დროსაც და, ასევე, მისგან განთავისუფლების შემდეგაც 1821 წ-ს] ვიდრე 1940 წ-მდე, როდესაც თანამედროვე სამოქალაქო კოდექსი შევიდა ძალაში" (შდრ. The Hexabiblos was recognized as an official source of law in Greece, - both under Turkish rule and even after its liberation in 1821, - until a modern civil code was enacted in 1940, იხ. Hans Julius Wolff, Roman Law, an Historical Introduction, University of Oklahoma Press, 1951, p. 182).

26 - Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, ed. by William Smith, Vol. II, Boston 1870, p. 347.

27 - Πρόχειρον τῶν νόμων τὸ λεγόμενον ἡ ἑξάβιβλος... Κωνσταντίνου τοῦ Ἁρμενοπουλοῦ. ამ ძეგლს გამომსახველად  უწოდა Theod. Bruns-მა "ეპიტომეთა ეპიტომეების ეპიტომე" (შდრ. ინგლ. თარგმ.: epitome of epitomes of epitomes, იხ. ვიმოწმებთ წიგნიდან: The institutes: A Textbook oh the History and System of Roman Private Law Transl. By James Crawford Ledlie, Oxford, Second Edition, 1901, p. 137.

28 - იხ. Πρόχειρον  Νόμων, τὸ λεγόμενον Ἡ Εξάβιβλος... Epitome Juris Civilis, quae Legum Prochiron et Hexabiblos inscribitur, authore Constantino Harmenopulo et  judice Thessalonicensi, jam primum in luce aedita cura et studio Theodorici Adamaei Suallembergi, Parisiis 1540 (კონსტანტინე პიცაკისის რეპრინტი: ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΕΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, Κωνσταντίνου τοῦ Ἁρμενοπουλοῦ, ΠΡΟΧΕΙΡΟΝ ΝΟΜΩΝ ἢ ΕΞΑΒΙΒΛΟΣ, Επιμελεια Κωνσταντινος Γ. Πιτσακης, Αθηνα 1971), p. 238.

29 - ხსენებული წმინდანის მოღვაწეობის შესახებ იხ. Протоиерей Андрей Филлипс, Святой Феодор Тарсийский, архиепископ Кентерберийский, http://polomniki.ru/2009-09-10-10-23-24/404-2010-02-08-05-50-15. შდრ. აგრეთვე: день всех святых Великобритании и Ирландии: "В третье воскресенье после праздника Троицы в Русской православной церкви день всех святых Великобритании и Ирландии" Решение о праздновании собора британских святых было принято на заседании Священного Синода в 2007 году... Иже во святых отцы наши св. Августин (+604), апостол англов, и св. Феодор Тарсийский (+690), архиепископы Кентерберийские... Св. Феодор был восьмым архиепископом Кентерберийским (668-690) и одним из великих английских святых" https://www.pravmir.ru/den-vsex-svyatyx-velikobritanii-i-irlandii/

30 - Liber Poenitentialis Theodori Archiepiscopi Cantuariensis Ecclesiae, XLVII. De reliqiis Sanctorum, vel Ritu Sacerdotum et Diaconorum, Laicorumque in Ecclesia, 22, გამოქვეყნებულია შემდეგ გამოცემაში: Ancient Laws And Institutes of England: Laws And Institutes... also, Monumenta Ecclesiastica Anglicana, from the Seventh to the Tenth Century, Col. II, 1840 p. 58. იხ. აგრეთვე: Gratiani Canones Genuini Ab Apocryphis Discreti : Corrupti Ad Emendatiorum Codicum Fidem Exacti, Difficiliores Commoda Interpretatione Illustrati Opera E T Studio Caroll Sebastiani Berardi Presbyteri Uneliensis, Pars III, Venetiis 1777, p. 425.

31 - Confessionale Et Pcenitentiale Ecgberti, Archiepiscopi Eboracensis, იხ. Ancient Laws And Institutes Or England: Laws And Institutes... also, Monumenta Ecclesiastica Anglicana, from the Seventh to the Tenth Century, Vol. II, 1840 p. 141.

32 - იხ. Guido Alfani, Fathers and Godfathers: Spiritual Kinship in Early-Modern Italy, Ashgate, Aldershot 2009 p. 23; Joseph H. Lynch, Christianizing kinship: ritual sponsorship in Anglo-Saxon England, p. 123, n. 3.

33 - ა. პავლოვი არეოპაგიტულ შრომებს, დასავლელ მკვლევართა კვალობაზე, არ მიიჩნევდა წმ. დიონისე არეოპაგელის მიერ დაწერილად.

34 - აღნიშნული ციტატის ნაწილი მოხმობილია ა. ალმაზოვის მიერაც (А. Алмазов, დასახ. შრომა, გვ. 627), თუმცა მკვლევართან სახეზეა მცირედი უზუსტობები. მაგალითად, ავტორის სახელია არა Pellicia, არამედ Pelliccia, ამასთან, დედნისეული აბლატივი Patrino (uno quisque contentus erat Patrino) შეცვლილია ნომინატივით patrinus (uno quisque contentus erat patrinus), რაც წინადადებას გაუგებარს ხდის. უცნაურია ისიც, რომ ალმაზოვი არ იმოწმებს ზემორე ტექსტის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს (დამაბოლოებელ სიტყვებს), სადაც მკვეთრადაა ხაზგასმული, რომ IX-X სს-ის ეკლესია კანონმდებლობითად კრძალავდა მრავალნათლიობას. დავძენთ, რომ პელლიციას ზემორე სიტყვები გამეორებულია Aloysio Maria a Corpo-სა და Aloysius Maria de Carpo-ს მიერ 1858 წ-ს ერთობლივად გამოცემულ წიგნში: Compendiosa Bibliotheca Liturgica: In Qua Notionis Omnes Ad Sacros Ritus Spectantes, Atque Ecclesiasticus Viris Aut Necessariae Aut Perutiles Continentur Opus Post humum, სადაც ვკითხულობთ: "თვით მეცხრე საუკუნემდე ერთი მიმრქმელი კმაროდა მავანისთვის. ამის შემდეგ, მაშ, მიმრქმელთა რიცხვმა ზრდა იწყო" (შდრ. Ad saeculum usque nonum uno quisque contentus erat Patrino. Deinceps vero Patrinorum numerus augeri coepit", დასახ. წიგნი, გვ. 589).

35 - შდრ. აღნიშნული ძეგლის ცნობილი მკვლევრის, მ. გორჩაკოვის შეფასება: Кормчая книга -так называется принятый от константинопольской церкви в православных русской и других славянских церквях сборник правил церкви и государственных к ней относящихся законов, подвергавшийся, после принятия, разным дополнениям и изменениям. В греческой церкви этот сборник назывался номоканоном, Энцикл. Брокг. и Эфр. ამით აიხსნება, რომ Кормчая книга-ს 1650 წ-ის (პატრიარქ იოსების) გამოცემის რეპრინტს სათაურშივე აქვს მითითებული: "Кормчая (Номоканон)" (იხ. Кормчая, Непечатана с Оригинала Патриарха Иосифа, стр. 2).

36 - იხ. А. Павлов, Номоканон при Большом Требнике: Его история и тексты, греческий и славянский, с объяснительными и критическими примечаниямиб 1897 ст. 200, стр. 348; შდრ. იქვე ბერძნული ნომოკანონი: Διὰ τοῦτο καὶ ἀνάδοχος λέγεται, ὡς ὅτι ἀναδεχεται, ὡς ὅτι ἀναδεχεται αὐτὸ ἀπὸ τὸ ἅγιον βάπτισμα, καὶ γίνεται υἱός τοῦ, ἵνα διδάσκῃ αὐτὸ τὴν εὐσέβειαν.

37 - იხ. მანუელის "ნომოკანონი" შემდეგ გამოცემაში: Θέμις ἢ Ἐξέτασις τῆς Ἑλληνικῆς Νομοθεσίας, Συντασσομένη παρὰ Διαφόρων Νομομαθῶν, Ἐκδιδομένη δὲ παρὰ τοῦ Λεωνιδα Λ. Σγουτα, τόμος ἕβδομος, Ἐν Ἀθήναις, 1856, σσ. 165-246.

38 - იხ. А. Павлов, 50-я глава Кормчей книги, как исторический и практический источник русского брачного права, Москва, 1887, стр, 15-40 (აღნიშნულ მოღვაწეებს ქვემოთ კვლავ დავუბრუნდებით).

39 - А. Павлов, Номоканон при Большом Требнике... стр. 511.

40 - А. Павлов, Номоканон при Большом Требнике... стр. 512.

41 - "უფალი" - აქ: "ქალბატონი" (შდრ. ბერძნ. ἡ κυρία. ლათ. domina; ინგლ. the lady.

42 - "საკათაკმევლო" - კათაკმევლებისთვის განკუთვნილი ადგილი ტაძარში (შდრ. ბერძნ. τὸ κατεχουμένειον. ლათ. locum, ubi catechumeni instituebantur; ინგლ. the place reserved for the catechumens).

43 - იხ. Μετάνοια τῆς ὁσίας Πελαγίας, Legenden der Pelagia. Festschrift für die XXXIV versammlung Deutscher philologen und schulmänner zu Trier im auftrag der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-universität zu Bonn, Verfasst von Hermann Usener, Bonn, 1879, s. 10-11.

44 - შდრ. ლათ. Vita Sanctae Pelagiae, Quae Ex Insigni Peccatrice Facta Est Perfectae Poenitentiae exemplar. Author est Iacobus Diaconus Heliopoleos,  Laurentius Surius, Historiae Seu Vitae Sanctorum, Vol. 8: Juxta Optimam Coloniensem Editionem Nunc Vero Ex Recentioribus Et Probatissimis Monumentis Numero Auctae Mendis Expurgatae et notis exornatae, Quibus accedit Romanum Martyrologium breviter illustratum, Opus... D. D. Laurentio Gastaldi Archiepiscopo Taurin. Dicatum Vol. X, October, 1879, Oct. 8, p. 260; შდრ. იმავე ავტორის შემდეგი პუბლიკაცია: De probatis Sanctorum historiis : partim ex tomis Aloysii Lipomani... partim etiam ex egregiis manuscriptis codicibus, quarum permultae antehac nunquam in lucem prodiere, nunc recens optima fide collectis per F. Laurentium Surium Carthusianum, Tomus Quintus, Complectens Sanctos Mensium Septembris et Octobris, Coloniae Agrippinae... Anno 1574, p. 626. იხ. აგრეთვე: Acta Sanctorum Octobris, Tomus IV (Vita Pelagiae Poenitentis), Bruxellis, 1780, p. 265.

45 - იხ. The Life of St. Pelagia the Harlot, http://www.vitae-patrum.org.uk/index.html.

 


წიგნიდან "სული-ცხოველი", თბილისი, 2012.

AddThis Social Bookmark Button

ბოლოს განახლდა (THURSDAY, 21 FEBRUARY 2019 13:57)