Georgian (Georgia)English (United Kingdom)
"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს და წმიდათა ხატთა, ჴელითქმნულთა და ჴელითუქმნელთათჳს, მწვალებელთა მათ მიმართ, რომელნი ჯუარსა ხოლო თაყუანის-სცემენ და ხატთა არა"

ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, შენიშვნები, ლექსიკონი და საძიებელი დაურთო იოსებ გელუკაშვილმა

საქართველოში პირველად ქვეყნდება VII-VIII ს-ის სახელგანთქმული მოძღვრის, წმინდა გერმანე კონსტანტინეპოლელის სახელით ცნობილი ქადაგება, რომელიც ბერძნულ ორიგინალში დაკარგულია. ძეგლში ეკლესიური პოზიციიდან არის მხილებული ხატმებრძოლთა ერესი და, სავარაუდოდ, ამ თემისადმი მიძღვნილ ჰომილიებს შორის უძველესია. მისი ძველი ქართული თარგმანი შესრულებულია XI ს-ში დიდი ქართველი მოღვაწის, წმინდა ეფრემ მცირის მიერ.

გვსურს ქედდადრეკით უღრმესი მადლობა გადავუხადოთ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს ილია II-ეს, ვისი ლოცვა-კურთხევითაც, სხვებთან ერთად, საშუალება მოგვეცა თბილისის სასულიერო აკადემიაში სწავლა-განათლების მიღებისა; ასევე, სასწავლებლის მთელს პროფესურას, განსაკუთრებით, სემინარია-აკადემიის ლექტორებს: პროფ. ედიშერ ჭელიძესა და პროფ. დოდო (მარიამ) ღლონტს, რომლებმაც წინამდებარე ნაშრომზე მუშაობისას ფასდაუდებელიდახმარება გაგვიწიეს; აგრეთვე, თბილისის ხელნაწერთა ეროვნული მუზეუმის თანამშრომლებს და უანგარო მორწმუნეს, ბატ. ამირან გაფრინდაშვილს.

რედაქტორი დოდო (მარიამ) ღლონტი - ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

რეცენზენტი ედიშერ ჭელიძე - ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი

 

© იოსებ გელუკაშვილი, 2008

ISBN 978-9941-404-00-9

 

ვუძღვნი მამაჩემის, კაკო გელუკაშვილის, ნათელ ხსოვნას

 

წმინდა გერმანე I კონსტანტინეპოლელი

წმინდა გერმანე I კონსტანტინეპოლელი პატრიარქის (ბერძნ. ὁ ἅγιος Γερμανός A´ ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως) სახით ჩვენ წინაშეა ეკლესიის დიდი მოძღვარი და მართლმადიდებლობისთვის დაუღალავი მებრძოლი. მისი დაბადებისა და მიცვალების თარიღები პრობლემატურია. სავარაუდოდ, გერმანე დაიბადა VII ს-ის 30-40-იან წლებში. თუ დავუჯერებთ რომის პაპის, წმინდა გრიგოლ II-ის († 731 წ.) ცნობას, რომელიც გამოთქმულია იმპ. ლეონ III-სადმი (717-741 წ.წ.) 727 წელს გაგზავნილ წერილში (რომლის ავთენტურობას ზოგიერთი მკვლევარი ეჭვქვეშ აყენებს), სადაც პაპი იუწყება, რომ გერმანე 95-ე წელს მიითვლის, მაშინ გამოდის, რომ მომავალი პატრიარქი 631/2 წ. დაბადებულა1.

მომავალი პატრიარქის შესახებ ცნობები, განსაკუთრებით აღსაყდრებამდე, გვიანდელია. ძირითადი წყარო გერმანეს ცხოვრებაზე არის წმინდა თეოფანე (ისააკი) აღმსარებლის († 818 წ.) "ქრონოგრაფია"2, ასევე მამათა თხზულებებში აქა-იქ დაცული მწირი ინფორმაცია. წარმოშობით ბერძენი წმინდა გერმანე დაიბადა კონსტანტინეპოლში, მდიდარი პატრიკიუსის, "კაცისა სახელოვნისა და განთქუმულისაჲ"3, იუსტინიანეს ოჯახში. გამოთქმულია მოსაზრებები მისი ნათესაური კავშირისა იმპერატორებთან: იუსტინიანე Iთან (527-565 წ.წ.), ჰერაკლესთან (610-641 წ.წ.) და იუსტინიანე II-თან (685-695 და 705-711 წ.წ.). ყოველ შემთხვევაში, გერმანეს ოჯახი დედაქალაქის უმაღლეს არისტოკრატიას მიეკუთვნებოდა.

660-670-იან წლებში მათ უბედურება ეწვიათ. იმპ. კონსტანტინე IV პოგონატის (668-685წ.წ.) წინააღმდეგ პოლიტიკურ შეთქმულებაში მონაწილეობისთვის იუსტინიანე სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო გერმანე (არცთუ ისე სანდო მისი გვიანდელი სვინაქსარული "ცხოვრებით") გამოასაჭურისეს. "ხოლო მან, ვითარცა შესაძინელი შეიწყნარა განსაცდელი იგი და მისცა თავი თჳსი წურთასა საღმრთოთა წერილთასა. ვინაჲცა სიმახჳლითა გონებისაჲთა და მოსწრაფებითა სწავლისაჲთა ფრიადი მეცნიერებაჲ შეიკრიბა და ცხორებაჲ თჳსი კეთილად შეზღუდა"4. მალევე გერმანემ თავი ღმერთს მიუძღვნა და კონსტანტინეპოლის საკათედრო ტაძრის, "აია სოფიის", ღვთისმსახური გახდა. დაახლ. 705/6 წ. მას მცირე აზიაში, კიზიკის მიტროპოლიტად დაასხეს ხელი, რომელშიც 12 საეპისკოპოსო შედიოდა.

712 წლით დათარიღებულ ცნობაში წმინდა თეოფანე იუწყება: "ფილიპიკეს (ვარდან ფლიპიკე ისავროსი; ბიზანტიის სომეხი წარმოშობის იმპ. 711-713 წ.წ., ი. გ.) არ შერცხვა, აღმდგარიყო წმინდა VI მსოფლიო კრების წინააღმდეგ და განექიქებინა მასზე (კრებაზე, ი. გ.) მიღებული ყველა საღვთო დოგმატი. მან მონახა თანამზრახველები: კონსტანტინეპოლის ეპისკოპოსი იოანე (პატრ. იოანე VI 712-715 წ.წ., ი. გ.), რომელიც დაადგინა მისი წინამორბედის, დამხობილი კიროსის (პატრ. წმინდა კიროსი 706-712 წ.წ., ი. გ.) ნაცვლად, რომელიც (კიროსი, ი. გ.) ხორასას მონასტერში გადაასახლა; გერმანე, შემდგომში კონსტანტინეპოლის საყდრისმპყრობელი, ახლა კი კიზიკის ეპისკოპოსი; კრიტელი ეპისკოპოსი ანდრეა (წმინდანი; VII-VIII სს., ი. გ.)... რომლებმაც წერილობით გადასცეს ანათემას წმინდა VI კრება"5. აქ საუბარია ფილიპიკეს ინიციატივით მოწვეულ კრებაზე, სადაც, მისი დაჟინებული მოთხოვნით, მონოთელიტობა6 რეანიმირებული იქნა.

ყველაზე საკვირველი კი ის არის, რომ ამ სხდომის გადაწყვეტილებაში მონაწილეობდნენ ეკლესიის ესოდენ აღიარებული მამები. თანაც, იმავე გრიგოლ პაპის თქმით, გერმანე იყო თანაშემწე და თანამბჭობელი პატრიარქ წმინდა გიორგი I-ისა (679-686 წ.წ.) VI კრების მოწვევისას7. თუმცა, არსებობს ვარაუდი, რომ ეს ხატმებრძოლთა გვიანდელი ინტერპოლაციაა და გადაუმოწმებლად არის შეტანილი "ქრონოგრაფიაში". ასეა თუ ისე, ამ მოვლენებიდან უახლოეს წლებში უკვე გერმანეს მიერ მოწვეულმა კრებამ (რომლის ჩატარებაც, ასევე მეცნიერულ დასაბუთებას მოითხოვს) საჯაროდ ამხილა და დაგმო ყველა ერესი, მათ შორის, მონოთელიტობაც (ამის შემდეგ ეს მწვალებლობა საბოლოოდ განიდევნა ეკლესიიდან).

იოანე VI-ის გარდაცვალების შემდეგ კონსტანტინეპოლის ეკუმენურ პატრიარქად, "ვითარცა ბრძენი და წმიდაჲ და შემძლებელი და სიტყჳთ და საქმით განმტკიცებული"8, აკურთხეს კიზიკის კათედრიდან გადმოყვანილი წმინდა გერმანე. თუკი მისი მოღვაწეობის სხვა თარიღები რთულად დგინდება, სამაგიეროდ, საპატრიარქო ზეობის დრო ზედმიწევნით ცნობილია (11 აგვ. 715 წ. - 17 (7) იანვ. 730 წ.). იმ დროს კათედრის გამოცვლა უიშვიათესი მოვლენა იყო; ამიტომაც, წმინდა თეოფანე ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ გერმანეს არჩევას დაეთანხმა პაპის აპოკრისიარი9 მიქაელიც, უწმინდესი სინოდიც და მთელი კლიროსიც (სამღვდელოება), ასევე სინკლიტიც (სენატი) და ქრისტესმოყვარე ერიც10, ანუ ყველა, ვისაც თეორიულად ამის უფლებამოსილება ჰქონდა.

გერმანეს მამამთავრობა მოუწია პოლიტიკური ანარქიის ჟამს (20 წლის მანძილზე 7 იმპ. შეიცვალა). აჯანყებისას ორი იმპერატორის (ანასტასი II - 713-716 წ.წ. და თეოდოსი III - 716-717 წ.წ.) უსაფრთხოების გარანტად თავად სამეფო ქალაქის მწყემსმთავარი გამოვიდა. საბო-ლოოდ, რომის (ბიზანტიის) ტახტზე დამკვიდრდა ისავრიელთა დინასტიის დამფუძნებელი, ლეონ III ისავრიელი. აქედან იწყება საუკუნეზე მეტი ხნის ხატმებრძოლობის ისტორიაც. თუმცა, მანამდე ლეონმა მოიგერია კონსტანტინეს ქალაქზე არაბთა ურიცხვი ჯარისა და ფლოტის შეტევა (717-718 წ.წ.) და გვირგვინოსნის ერეტიკული მიდრეკილება დრომდე დაფა-რული დარჩა.

სამართლიანობისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ლეონი კი არა, არამედ მცირე აზიელი რამდენიმე ეპისკოპოსი იყო ახალი ერესის ინიციატორი. კერძოდ, ესენი გახლდნენ: სინადის სამიტროპოლიტოში (ფრიგიაში) კონსტანტინე ნაკოლიელი, თომა კლავდიოპოლელი (პონტოში) და დამხობილი იმპერატორის, ტიბერიუს II აფსიმარის (698- 705 წ.წ.) უკანონო შვილი, ეფესოს მიტროპოლიტი თეოდოსი. მათმა მოსაზრებებმა, წმინდა გამოსახულებების შესახებ, მყარი ნიადაგი პოვეს ისავრიელი მმართველის გულში. ამ ტენდენციათა გამჟღავნებისას უმალვე მოახდინა რეაგირება ახალი რომის მწყემსმთავარმა. უწმინდესმა გერმანემ კონსტანტინე და თომა დაიბარა და მათი გადარწმუნება სცადა. თითქოს კონფლიქტი ამით ამოიწურა, მაგრამ უკან დაბრუნებულმა ეპისკოპოსებმა გადაჭრით აკრძალეს თავიანთ ეპარქიებში ხატების თაყვანისცემა.

726 წელი ხატთაყვანისცემაზე იერიშის დაწყების თარიღად არის მიჩნეული. რთულია ბიზანტიის მთავრობის მამოძრავებელი ამოცანების დადგენა. ამის მიზეზად სახელდება როგორც ლეონის ისავრიული წარმოშობა (სადაც მრავალი ერესი ბუდობდა), ისე ისლამის შემოტევა და იმპერიის "სასიცოცხლო" ინტერესები. მთავარი მოტივი კი, ალბათ, იყო საზოგადოებაზე ეკლესიური ზეგავლენის, ზოგადად, კლერიკალური თავისუფლების შესუსტება, რაც წარმოაჩენდა ბიზანტიური "ცეზაროპაპიზმის"11 მკვეთრ გამოვლინებას; ხატმორკინალთა მოძრაობა გახლდათ "ამა სოფლის" ბარბაროსული საერო სულის აჯანყება საეკლესიო სულიერების, მისი არაამქვეყნიური წარმომავლობისა და არსების წინააღმდეგ. ამგვარი აბსოლუტში აყვანილი სეკულარული კულტურის იდეა (თავისი მახინჯი და სასტიკი ფორმებით), რაც ასე დამღუპველია კაცობრიობის ზნეობრივი სრულყოფისათვის, იყო ამ ეპოქის ბიზანტიური სახელისუფლებო მოღვაწეობის ძირითადი მახასიათებელი, რითაც ისავრიელები ერთგვარი წინამორბედები იყვნენ ფრანგული "განმანათლებლობისა" და გერმანული "Kulturkampf"-ისა.

ხელისუფლებისთვის "საცდელ ქვად" იქცა მაცხოვრის ჯვარცმა ხალკუპრატიის მოედანზე (იხ. შენ. XXI). მალე ლეონმა გადაჭრით მოითხოვა ხატების, ვითარცა კერპების, აკრძალვა, მაგრამ მხცოვანი პატრიარქის სახით შუდრეკ წინააღმდეგობას წააწყდა; წმინდა გერმანეს დაუშვებლად მიაჩნდა მსოფლიო კრების გარეშე ესოდენ დიდმნიშვნელოვანი საკითხის გადაჭრა. უკეთურმა ბასილევსმა თანამოაზრე იპოვა თვით პატრიარქის მოწაფისა და სვინკელის12, ანასტასის (კონსტ. პატრ. 730-753 წ.წ.) პიროვნებაში. 730 წლის 17 (ან 7) იანვარს იმპერატორმა მოიწვია საიდუმლო საბჭო (ე. წ. ბერძნ. Σιλέντιον; ლათ. შილენტიუმ), სადაც კვლავ გაიმეორა თავისი მოთხოვნა. ღვთისმოსავმა მღვდელმთავარმა, ყველანაირი საშუალების ამოწურვის შემდეგ, თავად მოიხსნა საპატრიარქო რეგალიები ("დადვა ომფორი თჳსი წმიდასა საკურთხეველსა ზედა")13 და "დამრიგებლური სიტყვები წარმოთქვა: «თუ მე იონა ვარ, გადამაგდეთ ზღვაში»"14 (შდრ. იონა 1:12).

ამის შემდეგ წმინდა გერმანე გადასახლდა საკუთარ მამულში, პლატანიონში. გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ იკონოკლასტური მოძრაობის საწყის ეტაპზე მთავრობის მიერ მიღებული ნახევარზომები სწორედ გერმანეს ბიბლიურმა ფიგურამ განაპირობა. მისი გარდაცვალების ზუსტი თარიღი უცნობია - ყველაზე ხშირად 733 ან 740 წლები სახელდება. მისი წმინდა ცხედარი კონსტანტინეპოლში, ხორას (ბერძნ. Χώρα; თანამ. სტამბულის "კარიესის" მუზეუმი) დიდებულ მონასტერში დამარხეს.

უწმინდესი გერმანეს პიროვნება მიცვალების შემდგომაც აქტუალური იყო. 754 წლის ხატმებრძოლთა კრებაზე (ე. წ. "უთავოთა" კრება - "უთავოთა" იმიტომ, რომ მასზე არამცთუ არც ერთი პატრიარქი, არამედ მათი არც ერთი წარმომადგენელი არ იმყოფებოდა) წმინდა გერმანე, წმინდა იოანე დამასკელთან (VII-VIII სს.) და წმინდა გიორგი კვიპრელთან († VIII ს-ის 50-იანი წ.წ.) ერთად, ანათემას გადასცეს. ეკლესიამ საკადრისი პატივი ქრისტეს ღვაწლმოსილ მხედარს VII მსოფლიო კრებაზე მიაგო; 787 წ. კრების მამებმა გერმანე (იმავე იოანესთან და გიორგისთან ერთად) წმინდანად შერაცხეს (ხს. დღე ძვ. სტ. 12 მაისი), სადაც მისი ავტორიტეტი სხვა დიდი მამების დარად მოიხმობოდა (ხატმებრძოლი ეპისკოპოსებისადმი გერმანეს მიერ მიწერილი სამი ეპისტოლე (იხ. ქვემოთ) საგანგებოდ წაიკითხეს კრების ერთ-ერთ სხდომაზე). 843 წლის "მართლმადიდებლობის ზეიმის" შემდეგ წმინდა მეთოდე პატრიარქმა (842-846 წ.წ.) წმინდა გერმანე კონსტანტინეპოლელ იერარქთა განსასვენებელში, მოციქულთა სახელობის ტაძარში, პატივით გადაასვენა.

წმინდანის ნეშტს ამის შემდეგაც არ ეღირსა მოსვენება. ლათინ ჯვაროსანთა მიერ კონსტანტინეპოლის დაპყრობის (1204 წ.) შემდეგ გერმანეს წმინდა ნაწილები საფრანგეთში, ქ. ბორის (თან. ბორ-ლეზ-ორგი) სააბატოში აღმოჩნდა. აქ კიდევ ერთხელ მოუწია მას უღმერთოთა მხრიდან დევნა; 1793 წლის რევოლუციონერებმა სახალხოდ შეურაცხყვეს და ნაწილობრივ გაანადგურეს სათაყვანებელი მამის წმინდა ძვლები. მისი გადარჩენილი ნაწილები ქ. ვენეციაში ინახება.

მნიშვნელოვანია ის სასწაულები, რომლებიც გერმანეს მიეწერება. მაგალითად, როდესაც ინათლებოდა მომავალი იმპ. კონსტანტინე V კოპრონიმი (741-775 წ.წ.), მან წმინდა ემბაზში ჩაისვარა, რაც გერმანეს განმარტებით დიდ უბედურებას უქადდა ეკლესიასა და მორწმუნეებს15 (მართლაც, ლეონის პირმშო მამამისზე სასტიკი მტარვალი აღმოჩნდა); მეფესთან სადარბაზოდ შესულებმა იუდა გამყიდველს, ანასტასი სვინკელოზს (გაიგო რა მისი ინტრიგების შესახებ), სულიწმინდით სახალხოდ უწინასწარმეტყველა: "ნუ ჩქარობ, კიდევ მოასწრებ ჰიპოდრომზე გავლას"16, რაც ქალაქის ცენტრში საჯარო შეურაცხყოფას ნიშნავდა. მართლაც, 742 წ. მას სიტყვასიტყვით აუსრულდა დანაპირები, როდესაც იმპ. კონსტანტინემ, შეთქმულებაში მონაწილეობისთვის, სამარცხვინოდ დაამცირა პატრ. ანასტასი; ის, ნახევრად შიშველი, ვირზე უკუღმა მჯდომარე, ხალხის დასანახად ჩამოატარეს ჰიპოდრომზე17 (თუმცა, ესოდენ აბუჩად აგდების მიუხედავად, საყდარი შეუნარჩუნეს). ხატთაყვანისმცემელთა დიდი ბურჯის, წმინდა მოწამე სტეფანე ახლის († 767 წ.), მშობლებს ვაჟის გაჩენას დაჰპირდა18; აგრეთვე, აპოკრიფული თხრობა გერმანეს მიერ პალესტინაში ლიდის ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატის ასლის დამზადების შესახებ19; ასევე, გადმოცემა, რომ საყდრის დატოვების შემდეგ გერმანემ საპატრიარქოში დაბრძანებული მაცხოვრის ხატი ზღვას მისცა წარწერით: "მოძღვარო, იჴსენ თავი შენი და ჩუენცა" (ლუკა 23:39); ხატი კი მალე სასწაულებრივად მიცურდა რომში, სადაც ის, საღვთო გამოცხადებით, გრიგოლ პაპმა გამოაბრძანა20; ცნობილი დიალოგი პატრიარქსა და იმპერატორს შორის21 და სხვა.

წმინდა გერმანე იყო პირველი მართლმადიდებელი მამა, რომელიც საქმითაც და სიტყვითაც წინ აღუდგა ხატმებრძოლობის საზარელ მწვალებლობას (ცხადია, რომ მას მოღვაწეობის გეოგრაფიული ადგილითაც და იერარქიული მდგომარეობითაც, ევალებოდა კიდეც); ამიტომაც, მისი ყველა გვიანდელი ნაშრომი ერეტიკოსების მხილებას ეძღვნება. თუმცა, პატრიარქის ლიტერატურული მემკვიდრეობა ბევრად მრავალფეროვანია და მას, ხელნაწერულ ტრადიციაში, არაერთი თხზულება მიეწერება, სადაც "ღრმანი და დაფარულნი სიტყუანი წერილისანი განჰმარტნა კეთილად თარგმანებითა, რამეთუ აქუნდა მას გულისჴმისყოფაჲ საღმრთოჲ ფრიადი"22. ორიგინალზე შემორჩენილი გერმანეს შრომები მოთავსებულია J.-P. Migne-ის ცნობილ გამოცემაში: Patrologiae graecae cursus completus. Series Graeca, Paris, 1857-1866; Vol. 98, col. 40-384.

პატრიარქს ეკუთვნის შემდეგი ძეგლები:

"ანთიმოზ დიაკონის მიმართ... კრებებისა და ერესების შესახებ" (იქვე, col. 40-88; შესაძლოა ინტერპოლაცია);

"ცხოვრების ზღვარის შესახებ" (col. 89-132), სადაც ძირითადი აზრის გარდა, რომ ყველა ადამიანის ამქვეყნიური არსებობის დასასრული ერთხელ და სამუდამოდ არის დადგენილი ღვთის მიერ, გერმანე გადმოგვცემს თავის შეხედულებას წმინდა მამათა ავტორიტეტის მიმართ; მისი თქმით, მამათა გამონათქვამები ჩვენთვის სასურველ ჭრილში კი არ უნდა განვმარტოთ, არამედ უნდა მივიღოთ ზუსტად ისე, როგორც ისინი ჩვენდამია უწყებული;

ეპისტოლეები: "იოანე სინადელისადმი" (col. 156-161), "კონსტანტინე ნაკოლიელისადმი" (col. 161-164), "თომა კლავდიოპოლელისადმი" (col. 164-188), სადაც ხატთაყვანისცემის შესახებ მართლმადიდებლური აპოლოგიაა გადმოცემული;

"საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა" (ბერძნ. Ἱστορία ἐκκλησιαστικὴ καὶ μυστικὴ θεωρία; col. 384-454), რომელშიც ლიტურგიის სახისმეტყველებითი განმარტებაა უწყებული; ქართულად თარგმნილია სამგზის, თუმცა, ისევე, როგორც ზოგიერთ ბერძნულ ხელნაწერში, აქაც სხვადასხვა მოღვაწეს მიეწერება23;

ასევე, არაერთი ქადაგება: განზოგებაზე "ჯვრის თაყვანისცემის შესახებ" (col. 221- 244), დიდ შაბათს "ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ღვთისსხეულის (Θεόσωμον) საფლავის შესახებ" (col. 244-289) და ღვთისმშობლისადმი მიძღვნილი კორპუსი (col. 292-384); განსაკუთრებით საინტერესოა ხარების დღესასწაულისადმი მიძღვნილი ჰომილია, რომელიც არაჩვეულებრივი არქიტექტონიკისაა - ის, ერთი მხრივ, დედაღვთისა მარიამსა და, მეორე მხრივ, მთავარანგელოზ გაბრიელსა და იოსებ დამწინდველს შორის დიალოგის ფორმითაა გადმოცემული, სადაც ყოველი ახალი აბზაცი ბერძნული ანბანის შემდგომი ასო-ნიშნით იწყება.

ერთი ამ ქადაგებათაგანი ქართულადაც არის ნათარგმნი ("სიტყუაჲ სატფურებისათჳს ტაძრისა ყოვლადწმიდისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთისმშობელისა, რომელ არს ხალკუპრატიას"; col. 372-384; ხელნ. Jer. 21, 38; S 449).

სამწუხაროდ, დაკარგულად ითვლება დიდი განმანათლებლის ერთი მნიშვნელოვანი თხზულება Ἀνταποδοτικός ("ნაცვალგებითი"), რომლის რეზიუმე შემორჩენილია წმინდა ფოტი პატრიარქის (858-867 - 877-886 წ.წ., † 891 წ.) "ბიბლიოთეკაში"24. წმინდა გერმანე ეკამათება აპოკატასტაზის25 მომხრეებს, რომელთაც არგუმენტად წმინდა გრიგოლ ნოსელის (დაახლ. † 394 წ.) ციტატები მოჰყავდათ "დიდი კატეხიზმური ქადაგებიდან" და "მოსე რჯულმდებლის ცხოვრებიდან" (გრიგოლის ორივე ეს ნაშრომი თარგმნილია ძვ. ქართულად წმინდა გიორგი († 1065 წ.) და წმინდა ექვთიმე († 1028 წ.) ათონელების მიერ). სწავლული პატრიარქი მეცნიერუ-ლად ამტკიცებს, რომ დიდი კაპადოკიელის შესაბამისი სიტყვები ერეტიკოსთა გვიანდელი ჩანართია და მეტი არაფერი. იქვე წმინდა გერმანე გადმოსცემს მართლმადიდებლურ სწავლებას სადავო საკითხზე.

წმინდა მამა, აგრეთვე, ითვლება სრულმყოფელად ე. წ. "არეოპაგიტული კორპუსის"26 კომენტარებისა. მანამდე ეს დიდი საღვთისმეტყველო საქმე წამოიწყეს იოანე სკვითოპოლელმა (VI ს.) და წმინდა მაქსიმე აღმსარებელმა († 662 წ.). "არეოპაგიტიკა" სრულად ითარგმნა წმინდა ეფრემ მცირის (XI ს.) მიერ27. სამწუხაროდ, ქართული სქოლიოების მხოლოდ ნაწილია გამოქვეყნებული28.

წმინდა გერმანეს სახელთან დაკავშირებულ ფსევდოეპიგრაფიკის ნიმუშს წარმოადგენს "ეპისტოლე სომეხთა მიმართ" (Epistola ad Armenios; col. 135-146), რომელიც სომხურადაა მოღწეული (ისევე, როგორც მასზე სომეხთა პასუხი); თუმცა, მანასკერტის კრებაზე (726 წ.), სადაც საბოლოოდ გადაწყდა სომხების სარწმუნოებრივი აღმსარებლობა, "როგორც ვიცით, ირჩეოდა გერმანე პატრიარქის წინადადება (ბერძნებთან შეერთების საკითხი)"29. ყოველ შემთხვევაში, მისი ხსოვნა სომხურ ეკლესიაშიც იზეიმება. ასევე, სახელნატყუარად მიიჩნევა გერ-მანესადმი გრიგოლ II მიერ მიწერილი ე. წ. "დოგმატური ეპისტოლე" (Epistolae dogmaticae; col. 148-156).

ცალკე კვლევის თემაა ის დიდძალი ჰიმნოგრაფიული მემკვიდრეობა, რაც წმინდა მღვდელმთავრის სახელითაა წარწერილი, სადაც "წმიდათა შესხმითა ეკლესიაჲ განაბრწყინვა და საგალობელთა და იბაკოთა გამოთქუმითა ღამისთევათა სიფიცხე (=სიმძაფრე, ი. გ.) და სიმყჳრტე (=გარდამეტებულობა, ი. გ.) მოატკბო და შეანელა"30. ხოლო თვითონ კათოლიკე ეკლესია ასე უგალობს წმინდა მამას (წმინდა ეპიფანე კვიპრელთან († 403 წ.) ერთად, რომლის ხსენებაც 12 მაისზე მოდის): "მღუდელთმთავართა საკჳრველთა ერთობით ვადიდებდეთ, მორწმუნენო, ჯერისაებრ, გერმანეს თანა დიდებულსა ეპიფანეს, რამეთუ ამათ შესწუნეს უღმრთოთა ენანი, და რწმენითნი სჯულნი (=დოგმატები, ი. გ.) ბრძენნი უქადაგნეს ყოველთა მართლმადიდებლობით მგალობელთა მარადის კეთილმსახურებისა დიდსა საიდუმლოსა" (სადღესასწაულო კონდაკი).

ზემოხსენებული ძეგლების გარდა ("საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა" და "სიტყუაჲ სატფურებისათჳს"), ძველმა ქართულმა მწერლობამ შემოგვინახა წმინდა გერმანე პატრიარქის სახელით ცნობილი კიდევ სამი საკითხავი, რომელთაც ბერძნული ორიგინალები არ ეძებნებათ: "თხრობაჲ სასწაულთათჳს და საკჳრველებათა დიდებულისა მთავარანგელოზისა მიქაელისათა და სხუათა მათ წმიდათა ანგელოზთათჳს"31 (წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თარგმანი, ხელნ. A 1103, 137-180; Sin. 91, 91-136), "საკითხავი მთავარანგელოზთაჲ"32 (A 70, 278-281) და დიდმარხვის პირველი კვირის ქადაგება "წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გერმანოს კონსტანტინეპოვლელ მთავარეპისკოპოსისაჲ სიტყუაჲ ჯუარისათჳს და წმიდათა ხატთა, ჴელითქმნულთა და ჴელითუქმნელთათჳს, მწვალებელთა მათ მიმართ, რომელნი ჯუარსა ხოლო თაყუანის-სცემენ და ხატთა არა"33. ქვემოთ სწორედ ამ უკანასკნელზე გვექნება საუბარი.

---------------------------------------------------------------------------

1 - "რომის პაპ გრიგოლის პირველი ეპისტოლე იმპერატორ ლეონ ისავრიელისადმი წმინდა ხატთა შესახებ"; Деяния Вселенских Соборов, Т. IV. Казань, 1908. ც. 325.

2 - Theophanis. Chronographia, I-II. Ed. C. De Boor. Lipsiae, 1883, 1885. P.G. t. 108. «Летопись византийца Феофана», в переводе с греческого В. И. Оболенского и Ф. А. Терновского, с предисловием О. М. Бодянского, Москва, 1884.

3 - "დიდი სჳნაქსარი", წმ. გიორგი ათონელის თარგმანი, საქართველოს საეკლესიო კალენდარი, თბილისის სახ. უნივერსიტეტის წმ. დავით აღმაშენებლის ტაძარი, 2003, გვ. 97.

4 - იქვე.

5 - «Летопись византийца Феофана», ც. 280, დასახ. გამოცემა.

6 - VI მსოფლიო კრების (680-681 წ.წ.) მიერ ანათემირებული ცრუმოძღვრება ქრისტეში ერთი მოქმედებისა და ერთი ნების შესახებ.

7 - "რომის პაპ გრიგოლის...", დასახ. ნაშრომი, გვ. 325.

8 - "დიდი სჳნაქსარი", დასახ. გამოცემა, გვ. 97.

9 - დიპლომატიური თანამდებობა რომის იმპერიაში. მოგვიანებით საეკლესიო-ადმინისტრაციული მნიშვნელობით აპოკრისიარი (ბერძნ. "ἀποκρισιάριος", პირ. "პასუხის მომტანი"; ლათ. responsalis) იყო დანარჩენი საპატრიარქოების წარმომადგენელი კონსტანტინეპოლის სამეფო კარზე. მაგ., დედაქალაქში რომის პაპის ასეთ წარმომადგენლად 579-586 წლებში მოღვაწეობდა წმ. გრიგოლ I დიდი, შემდგომში თავად პაპი (590-604 წ.წ.).

10 - «Летопись византийца Феофана», ც. 282.

11 - საერო ხელისუფლის, ამ შემთხვევაში იმპერატორის, მიერ საეკლესიო საკითხებში უხეში ჩარევა და მისი საქმეების მართვა-გამგეობა.

12 - ბერძნ. ὁ σύγκελλος (პირ. "თანაშემწე"; ძვ. ქართ. "სჳნკელი, სჳნგელოზი") - საეკლესიო თანამდებობა; პატრიარქთან მცხოვრები სასულიერი პირი, რომელიც მისი თანაშემწე და უბიწო ცხოვრების მოწმე იყო; ჰქონდა დიდი გავლენა და ხშირად პატრიარქის თანამოსაყდრედაც მოიაზრებოდა პროტოსვინკელის ხარისხში.

13 - "დიდი სჳნაქსარი", დასახ. გამოცემა, გვ. 98. წმ. გერმანეს მიერ საყდრის დატოვების ამბავს იუწყება მისი თანამედროვე წმ. იოანე დამასკელიც. იქ, სადაც საუბარია ძველ დროში მეფეთა ძალმომრეობის ფაქტებზე წმ. იოანე ბრძანებს: "და ახლაც, ნეტარი გერმანე (ბერძნ. ὁ μακάριος Γερμανός), რომელიც ბრწყინავს ცხოვრებითაც და სიტყვითაც, დაისაჯა და დევნილად იქცა" ("მეორე სიტყვისგება ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ", P.G. 94, col. 1297A). ერთი შეხედვით, თეოფანესა და სხვა წყაროთა ნაუწყებში, რომ გერმანე ნებაყოფლობით გადადგა საპატრიარქო ტახტიდან, და იოანეს ცნობას შორის, პატრიარქზე ძალის გამოყენების თაობაზე, წინააღმდეგობა შეიმჩნევა. მაგრამ, ალბათ, აქ იგულისხმება ხელისუფლების მხრიდან პერმანენტულად წარმოებული ის ზეწოლა, რამაც უწმინდესი გერმანე გამოუვალ მდგომარეობაში ჩააყენა და მიაღებინა ესოდენ უკიდურესი გადაწყვეტილება.

14 - «Летопись византийца Феофана», ც. 299.

15 - იქვე, გვ. 292.

16 - იქვე, გვ. 298.

17 - იქვე.

18 - "სტეფანე ახლის ცხოვრება", Bibliotheca hagiographica Graeca, N 1666, p. 159. 21-23; Ed. Fr. Halkin, Brux., 1957.

19 - Homilia de Maria Rhomaia; Dobscütz E., von. Christusbilder. Lpz., 1899, 242.7-26.

20 - Жития византийских святых. Перевод Софьи Поляковой, СПБ., 1995, с. 334-335.

21 - «Летопись византийца Феофана», ც. 297-298.

22 - "დიდი სჳნაქსარი", დასახ. გამოცემა, გვ. 97.

23 - იხ. ორი ძვ. ქართ. თარგმანი: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2004, გამომ. "ნათლისმცემელი", თბილისი, 2003, გვ. 117-164; ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, წინასიტყვაობა და ლექსიკონი დაურთო ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა; ასევე, ახალ ქართ.: თბილისის სასულიერო აკადემიის სამეცნიეროსაღვთისმეტყველო შრომები, II, თარგმანი ედიშერ ჭელიძისა, თბილისი, 2004, გვ. 60-68. გამომცემლთა წინასიტყვაობაში აღნიშნულია, რომ თანამედროვე კვლევა ძეგლის ავტორობას სწორედ წმ. გერმანეს განუკუთვნებს.

24 - Photius. Bibliothèque, 223; Ed. R. Henry.

25 - ალექსანდრიის კატეხიზმური სკოლის წინამძღოლის, ორიგენეს (180/5 - 254/5 წ.წ.), ცრუმოძღვრება საყოველთაო (მათ შორის, ბოროტი ძალებისაც) აღდგომის (ბერძნ. ἡ ἀποκατάστασις; ძვ. ქართ. "კუალადგებაჲ") შესახებ.

26 - წმ. პავლე მოციქულის მოწაფის, ათენის პირველი ეპისკოპოსის, წმ. დიონისე არეოპაგელის (I-II სს.) სახელით ცნობილი თხზულებების ერთობლიობა, ე. წ. Corspus Areopagiticum.

27 - შრომები გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ენუქაშვილმა, თბილისი, 1961.

28 - იხ. ქართულ-ბერძნული საღვთისმეტყველო განმარტებანი "ანგელოზურ ძალთა შესახებ"; განმარტებათა ძველი ქართული (წმ. ეფრემ მცირისეული) ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, ბერძნულ კომენტარებთან შეაჯერა, გამოკვლევა და ტერმინოლოგიური ლექსიკონი დაურთო ანა ჭუმბურიძემ, თბილისი, 2001.

29 - კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, თბილისი, 1980, გვ. 139.

30 - "დიდი სჳნაქსარი", დასახ. გამოცემა, გვ. 97.

31 - კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 207. მისივე, "ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან", თბილისი, ტ. II, 1945, გვ. 237-268. მისივე, "უცხო ავტორები ძველ ქართულ მწერლობაში", ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, თბილისი, 1941, დამატება, გვ. 585 და "ეტიუდები" ტ. V, თბილისი, 1957, გვ. 23.

32 - იქვე.

33 - ქვემოთ ყველგან "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს".

 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Дворкин А. Очерки по истории Вселенской Православной Церкви; Н. Новгород, 2005.

2. Карташев А. В. Вселенские Соборы; Клин, 2002.

3. Православная энциклопедия. Т. IX; Москва, 2005.

4. Православная энциклопедия. Т. XI; Москва, 2006.

5. Успенский Ф. И. История Византийской Империи, т. 2; Москва, 2005.

6. Шмеман А, прот. Исторический путь Православия; Москва, 2003.

7. The Catholic Encyclopedia, Volume VI. Published 1909; New-York.

 

* * *

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გამოცემები

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ჰომილია შემოგვინახა ძვ. ქართულმა და ძვ. სლავურმა თარგმანებმა. კრიტიკულად დადგენილი ქართული ტექსტი, პარალელურ ფრანგულ თარგმანთან ერთად, გამოცა აწ განსვენებულმა ბელგიელმა ორიენტალისტმა, ღვაწლმოსილმა ქართველოლოგმა,მიშელ ვან ესბრუკმა1.

XVII ს-ის ერთადერთ ხელნაწერში შემორჩენილი სლავური ტექსტი, ესბრუკისეული გამოცემიდან ლ. გიგინეიშვილის რუსული თარგმანითურთ, გამოაქვეყნა ვ. ბარანოვმა2. ქართულ-სლავური ტექსტები ერთი და იმავე რედაქციისაა; ყოველ შემთხვევაში, მათ შორის რაიმე არსობრივი სხვაობა არ შეიმჩნევა. ამიტომ, სლავურ თარგმანს მხოლოდ ნაწილობრივ ვეხებით, განსხვავებით ჩვენთვის საინტერესო გამომცემლისეული დასკვნებისა.



"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ავთენტურობის საკითხი

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შემცველი ქართული ხელნაწერები მის ავტორად ერთხმად წმინდა გერმანე კონსტანტინეპოლელს ასახელებენ. მსგავსი ქადაგება კი, ბერძნულ ორიგინალზე, პატრიარქის ნაშრომებს შორის არ მოიძებნება. ამიტომაც, რთულია, a priori დადგინდეს ჰომილიის ავტორი მართლაც წმინდა გერმანეა, თუ ის სახელნატყუარი ძეგლია. მაგრამ, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ავთენტურობის სასარგებლოდ არსებობს რამდენიმე არგუმენტი, რომელთა წარმოჩენასაც ქვემოთ თანმიმდევრულად შევეცდებით.

ძეგლის გასაყალბებლად საჭიროა სათანადო მოტივაცია. ძველად, დამხობილი და დევნილი ქრისტიანული დენომინაციების მიმდევრები საკუთარი იდეების გავრცელებას ცდილობდნენ ავტორიტეტულ მართლმადიდებელ მოძღვართა სახელით, რომელსაც წააწერდნენ ხოლმე თავიანთი მოძღვრების შემცველ ტექსტებს3. ერეტიკოსთა მიზანი იყო, რათა, ერთი მხრივ, სიწმინდით მოსილი პიროვნებით შეენიღბათ მწვალებლობა და მისთვის სიცოცხლე გაეგრძელებინათ, მეორე მხრივ კი, სარწმუნოებაში გაუწაფავი მკითხველი დაებნიათ და, მისდა გაუცნობიერებლად, ფსევდოსწავლების აღმსარებლად ექციათ. რამდენადაც "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" მართლმადიდებლობის უმწიკვლო გადმოცემას წარმოადგენს, მის მწვალებლისეურ ავტორობაზე საუბარიც ზედმეტია.

ამასთან, XII ს-მდე ("სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ქართულად თარგმნის მიჯნა) კონსტანტინეპოლელი პატრიარქის გარდა გერმანეს სახელის მქონე სხვა სახელგანთქმულ იერარქსა და მწერალს ეკლესიის ისტორია არ იცნობს. ამდენად, ვერც გადამწერისეულ სახელთა აღრევასთან გვექნება საქმე.

თუმცა, მთავარი "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ტექსტზე დაკვირვებაა, რასაც საგულისხმო დასკვნებამდე მივყავართ. უპირველესად, თვალში საცემია ხატთაყვანისცემისადმი წაყენებული ბრალდებების დოგმატური დაუხვეწაობა. ისინი არ სცდებიან იმ თავდაპირველ თეზისებს, რითაც ოპერირებდნენ იკონოკლასტები ეკლესიურ სწავლებასთან დაპირისპირების საწყის ეტაპზე (ამგვარი ბრალდებებია: ძველაღთქმისეული აკრძალვები კერპთაყვანისცემის შესახებ და ხატის კერპთან იდენტობა, ხატის ხელითქმნილობა და მატერიალურობა, ნივთიერებისადმი თაყვანისცემა და ადამიანთა გაღმერთება, უხილავი ღმერთის ხილულად გამოსახვის შეუძლებლობა და სხვა). ცნობილია, რომ ქრისტოლოგიური სახის საბუთები ხატმებრძოლებმა მხოლოდ მოგვიანებით, 754 წლის კრებაზე გააჟღერეს (იხ. ქვემოთ).

აგრეთვე, აშკარაა არგუმენტირების ის არქაულობა, რასაც ქადაგების ავტორი მიმართავს (რაც კარგად უდგება გერმანეს მწყემსმთავრობის ეპოქას). ჰომილიაში დოგმატური სიღრმით არ არის გაშლილი ქრისტოლოგიური საკითხი; ერთმანეთისგან არ არის გამიჯნული თაყვანისცემისა და მსახურების მცნებები; სათანადოდ არ არის განხილული ხატისა და პირველსახის ურთიერთმიმართების თემაც (იხ. ქვემოთ). ხოლო, თუკი მოქადაგე რიგ შემთხვევებში განკაცების რჯულდებით ხელმძღვანელობს, ესეც გერმანეს სასარგებლოდ მეტყველებს. ცნობილია, რომ ჯერ კიდევ 720-იანი წლების დასაწყისში დაწერილ ეპისტოლეებში (იხ. ზემოთ) კონსტანტინეპოლის მღვდელმთავარი სწორედ ღვთის განკაცების დოგმატით ასაბუთებს ხატების გამოსახვის მართებულობას.

ამასთან, წინამდებარე ძეგლში გვხვდება ერთი ფრაზა, რომელიც, ფაქტობრივად, სიტყვასიტყვით იმეორებს წმინდა გერმანეს ცნობილი ნაშრომის - "საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა" - სიტყვებს. ამ თხზულების დასაწყისშივე ავტორი გვთავაზობს ეკლესიის ამგვარ განსაზღვრებას (მოგვყავს ორი ძვ. ქართული თარგმანი): "ეკლესიაჲ არს ცაჲ ქუეყანასა ზედა" და "ეკლესიაჲ არს ქუეყანისა-ზედაჲ ცაჲ"4. აქ მინიშნებულია საღვთისმეტყველო დებულებაზე, რომ ზეციური, ე. წ. "მოზეიმე", და ამქვეყნიური, ე. წ. "მებრძოლი", ეკლესია თავისი არსით არის ერთიანი და ერთმანეთისგან სხვაობს მხოლოდ მოღვაწეობის ფორმითა და ადგილით5. ეკლესიის იდენტური დეფინიცია არის მოცემული ჩვენთვის საინტერესო ქადაგებაშიც. იქ, სადაც საუბარია მწვალებელთა მიერ ხატის ზეციური ნიშნის მოთხოვნაზე, ვკითხულობთ: "ესე მუნ არა ეცეს მას, გარნა ქუეყანისსა ამას შინა ცასა ჩემსა, რომელ არს ეკლესიაჲ" (თ. 23-ე). ვფიქრობთ, თანხვედრა აშკარაა.

ძეგლის ავთენტურობას შეამოწმებს სლავური ტექსტის გამომცემელიც6 (ვან ესბრუკს ამ საკითხზე საგანგებოდ არ უმსჯელია). ბატ. ბარანოვი, სხვადასხვა მონაცემზე დაყრდნობით, მიდის დასკვნამდე, რომ "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" დაწერილია 754 წლის "უთავოთა" კრების შემდეგ და ინტერპოლირებულია 787 წლის მსოფლიო კრების შემდგომ. ამდენად, მისი თქმით, წმ. გერმანე ქადაგების ავტორი ვერ იქნება. საინტერესოა, რა არგუმენტაციას ეფუძნება რუსი მეცნიერის ესოდენ თამამი განაცხადი.

ბატ. ბარანოვი ეთანხმება ესბრუკისეულ აზრს ჰომილიაში გამოთქმულ არქაულ მოტივთა შესახებ7 (ზემოთ ჩვენც გვქონდა ამაზე საუბარი) და ამის დასტურად "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" დამასკელის "სიტყვისგებებთან" მსგავსებას ასახელებს; მაგრამ, მაინც ცდილობს, თხზულებაში დაინახოს გვიანდელ ავტორებზე მითითებანი. კერძოდ, ის გულისხმობს წმ. ნიკიფორე პატრიარქის (806-815 წ.წ., † 828 წ.) მიერ განვითარებულ "გარეშემოწერილობის" არგუმენტს და წმ. თეოდორე სტუდიელის (759-826 წ.წ.) მიერ მოხმობილ მოსესეულ ანალოგიას.

რა შეიძლება ითქვას? ჩვენი დაკვირვებით, მქადაგებელი საერთოდ არ უნდა იცნობდეს ხატთაყვანისცემის შესახებ დაწერილ წმინდა იოანე დამასკელის სახელგანთქმულ და საყოველთაოდ გავრცელებულ "სიტყვისგებებს"; არამცთუ მის II და III ნაწილს, რომლებიც 729/30 წლის მერეა შედგენილი, არამედ პირველ თავსაც კი, რომელიც 726 წლის მახლობლად თარიღდება (რაც საეჭვოა, მალევე არ მიეტანათ მოვლენების შუაგულსა და განსაცდელში მყოფი კონსტანტინეპოლელი მწყემსმთავრისთვის)8. მაგალითად, ამაზე მიგვანიშნებს ზემონახსენები "თაყვანისცემისა" და "მსახურების" ტერმინოლოგიური განუსაზღვრელობა. ხოლო, თუკი დამასკელისეულ "სიტყვებსა" და "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შორის თანხვედრ ადგილებს ვპოვებთ (როგორც მაგ.: ბიბლიის შესაბამისი მუხლებისა და წმ. ბასილი დიდის ციტირება, ძველი და ახალაღთქმისეული ნიმუშებით ოპერირება, ), ისინი მაინც სპორადულ ხასიათს ატარებენ და მომდინარეობენ არა ერთმანეთის შრომების სარგებლობით, არამედ საერთო წყაროების გამოყენებით.

რაც შეეხება "გარეშემოწერილობის" არგუმენტს, ის, ქრისტოლოგიური კამათების დროს, გერმანემდე კაი ხნით ადრე იყო უკვე დამუშავებული ეკლესიაში და პატრიარქ ნიკიფორემდე მას დეტალურად ეხება წმ. იოანე დამასკელიც (იხ. შენ. VIII; ცხადია, იოანე ნიკიფორეზე დამოკიდებული ვერ იქნებოდა). ასევე, მოსეს მიერ "ხელთა განპყრობის" (იხ. თ. მე-11) ჯვარცმასთან ანალოგია და, ამის საფუძველზე, გერმანეს მიერ ხატისა და ჰიპოსტასის გაიგივებაც, უძველეს ეგზეგეზაზე არის დასაძირკვლებული9. ამდენად, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გვიანდელ მწერლებზე დამოკიდებულება არაფრით არ მტკიცდება.

რუს მკვლევარს ანაქრონიზმად ესახება ქადაგების სათაური (იხ. შენ. I), თუმცა თავადვე ამოწმებს, რომ ქადაგებაში ამის დასტური არ იპოვება. უნდა ითქვას, რომ როდესაც "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ლიტურგიკული საჭიროებისთვის ითარგმნა (ყოველ შემთხვევაში ქართულად), იმ დროისთვის "მართლმადიდებლობის ზეიმი" დიდი ხნის დაწესებული იყო და, ცხადია, ანტიხატმებრძოლური ქადაგების ეკლესიაში წაკითხვაც სწორედ ამ დღისთვის განეჩინა.

თუმცა, ბატ. ბარანოვის მთავარი მოსაზრებანი ამის შემდგომ არის ჩამოყალიბებული რამდენიმე პუნქტად: 1) ex silentio; 2) VII მსოფლიო კრების "ოროსიდან" მოყვანილი ციტატა; 3) მინიშნება ხატების კანონიკური აკრძალვისა; 4) განსხვავებული ინტერპრეტაცია ხატის ონტოლოგიური გაგებისა, რაც შეიმჩნევა პატრიარქის ავთენტურ შრომებსა და "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შორის.

დავიწყოთ პირველით. მკვლევარს უნდა ახსოვდეს, რომ silentium არ არის argumentum. ამ კრიტერიუმით რომ ვიხელმძღვანელოთ, II ს-ის უდიდესი საღვთისმეტყველო ტრაქტატი, "მკვდართა აღდგომის შესახებ"10, ფსევდოეპიგრაფულ ძეგლად უნდა გამოვაცხადოთ; წმ. ათენაგორა ათენელის ამ ნაშრომს ძველი ავტორებიდან ხომ არავინ ახსენებს11!? ასევე, სახელნატყუარად უნდა შეგვერაცხა ქართული ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული მწერლობის გვირგვინი - წმ. გრიგოლ ხანცთელის "ცხოვრებაც". X ს-ში დაწერილი ძეგლი მხოლოდ XIX-XX სს-ში გახდა ცნობილი და იქამდე მას არავინ იმოწმებდა.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" 34-ე თავში უწყებულია, რომ "კედელთა ზედა და ფიცართა და სამღდელოთა ჭურჭელთა ზედა გამოხატულთა წმიდათა ხატთა... ქრისტეანებრითა ამბორს-უყოფდეთ სიტყჳერებითა". ბატ. ბარანოვს მოჰყავს ციტატა VII მსოფლიო კრების "ოროსიდან" (სადაც საუბარია წმინდა გამოსახულებათა ტაძრებში, საეკლესიო ჭურჭელსა და შესამოსელზე, კედლებსა და დაფებზე, სახლებსა და გზებზე გამოხატვის მართებულობაზე)12 და მიიჩნევს, რომ ის დამოწმებული აქვს ქადაგების ავტორს. ამდენად, ჰომილია დაწერილი თუ არა, რედაქტირებული მაინც უნდა იყოს VII კრების შემდეგო, - აცხადებს რუსი გამომცემელი.

ჯერ ერთი, აქაც (როგორც ზემოდამოწმებულ ნიმუშებში) სახეზეა ზოგადი მართლმადიდებლური რჯულდება და არა ზუსტი ციტაცია. მეორეც, უკვე VII ს-ში ანტიიუდეური პოლემიკისას სიტყვასიტყვით ეგევეს ამტკიცებს ნეაპოლის ეპისკოპოსი ლეონტი კვიპრელიც13. ზუსტად ასევე მსჯელობს წმინდა იოანე დამასკელიც უკვე ხსენებულ "სიტყვებში"14 (იხ. ქვემოთ). მათ კი ვერავინ დასწამებს "ოროსის" გამოყენებას, რადგან ხსენებული კრებისას ორივე მოძღვარი უეჭველად გარდაცვლილია. ამიტომ, თუკი საუბარია ვინმეს მხრიდან დამოწმებაზე, "ჯერ-არს" ვიფიქროთ, რომ სწორედ ნიკეის კრების მონაწილეები მოიხმობენ წინარე მამათა ნააზრევს და არა პირუკუ.

მესამე არგუმენტი ეხება 31-32-ე თავებს, სადაც ცრუდაფიცების სასჯელზეა საუბარი (მსგავსი დაფიცების რიტუალი მართლაც არსებობდა იმპ. კონსტანტინეს პირადი ინიციატივით; იხ. შენ. XXXVIII). ბატ. ბარანოვის აზრით, აქ უნდა იგულისხმებოდეს კრებითი, კერძოდ, "უთავოთა" კრების რჯულდება. ჩვენ კი გვგონია, რომ აქ საუბარია სწორედ კერძო შემთხვევაზე და არა საეკლესიო განჩინებაზე. ავტორის სიტყვები, "უკუეთუ თქუან ვიეთნიმე მათგანთა ფუცვაჲ ვისდამე მიმართ", უფრო ცალკეული ფაქტისკენ მიგვითითებს, ვიდრე პირიქით. ეს "ვინმე" შეიძლება იყო იმპ. ლეონი, ანდა რომელიმე მწვალებელი ეპისკოპოსი. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ხატმებრძოლობის აღმოცენების საწყისი ეტაპის შესახებ ძალიან მწირი ინფორმაცია გვაქვს ხელთ. ბოლოს და ბოლოს, ამ საკითხით დაინტერესებული მკვლევრები იმაშიც კი ვერ შეთანხმებულან, საერთოდ იყო თუ არა ამ წლებში ხელისუფლების მხრიდან გამოცემული სპეციალური ედიქტი ხატების აკრძალვის თაობაზე.

ამასთან, თუკი "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" 754 წლის შემდგომ დაიწერა, რატომ არაფერია მასში უწყებული თავად ამ კრებისა და მისი გადაწყვეტილებების შესახებ? რატომ არსად არ არის ხსენებული თუ არა მინიშნებული მაინც, ამ სინოდის სულისჩამდგმელი იმპ. კონსტანტინე?რაც მთავარია, რატომ არაფერია თქმული მწვალებელთა კრების ძირითად, ქრისტოლოგიურ არგუმენტზე? ქადაგებაში მოყვანილი განქიქებანი ხომ აშკარად არასაკმარისი იქნებოდა 754 წლის შემდგომ? მაშ, უკვე ადრე გაჟღერებული და, ამასთან,არააქტუალური დოქტრინების კვლავ ოპერირებით, რატომ უნდა დამშვრალიყო ე. წ. ფსევდოავტორი? ასე რომ, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გვიანდელი დათარიღება არაფრით დასტურდება და არის მხოლოდ რუსი მეცნიერის ოპინიო პრაესუმპტა.

სულ ბოლოს, ბატ. ბარანოვი შეუსაბამოდ რაცხს "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" 29-ე და 35-ე თავებში გადმოცემულ სწავლებას ხატთაყვანისცემის არა მხოლოდ საამქვეყნო, არამედ სამერმისო ღირებულებასა და წმ. გერმანეს ეპისტოლის ერთ ეპიზოდს შორის. აი, ეს ამონარიდიც: "ხატებზე ხორციელი სახით საუფლო ხატის გამოსახვა ემსახურება მწვალებელთა ცრუ წარმოსახვის განქიქებას, რომლებიც ყბედობენ, რომ, თითქოს, ის სინამდვილეში არ განკაცებულა; ასევე, იმათ დასამოძღვრად, რომლებსაც არ ძალუძთ სულიერი ჭვრეტის სიმაღლეზე ასვლა, არამედ საჭიროებენ მოსმენილის ერთგვარ ხორციელ აღქმას, რამდენადაც ეს სასარგებლოა და დასაშვები"15.

ბატ. ბარანოვის ინტერპრეტაციით, პატრიარქი ხატთაყვანისცემას ყველასთვის სავალდებულოდ არ მიიჩნევს, უფრო კი იმათთვის, რომლებმაც სულიერ სიმაღლეზე ასვლა შეძლეს. ამგვარი დასკვნა საკმაოდ ნაძალადევია. ჯერ ერთი, გერმანე სრულიადაც არ ამტკიცებს ხატების მხოლოდ უბირთათვის საჭიროებას, არამედ მსჯელობს უპირატესად გაუნათლებელთათვის წმინდა გამოსახულებათა მართებულობაზე. აქაც, კონსტანტინეპოლის მთავარეპისკოპოსი ეფუძნება ოდენ წინარე საეკლესიო ტრადიციას (ამას რუსი მკვლევარიც აღიარებს) უწიგნურთათვის ვიზუალური ხატის აუცილებლობის თაობაზე, რაც გამოთქმულია ეკლესიის უდიდეს მოძღვართა, წმ. ბასილი დიდის († 379 წ.), წმ. ნილოს სინელის IV-V სს.), წმ. გრიგოლ დიდის († 604 წ.) და სხვათა, ბაგეებით16.

ამასთან, ეგევე დიდაქტიკური მოტივი ("უფროჲსღა მსოფლელთათჳს, რომელნი უსწავლელ იყვნენ წიგნისკითხვისა") პირდაპირ არის გაჟღერებული წინამდებარე ქადაგების მე-9 თავშიც, რაც კვლავ გერმანესკენ მიაქცევს ჩვენს ყურადღებას, რადგან ეს არგუმენტი მოგვიანებით მართლაც არასაკმარისი იყო. ამდენად, ამ მხრივაც, სარწმუნოდ დასტურდება "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ღრმა არქაულობა.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ავტორი ეყრდნობა რა უძველეს ტრადიციას, თავის მხრივ დაუმატებს, რომ "მსახურებაჲ, პატივი და თაყუანისცემაჲ, რომელი ამის (ხატთაყვანისცემის, ი. გ.) მიერ შევწირეთ ჩუენთჳს განკაცებულისა ღმრთისა, არა წარწყმდეს, არამედსასყიდელი მისგან მოვიღოთ" (თ. 29-ე). ეს არის პასუხი მწვალებელთა შეკითხვაზე: "ვითარ ანუ სადა გამოჩნდეს მაშინ (მეორედ მოსვლისას, ი. გ.) ნივთიერი ესე ხატი, რომელსა აწ გუასწავებ ჩუენ, ჵ კაცო, თაყუანისცემად"; რაზეც გერმანე სავსებით მართლსარწმუნოდ უპასუხებს: "კუალად ვიტყოდი მეცა, ვითარმედ, ვითარცა-იგი აჩრდილი შჯულისაჲ წარჴდა, ძმანო, მოსლვითა მადლისაჲთა, ეგრეთვე ქალწულისაგან მიღებულისა რაჲ პირმშოჲსა სახისაჲ სიკეთე ღმრთეებისა ნათლითა საშინელად ბრწყინვიდეს, მაშინ ნივთიერისა ამის და ყოვლადპატიოსნისა ხატისა ხილვაჲ წარჴდეს".

თავის მხრივ, ეს სრულიად მართლმადიდებლური სწავლება ეფუძნება საღვთო წერილის სიტყვებს, რაც გადმოცემულია წმ. პავლე მოციქულის მიერ: "რამეთუ ვხედავ აწ, ვითარცა სარკითა და სახითა, ხოლო მაშინ (ანუ "მერმესა მას საუკუნესა", ი. გ.) - პირსა პირისპირ" (I კორ. 13:12). გერმანეს დასაბუთებაში აშკარად შეიმჩნევა ტრულის მსოფლიო კრების 82-ე კანონის გავლენაც, რომელზეც ქვემოთ გვექნება საუბარი. თუ დამოწმებული სწავლებანი მართლაც ერთმანეთს ეწინააღმდეგება, ამის განსჯა მკითხველისთვის მიგვინდია. ჩვენ კი ვფიქრობთ, რომ პატრიარქის მიერ სხვადასხვა დროს გამოთქმული მოძღვრება წინააღმდეგობაში კი არ მოდის, არამედ ავსებს ერთურთს.

ამასთან, როგორც ყველა სხვა პოლემისტი, გერმანეც ძიების, არგუმენტაციათა დახვეწის, სულიერად განჭვრეტილის სიტყვიერად გადმოცემის ურთულეს პროცესში იყო ჩაბმული. აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ მის გვიანდელ ნაშრომში უფრო სიღრმისეულმა დოქტრინებმა იჩინა თავი, რადგან თავად საბაბი უცთომელი მოძღვრების ფორმობრივი ჩამოყალიბებისა - ერეტიკული სწავლება - ერთ ადგილზე არ იყო დაგუბებული და მართლმადიდებელ აპოლოგეტთაგან საღვთისმეტყველო რესურსის მაქსიმალურ გამოვლენას მოითხოვდა.

ერთადერთი დამაფიქრებელი ბარანოვისეულ მთელს მსჯელობაში გახლავთ VII მსოფლიო სინოდზე "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" მოუხსენებლობა. მართლაც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამ კრების მეოთხე სხდომაზე, მამათა სხვა ნაშრომებთან ერთად, წაიკითხეს მწვალებელი ეპისკოპოსებისადმი გაგზავნილი წმ. გერმანეს სამი ეპისტოლეც17.

აქ გასათვალისწინებელია თუ რა ჟანრის თხზულებანი მოიხმობოდა ნიკეის კრებაზე. პატრისტიკიდან სინოდზე კითხულობდნენ დისკურსიული ტიპის ეპისტოლეებს, ანდა ხატებთან დაკავშირებულ ნაწყვეტებს, ძირითადად, ჰაგოიგრაფიიდან და, ნაწილობრივ, ჰომილეტიკიდან. ასე რომ, უკვე წაკითხულ წერილებში გერმანეს პოზიცია გასაგები იქნებოდა კრების მამებისთვის და ქადაგების ციტირებაც აღარ იქნებოდა საჭირო.

ესეც რომ არა, ნაშრომის ავთენტურობაზე კრების მიერ წაკითხვა-არწაკითხვის კრიტერიუმით მაინც ვერ ვიხელმძღვანელებთ. ცნობილია, რომ ზუსტად გერმანეს ეპისტოლეებამდე მისდამი გაგზავნილი გრიგოლ პაპის "დოგმატური ეპისტოლეც" დაიმოწმეს, მაგრამ თანამედროვე კვლევა ამ ატრიბუციას სრულიად უარყოფს18. ასევე, სათუოა იმავე პაპის სახელით ლეონ მეფისადმი გაგზავნილი ორი ეპისტოლის ატრიბუციაც. უფრო მეტიც; მიუხედავად თავისი უდიდესი მნიშვნელობისა, ნიკეელ მამებს საერთოდ არც უხსენებიათ წმ. იოანე დამასკელის სამი "სიტყვისგება", მაგრამ ამით არავინ აყენებს ეჭვქვეშ მათ უტყუარობას.

ამდენად, სანამ ჩვენი თვალსაზრისის დასარღვევად რაიმე ფასეული სამხილი არ აღმოჩნდება, მანამდე argumentum ad rem ძალით შეგვიძლია, ვამტკიცოთ "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ნამდვილობა.


"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" წარმოთქმის დრო და ადგილი

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ავტორი 730 წ-მდე კონსტანტინეპოლის პატრიარქია. ამდენად, ქადაგებაც ამ დრომდეა წარმოთქმული. რამდენადაც ის მიმართულია ხატმებრძოლობის წინააღმდეგ, ნაშრომის ჩაწერის19 თარიღიც VIII ს-ის 20-იანი წლებით უნდა განისაზღვროს, რადგან ამ პერიოდში წარმოიშვა ზემოხსენებული ცრუსწავლებაც. მკვლევართა დასკვნით, გერმანეს ზემოდამოწმებული პოლემიკური ეპისტოლეები სწორედ 20-იანი წლების შუამდეა დაწერილი. მაგრამ, ფაქტობრივ მასალაზე დაყრდნობით, ჩვენ შეგვიძლია ამ თარიღის უფრო დაკონკრეტებაც.

როგორც ითქვა, ეკლესიის ისტორიიდან ცნობილია, რომ იკონომახების მწვალებლობა გაცხადებული ხდება 726 წლიდან. "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შესავალში კი თქმულია, რომ "ყოვლად ბრმანი იგი წინააღმდგომითნი სიტყჳსგებანი სამსახურებელთა ხატთათÂს არამცირედ აღშფოთების-მნებებელ არიან აღზრდილთა ამათ კათოლიკე ეკლესიისათა" (თ. I); ასევე, უფრო ქვემოთ ვკითხულობთ: "მრავალგზის თქუენცა ყოველი ხატი დაჰლეწეთ და დასწჳთ, ამას თანა კადნიერებით ჰნერწყუევდით და დასთრგუნევდით" (თ. 21-ე); ანუ საუბარია არა რაიმე კერძოობით, ცალკეულ შემთხვევაზე, არამედ საყოველთაოდ გავრცელებულ ფაქტზე. ამდენად, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" უეჭველად თარიღდება 726 წლიდან 730 წლის 7 ან 17 იანვრამდე (გერმანეს საყდრიდან გადადგომის დღე) პერიოდით20.

რაც შეეხება ნაქადაგების ადგილმდებარეობას, - ცხადია, ის, დიდი ალბათობით, უნდა წარმოთქმულიყო კონსტანტინეპოლში, კერძოდ, "აია სოფიის" საკათედრო ტაძარში, სადაც, ჩვეულებრივ, მსახურებდნენ და ქადაგებდნენ კიდეც ბიზანტიის პირველიერარქები.

დასკვნის სახით თამამად შეიძლება ითქვას, რომ "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" არის ეკლესიის ისტორიაში ხატმებრძოლობის საწინააღმდეგოდ წარმოთქმული (ყოველ შემთხვევაში, ჩვენამდე მოღწეული) უძველესი ქადაგება, რაც მის წარუვალ ღირსებაზე მეტყველებს.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" რაობა

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გახლავთ მამხილებელ-პოლემიკური (ბერძნ. λόγος ἐλεγκτικός) ძეგლი. იგი მიმართულია VIII ს-ში ბიზანტიაში აღმოცენებული ხატმებრძოლობის ერესის წინააღმდეგ და, როგორც ზემოთ ითქვა, ეკუთვნის ისეთ ავტორიტეტულ მოძღვარს, როგორიც გახლდათ წმინდა გერმანე კონსტანტინეპოლელი.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" არის ჰომილეტიკური ჟანრის თხზულება, რომელიც მიმართულია მრევლისადმი და, ცხადია, წარმოთქმულია ამბიონიდან. მასში კარგად შეიგრძნობა ცოცხალი მეტყველების რიტმი (არაიშვიათია მრევლისადმი პირდაპირი მიმართვები). ქადაგება ჩამონაკვთულია მწყობრ კომპოზიციაში, სადაც თანმიმდევრულად არის განქიქებული მწვალებელთა დებულებები. მისი ენა, არის რა პათეტური და ამაღლებული, ამავდროულად (ერთი-ორი გამონაკლისის გარდა) არის მარტივი წასაკითხი და ყველასათვის გასაგები. ავტორი ღრმად მცოდნეა წმინდა წერილისა, რომელსაც, ზუსტი ციტაციის, პერიფრაზისა თუ ალუზიის სახით, ხშირად იმოწმებს კიდეც. ქადაგება საცნაურყოფს წმინდა გერმანეს მჭევრმეტყველებას, რაც მის რიტორულ ხელოვნებაში ზედმიწევნით განსწავლულობასაც გააცხადებს.

ერთი სიტყვით, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" სახით ჩვენ ხელთა გვაქვს ბიზანტიური ჰომილეტიკის ერთი-ერთი შესანიშნავი და მნიშვნელოვანი ნიმუში, რომელმაც პატროლოგიაში თავისი ღირსეული ადგილი უნდა დაიმკვიდროს.


"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ქართული თარგმანი

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გადმოქართულება კიდევ ერთი უტყუარი დასტურია მისი ავთენტურობისა. როგორც ირკვევა, გერმანესეული ქადაგება ძველ ქართულზე გადმოუღია ისეთ აღმატებულ ღვთისმეტყველს, როგორიც იყო წმინდა ეფრემ მცირე (XI ს.). ცნობილია, თუ როგორი რუდუნებითა და გამოწვლილვით არჩევდა სათარგმნ თხზულებებს21 შავმთელი22 მოღვაწე. ასევე, ცნობილია ისიც, რომ ანტიოქიის პატრიარქთა (რომლებთანაც ეფრემს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა)23 ლოცვა-კურთხევით ეფრემს ხელი მიუწვდებოდა საქრისტიანოს ერთ-ერთ უმდიდრეს ბიბლიოთეკაზე - "სჳიმეონწმიდის" წიგნსაცავზე24.

მის ნამუშაკევს გააცხადებს "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შემცველი ორი უძველესი ხელნაწერი (A 162 და ქუთ. 8; იხ. ქვემოთ), სადაც, სათაურის გასწვრივ, მთარგმნელად სწორედ ეფრემი სახელდება. ამ მონაცემზე დაყრდნობით, ეგევე თვალსაზრისს იზიარებენ აკად. კორნელი კეკელიძე25 და ეფრემის მთარგმნელობითი მემკვიდრეობის მკვლევარი თამარ ბრეგაძე26. ამას მხარს უჭერს უძველესი ხელნაწერის XI ს-ით დათარიღებაც და ძეგლის ენაც, რომელიც არაფრით განსხვავდება ეფრემისეული სხვა ნაშრომებისგან მისთვის დამახასიათებელი ტერმინოლოგიისა და ძვ. ქართული ენის ნორმების კუთხით; აგრეთვე, უძველესი A 162 კრებული, სადაც დიდი უმრავლესობა ეფრემისეული შრომებია მოთავსებული. ამდენად, არანაირი საფუძველი არ არსებობს, რომ ხელნაწერთა ატრიბუციას არ ვერწმუნოთ.

რომელი ენიდან და როდის უნდა ეთარგმნა წმინდა ეფრემს "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს"? ზოგადად, ვიცით, რომ ბიზანტიის იმპერიაში მოღვაწე ეფრემი მხოლოდ ბერძნულიდან თარგმნიდა. როგორც თავად გვეუბნება, ის ყოველთვის უპირატესობას ანიჭებდა ორიგინალიდან თარგმნას. ერთგან, სადაც საუბარია სომხურიდან უკვე გადმოღებულ ბერძნულ ნაშრომზე, ეფრემი ბრძანებს: "ხოლო მე სომხურის წილ ბერძულისაგან კუალად მეორედ ვიიძულე თარგმნად, რამეთუ სომეხისა შვილსა და ბერძნისა შვილის-შვილსა, ნუუკუე და არა უეჭუელსა თჳთ უეჭვი და საკუთარი შვილი აღვირჩიე"27. ამას ამოწმებს ის ბერძნიზმებიც, რომლებსაც ჰომილიაში ვხვდებით (ესენია: კათოლიკე, ელენი (ტრადიციული "წარმართის" მაგივრად), ორღანო ("საჭურვლის" მაგივრად), ბელიარი, სკიპტრა).

ეფრემ მცირე ცხოვრობდა XI ს-ის მეორე ნახევარში. მისი უგვიანესი ანდერძები 90-იანი წლებით თარიღდება. ხოლო რუის-ურბნისის ცნობილი საეკლესიო კრების "ძეგლისწერაში" (1103/05 წ.წ.) ეფრემი უკვე "დაუსრულებისა ნეტარებისა მკჳდრთა", ანუ გარდაცვლილთა, შორის მოიხსენიება28. მაშასადამე, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" თარგმნის terminus post quem XI-XII სს-ის მიჯნით უნდა განისაზღვროს. შევეცადოთ, ეს ვადა უფრო შემოვფარგლოთ.

ჩვეულებრივ, ნებისმიერი ავტორის მთარგმნელობითი მოღვაწეობა მარტივიდან რთულისკენ მსვლელობაა; თავდაპირველად მოღვაწისაგან ითარგმნება დოგმატურად ლიტონი, ნაკლებტერმინოლოგიური ძეგლები (როგორიცაა "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს"), ხოლო საღვთისმეტყველო-ტერმინოლოგიური აკრიბიის სიმწიფისას - რთული ფილოსოფიურ-დოგმატური შრომები. გამონაკლისი არც წმინდა ეფრემია.

მართლაც, როგორც სპეციალურ ლიტერატურაშია გამორკვეული, ორიგინალთან მაქსიმალური სიახლოვითა და ტერმინქმნადობის კუთხით ცნობილი ეფრემისეული შედევრები - წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ე. წ. სადღესასწაულო, ანუ საღვთისმსახურო, 16 სიტყვა და არეოპაგიტული კორპუსი - მის მიერ ითარგმნა ცხოვრების მიწურულს, ანუ 90-იან წლებში29. თვით ამ დრომდეა თარგმნილი (დაახლ. 80-იან წლებში) წმ. იოანე დამასკელის ეპოქალური მნიშვნელობის ფილოსოფიურდოგმატური სახელმძღვანელოები: "დიალექტიკა" და "გარდამოცემა", გრიგოლ ღვთისმეტყველისვე არალიტურგიკულ, ე. წ. აპორეტულ, 19 სიტყვასთან ერთად. საფიქრელია, რომ გერმანე პატრიარქის ქადაგება ამ ღვაწლის უწინარეს იყოს თარგმნილი.

შესაძლებელია, უფრო განვაზოგადოდ ზემონათქვამი. დიდი ხანია გამორკვეულია, რომ ეფრემმა ხატთაყვანისცემისადმი მიძღვნილი მთელი კორპუსი გადმოთარგმნა. "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" გარდა მასში ერთიანდება: სამი თხრობა მაცხოვრის ხატის მიერ აღსრულებული სასწაულების შესახებ (ხელნ. A 162, A 5, A 70, ქუთ. 8 და სხვა) და წმ. იოანე დამასკელის ორი "სიტყჳსსაგებელი" (ხელნ. ქუთ. 8 და სხვა). ისინი ხელნაწერებშიც, ფაქტობრივად, ერთმანეთის მიყოლებით არიან განლაგებულნი. ამიტომაც, ჩვენი აზრით, შესაძლოა, მთელი ამ კორპუსის გადმოქართულება ერთი მთარგმნელობითი ეპოქით, კერძოდ, XI ს-ის 60-70-იანი წლებით შემოისაზღვროს.

არსებობს ერთი ტერმინოლოგიური მონაცემიც. როგორც პროფ. ედიშერ ჭელიძე გვაუწყებს, ბერძნული ტერმინები "ἀρχέτυπος" და "πρωτότυπος" ადრეულ ეტაპზე ეფრემისგან (წინარე ტრადიციის კვალობაზე) ითარგმნებოდა, როგორც "პირმშოჲ სახე" და "პირმშოჲ ხატი", განსხვავებით მისგან დამკვიდრებული გვიანდელი (90-იანი წ.წ.) "სახისდასაბამისა"30. ეს ლექსიკური ერთეული ("პირმშოჲ სახე") ორგზის გვხვდება ჩვენთვის საინტერესო ტექსტშიც, თანაც ერთი მათგანის ბერძნული შესატყვისი (πρωτότυπος) უეჭველად დადგენილია (იხ. თ. 29-ე). ამ ნიშნითაც, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" 90-იან წლებამდე უნდა იყოს დაწერილი.

მიუხედავად ბერძნული ორიგინალის უქონლობისა, თუ გავითვალისწინებთ წმინდა ეფრემის მთარგმნელობით მსოფლმხედველობას31, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" სიტყვასიტყვითი თარგმანია. ის თუმცა მეტაფრასულ კრებულებშია მოთავსებული, ქადაგებას გამშვენებულობისა არაფერი ემჩნევა (მასში თითქმის არ გვხვდება განყენებული თეოლოგიური მსჯელობანი). თანაც, ეფრემის თქმით, გარდაკაზმვა სჭირდებოდა ლიტონი კაცის აღწერილს (და არა იმ რანგის ავტორიტეტულ პირს, როგორიც გერმანე იყო), "ხოლო წმიდათა თქუმულსა და მართლმადიდებელთა მამათა აღწერილსა ვერვინ იკადრებს შეხებად, ვითარცა წმიდა სახარებასა და ებისტოლეთა პავლე მოციქულისათა, რაოდენცა ლიტონითა სიტყჳთა აღწერილ იყოს, ბრძენთა და მართლმადიდებელთაგანი ვერვინ შეეხების, არათუ ვინმე იყოს სულელ, უფროჲსღა მწვალებელ და განვრდომილ ეკლესიისაგან"32.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შემცველი ხელნაწერები და მისი რედაქციები

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ეფრემისეული თარგმანი შემოგვინახა შვიდმა ქართულმა ხელნაწერმა: A 162, Q 39, Q 652 და ქუთ. 8, 35, 64, 8933. პირველი სამი დაცულია კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნულ მუზეუმში, ხოლო დანარჩენები - ქუთაისის სახელმწიფო-ისტორიულ მუზეუმში. ამათგან ჩვენს დაინტერესებას წარმოადგენს მხოლოდ პირველი ოთხი ხელნაწერი, ხოლო ბოლო სამ ქუთაისურ ნუსხას, როგორც გვიანდელ, XVIII ს-ის მიწურულის პირებს, კრიტიკული ტექსტის დასადგენად არსებითი მნიშვნელობა არ გააჩნია და ჩვენს გამოკვლევაში არ შევეხებით.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" შემცველი ხელნაწერები უზარმაზარი ჰომილეტიკური კრებულებია. მათ შორის A 162 უძველესია34. მას პალეოგრაფიული ნიშნებით XI საუკუნეს მიაკუთვნებენ, ანუ ის, სავარაუდოდ, მთარგმნელის თანადროულია. A 162 დაწერილია ქაღალდზე, ნუსხური ანბანით, ხოლო სათაურები - წითელი მელნით, ანუ სინგურით; ყოველი ახალი აბზაცი იწყება მთავრული ასოთი. მასში "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ჰომილიას უკავია 136v-140r გვერდები.

Q 39-ის მომგებელი, ანუ დამკვეთია, მოქველი მთავარეპისკოპოსი ექვთიმე საყვარელიძე35 (488v), ხოლო გადამწერი - ნავკრატიოზს ციმცაძე (182r)36. ამდენად, ხელნაწერი თარიღდება 1560-1578 წლებით, რადგან ექვთიმე ამ დროს მწყემსმთავრობდა მოქვის კათედრას. ნაწერია ქაღალდზე, ნუსხურით, ასევე, სათაურები - სინგურით და საზედაო ასოები - მთავრულით. გერმანეს ქადაგება მოთავსებულია 457r-462v-ზე. წიგნი მოპოვებულია მარტვილის მონასტრის წიგნსაცავიდან.

Q 652-ის შედგენის ეპოქა განისაზღვრება XVII ს-ის მეორე ნახევრით37. ხელნაწერი ჭვირ-ნიშნიანია: გვირგვინი ვარსკვლავითა და ნახევარი მთვარით. მისი გადამწერნი არიან: დავით (141v), თევდორე (169v), იოანე (180v), ნიკოლოოზ (182v), ხოლო დამკვეთი - გულქან ლორთქიფანიძე (243r). დაწერილია ქაღალდზე, ნუსხურით, სინგური სათაურებით და მოხატული, მთავრული, საზედაო ასოებით. პატრიარქის ნაშრომს დათმობილი აქვს 125r-128r. ხელნაწერი ეკუთვნოდა მღვიმის მონასტერს (საწერეთლოში).

Q 39-ის მსგავსად ქუთ. 8 ხელნაწერის შემკვეთიც ექვთიმე საყვარელიძეა (986r), ოღონდ უკვე როგორც აფხაზეთის კათოლიკოსი38. როგორც ცნობილია, ექვთიმე I დასავლეთ საქართველოს საყდარს ფლობდა 1579-1612 წლებში და, ცხადია, ქუთ. 8 ამ დროს არის გადაწერილი. მისი მნუსხველები არიან მონაზონი ონოფრე (7r) და მანოელი (746v). ეს ნუსხაც დაწერილია ქაღალდზე, ნუსხურით, სინგური სათაურებით და მთავრული საზედაო ასოებით. გერმანეს ძეგლი მოთავსებულია 111v-117v-ზე. წიგნი იყო გელათის მონასტრის საკუთრება.

ყველა ზემოჩამოთვლილ მანუსკრიპტში "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ტექსტი (თუ მხედველობაში არ მივიღებთ გადამწერისეულ ლაფსუსებს) თითქმის სიტყვასიტყვით მისდევს ერთმანეთს. სხვაობა მხოლოდ ზოგიერთი მათგანის (უფრო სწორედ მათი არქეტიპის, ან არქეტიპების) დეფექტურობაშია. ქადაგების სრული ტექსტი მხოლოდ A 162 და ქუთ. 8 ხელნაწერებმა შემოინახა, ხოლო Q 39 და Q 652 ნუსხები ნაკლულია (საინტერესოა, რომ ჩვენი ყურადღების მიღმა დარჩენილი სამი ქუთაისური ხელნაწერი, მიუხედავად იმისა, რომ ერთი მათგანი (ქუთ. 35) გელათშია გადაწერილი, მისდევს არა ქუთ. 8 ტექსტს, არა-მედ Q 39, Q 652-ის ჩვენებებს). ამიტომ, მათ რედაქციულ სხვაობაზე მხოლოდ პირობითად თუ ვისაუბრებთ39.

Q 39 და Q 652 ნუსხათა ძირითადი ნაკლებობა მდგომარეობს შემდეგში: ქადაგების ტექსტი წყდება 23-ე თავის სიტყვიდან "ყრმისგონებანი" და გრძელდება 28-ე თავის სიტყვით "კაპანთა", ასევე, მოულოდნელად წყდება 34-ე თავის დასაწყისში და დანარჩენი ორი ხელნაწერისგან განსხვავებული ეპილოგით მთავრდება. ეს ორი ხელნაწერი იმდენად ჰგავს ერთმანეთს თავისი დეფექტებით და იკითხვისებით, რომ თუ Q 652 არ არის პირდაპირ Q 39-დან გადაწერილი, ყოველ შემთხვევაში მათ მნუსხველებს წყაროდ საერთო არქეტიპი მაინც უნდა ჰქონოდათ ხელთ.

რაც შეეხება ქუთ. 8 ხელნაწერს, ის თუმცა დიდი ნდობის ღირსია, მას მაინც ვერ მივიჩნევთ A 162-ის პირად, არამედ რომელიღაც ჩვენამდე მოუღწეველი მანუსკრიპტის ცალად.

--------------------------------------------------------------------------------

1 - Van Esbroek M. Un discours inédits de saint Germain de Constantinople sur la Croix et les Icônes// Orientalia Christiana Periodica, 65, 1999, p. 19-51. უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე გამოკვლევაზე მუშაობისას (რაც წარმოადგენს თბილისის სასულიერო აკადემიაში დასაცავ სადიპლომო ნაშრომს), ჩვენ ხელთ არ გვქონდა ესბრუკის გამოცემა და ის, ფაქტობრივად, არ გაგვითვალისწინებია. ამასთან, წარმოდგენილი გამოცემა მაინც გამართლებულად მიგვაჩნია, რადგან, ჯერ ერთი, დასავლეთში გამოქვეყნებულ წიგნზე ქართულ მორწმუნე და სამეცნიერო წრეებს ხელი არ მიუწვდება (ცოტა ხნის წინ ჩვენც მხოლოდ მისი ერთადერთი ეგზემპლარის მოძიება შევძელით); მეორე მხრივ, პატივცემული მეცნიერის გამოქვეყნებულ ტექსტში უამრავი ლაფსუსია გაპარული, რომელთა აღრიცხვასაც აქ არ შევუდგებით. აგრეთვე, ბელგიელი მკვლევარი მხოლოდ ზოგადი შენიშვნებით შემოიფარგლა და ჰომილიის არსობრივ მხარეს არ შეხებია.

2 - Баранов В. А. Неизданный славянский перевод антииконоборческого полемического трактата «Слово о Кресте и святых иконах»; История и теория культуры в вузовском образовании. Выпуск 3. Новосибирск, 2006, с. 160-181. ორივე უცხოენოვანი გამოცემის მოწოდებისთვის უღრმეს მადლობას მოვახსენებთ მედიევისტიკის დოქტორს, ბატ. ლევან გიგინეიშვილს.

3 - იხ. მაგ., წმ. იოანე დამასკელი, "პირველი სიტყვისგება ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ"პ; P.G. 94, col. 1257.

4 - დასახ. გამოცემა, გვ. 117, 138. იხ. შენ. XXIV.

5 - ამ განსაზღვრებაში აშკარად იგრძნობა არეოპაგიტიკის გავლენა, რომლის ერთ-ერთი კომენტატორიც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, გახლდათ წმ. გერმანე პატრიარქი.

6 - Баранов В. А. დასახ. გამოცემა, გვ. 180-181.

7 - Van Esbroek M. დასახ. გამოცემა, გვ. 23-24.

8 - ამ დროისთვის კი, სპეციალურად ხატმებრძოლთა გასაკიცხად დაწერილი სხვა არც ერთი ნაშრომი არ არსებობდა, რომ წმ. გერმანეს რომელიმე ცნობილ მოღვაწეზე დაყრდნობა შეძლებოდა. თანაც, იმპერატორის მხრიდან შურისძიების შიშითაც არ ეგებოდა გერმანესგან გაჩუმება, რადგან წმ. იოანე სხვა იმპერიის მოქალაქე იყო და მისი დასჯაც ვერ ხელეწიფებოდა გამძვინვარებულ ბასილევსს. თანაც, როგორც ეს ჭეშმარიტ მორწმუნეს შეჰფერის, ამგვარ საფრთხეს თავად დამასკელი მამაც არ ერიდება, რომლის მხილებაც პირდაპირ ლეონისადმი არის მიმართული (იხ. წმ. იოანე დამასკელი, "მეორე სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1296-1297).

9 - იხ. მაგ., წმ. გრიგოლ ნოსელი, "მოსეს ცხოვრება", წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თარგმანი, ხელნ. A 108, 372v. იხ. რუს. გამოცემა, О жизни Моисея Законодателя; Пер. с древнегреческого: А. С. Десницкий; Москва, 1999, с. 62.

10 - იხ. ემაოსი, #2, თბილისი, 2004, 36-76.

11 - იქვე, გვ. 22, 24.

12 - Mansi 13, 377D. Деяния VII Собора, с. 589-591.

13 - იხ. Георгий Флоровский. Восточные отцы церкви, Москва, 2003, ст. 617.

14 - იხ. "პირველი სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1240; "მესამე სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1329.

15 - "ეპისტოლე თომა კლავდიოპოლელისადმი", P.G. 98, col. 173B. Mansi 13, 116A.

16 - იხ. Георгий Флоровский. იქვე, გვ. 616. უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად ხატმეტყველების თვისობრივად ახალ ეტაპზე აყვანისა, ზუსტად ეგევეს იმეორებს წმ. იოანე დამასკელიც ("პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1248C. იხ. ქვემოთ).

17 - იხ. Православная энциклопедия. Т. IX, Москва, 2005, с. 650.

18 - იქვე.

19 - ძველად, როგორც წესი, ცოცხალ ქადაგებას "წარმოთქმის დროს ჩასწერდნენ მაშინდელი სტენოგრაფები, გრიგოლ ღვთისმეტყველის მოწმობით, როგორც ოფიციალურად, ისე ფარულად" (კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 551).

20 - ლოგიკურად სხვაგვარად ვერც ვიფიქრებთ, რადგან რაიმე ახალსწავლების სახალხოდ, ამბიონიდან მხილება შეიძლება მომხდარიყო მხოლოდ ამ უკანასკნელის გავრცელებულობის, მისი საჯარო განსჯის საგნად ქცევის შემთხვევაში.

21 - იხ. თ. ჟორდანია, ქრონიკები, I, ტფილისი, 1892, გვ. 224 (რეპრინტი, თბილისი, 2004) და II, ტფილისი, 1897, გვ. 39-40; კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 254, 257, 259; ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა, ტ. VIII, თბილისი, 1977, გვ. 162-164. აკად. ივ. ჯავახიშვილის პირუთვნელი დასკვნით, "ეფრემ მცირე თავის სამწერლობო მოღვაწეობას საკვირველის წინდახედულობითა და ნამდვილი მეცნიერული სიფრთხილით ეკიდებოდა" (იქვე, გვ. 164).

22 - როგორც ეფრემისვე ანდერძ-მინაწერებიდან ირკვევა, წმინდა მამა სირიაში, ანტიოქიის მახლობლად, შავ, ანუ საკვირველ, მთაზე ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა, სადაც ის კასტანას მონასტრის წინამძღვარიც იყო. იხ. მაგ., ქრონიკები, I, გვ. 33, 214-228.

23 - იხ. ე. ჭელიძე, "წმ. დიადოქოსის ასკეტურ სწავლებათა ძველი ქართული თარგმანის შესახებ", მსოფლიო მართლმადიდებელი ეკლესიის შეერთებული კალენდარი, თბილისი, 2001, გვ. 392-393.

24 - იხ. ქრონიკები, I, გვ. 217; კ. კეკელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 252; ივ. ჯავახიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 160.

25 - იხ. კ. კეკელიძე, ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები, I, ტფილისი, 1918, გვ. XX; მისივე, "ეტიუდები", დასახ. გამოცემა, ტ. V, გვ. 23; მისივე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 266.

26 - თ. ბრეგაძე, ეფრემ მცირის მიერ ნათარგმნი ძეგლები, მრავალთავი, I, თბილისი, 1971, გვ. 433.

27 - კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, გვ. 264. ქრონიკები, I, გვ. 227.

28 - "დიდი სჯულისკანონი", ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთეს ე. გაბიძაშვილმა, ე. გიუნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, დ. ნინუამ, თბილისი, 1975, გვ. 559.

29 - იხ. ე. ჭელიძე, ძველი ქართული საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია, I, თბილისი, 1996, გვ. 542-558.

30 - ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", თბილისი, 2001, გვ. 38-39 (იხ. შენ. XXXIII). თუმცა, მკვლევარი იქვე მიუთითებს, რომ ზოგჯერ ადრინდელი ლექსემა ეფრემის გვიანდელ ტექსტებშიც გვხვდება.

31 - "წყაროჲ ცოდნისაჲს" სახელგანთქმულ შესავალში წმ. ეფრემი აქებს წინასწარმეტყველთა წიგნების მთარგმნელს, სადაც "სიტყუაჲ სიტყჳსა ნაცვალი შედარებულია ბერძულისა" და სიმდაბლით ბრძანებს: "მე დაღაცათუ უმრავლესი ამათ თავთაგანი ჯერეთ ვერ გამიგონებია, არამედ... სიტყუაჲ შედარებული ბერძულისა და მართებითი არა აკლს" (წმ. იოანე დამასკელი, დიალექტიკა, ქართული თარგმანების ტექსტი გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო მაია რაფავამ, თბილისი, 1976, გვ. 66). ეფრემი იქვე დასძენს: "ხოლო მე... ბერი ჩუენი (საბა თუხარელი, ი. გ.) ამას მიბრძანებდის, რაჲთა წმიდისა სიტყუაჲ მარტივად და შეუზავებელად და შეუხებელად ვსთარგმნო"-ო (იქვე, გვ. 67).

32 - იქვე, გვ. 68.

33 - იხ. თ. ბრეგაძე, დასახ. გამოცემა, გვ. 433-434.

34 - ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა ყოფილი საეკლესიო მუზეუმის (A) კოლექციისა, ტ. I, 2, შეადგინეს და დასაბეჭდად მოამზადეს: თ. ბრეგაძემ, ც. კახაბრიშვილმა, თ. მგალობლიშვილმა, მ. ქავთარიამ, ლ. ქუთათელაძემ და ც. ჯღამაიამ, ელ. მეტრეველის რედაქციით, თბილისი, 1976.

35 - ამ დიდი მოღვაწის შესახებ იხ. კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, თბილისი, 1980, გვ. 109.

36 - საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, მუზეუმის ხელნაწერთა ახალი (Q) კოლექცია, ტ. I, შედგენილი ელ. მეტრეველისა და ქრ. შარაშიძის მიერ, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1957.

37 - ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, ახალი (Q) კოლექცია, ტ. II, შედგენილია და დასაბეჭდად დამზადებული: თ. ბრეგაძის, თ. ენუქიძის, ნ. კასრაძის, ელ. მეტრეველის, ლ. ქუთათელაძისა და ქრ. შარაშიძის მიერ, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1958.

38 - ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიული მუზეუმი, ხელნაწერთა აღწერილობა, ტ. I, შედგენილია და დასაბეჭდად მომზადებული ე. ნიკოლაძის მიერ, რედაქტორი კ. კეკელიძე, თბილისი, 1953.

39 - ეგევე დეფექტურობის არგუმენტით "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ხელნაწერებს ორ ჯგუფად ჰყოფს ბატ. ესბრუკი. იხ. Van Esbreek M. დასახ. გამოცემა, გვ. 30-31.

* * *

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" და ხატმებრძოლთა არგუმენტაცია

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" წარმოადგენს ხატთაყვანისცემის შესახებ მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების გადმოცემის უადრეს ეტაპს. თუმცა, მასში მოცემულია ყველა ის წანამძღვარი, წეს-ჩვეულებით-დიდაქტიკური თუ დოგმატური, რაზეც შემდგომში დაეშენა ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ პოლემიკა. ცხადია, წმინდა გერმანეს დროისთვის ორივე მხარის არგუმენტაცია ჩანასახოვან მდგომარეობაში იყო, მაგრამ ჩვენ მაინც შევეცდებით, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" განხილვის ფონზე გადმოვცეთ დაპირისპირებულ ბანაკთა ძირითადი მოსაზრებები.

სათაურიდანვე ცხადი ხდება, რომ ხატმებრძოლობა (ბერძნ. εἰκονομαχία, εἰκονοκλαστία) კატეგორიულად უარყოფდა ხატისა (ბერძნ. ἡ εἰκών; ლათ. იცონ, იცონის) და, მასთან ერთად, ყველანაირი საღვთო გამოსახულების თაყვანისცემას, გარდა ჯვრისა. წმინდა გერმანე ქადაგების დასაწყისშივე განმარტავს მსგავსი მოვლენის აბსურდულობას. მისი თქმით, ჯვარიც ხომ ისეთივე მატერიალური მასალისგან მზადდება და ადამიანური ხელით კეთდება, როგორც ნებისმიერი ხატი. მართლაც, ჯვარი ხომ არსებითად იგივე ხატია!? მაშ, რით სხვაობს პირველი მეორისაგან? "ჯუარისა მსახურებაჲ გჳსწავიეს და თაყუანისცემაჲ მის ზედა დამშჭუალულისათჳს ქრისტეს ღმრთისა ჩუენისა" (თავი მე-2) - უპასუხებდა ხატმებრძოლი. პატრიარქი ციტირებს II შჯ. 21:23 სიტყვებს და ასკვნის: "აწ უკუე ყოველი თუ დამოკიდებული ძელსა წყეულ არს, ცხად არს, ვითარმედ – იგიცა, რომელსა ზედა დამოკიდებულ არს, ესე იგი არს ძელი ჯუარისაჲ"-ც დაწყევლილია, "არათუმცა ზეშთა სიწმიდისაგან მას ზედა ამაღლებულისა ღმრთისა შეემოსა მას სიწმიდე" (თ. მე-3).

წმინდა მამა მართებულად მიანიშნებს ამ "ზეშთა სიწმიდეზე", რადგან ნებისმიერი საგანი (მათ შორის ჯვარიც და ხატიც) სიწმინდე ხდება და, ამდენად, თაყვანიცემა მხოლოდ ღმრთეებასთან (საღვთო ბუნებასთან) თანაზიარების მიზეზით და არა თავისთავად. დიდი მოძღვარი, სტუდიელთა მონასტრის იღუმენი, წმინდა თეოდორე აღმსარებელი შეგვამეცნებს: "ის (ღმრთეება, ი. გ.) ასევე იმყოფება ჯვრის გამოსახულებაშიც და სხვა საღვთო საგნებშიც, მაგრამ არა ბუნებითი ერთობის გამო (რამდენადაც ეს საგნები არ არიან საღვთო სხეულნი), არამედ ღმრთეებასთან მათი შედარებითი ზიარების გამო, რადგან ისინიც მონაწილეობენ მადლმოსილებასა და პატივში"1.

მოგვიანებით მასვე თანაეწამება დიდი მღვდელმთავარი, წმინდა სვიმეონ თესალონიკელიც († 1429 წ.): "გარდამოცემის თანახმად, გამოსახე საღებავებით; ეს არის ჭეშმარიტი ფერწერა, როგორც წერილი (ანუ ბიბლია, ი. გ.) წიგნებში და მასზე საღვთო მადლმოსილება განისვენებს, იმიტომ, რომ გამოსახული წმინდაა"2. "ხოლო თქუენ... მის (ქრისტეს, ი. გ.) მიერ განწმედილსა მას ჯუარსა თაყუანის-სცემთ, ხოლო ხატსა მას მისისა განმწმედელისასა არა შეიწყნარებთ"3 (თ. მე-4).

ამიტომაც, მართლმადიდებელთათვის გაუგებარი იყო, რატომ სცემდნენ თაყვანს ხატმორკინალნი მხოლოდ განწმენდილის (ჯვრის) ხატს, ხოლო განმწმენდლისას (მაცხოვრისას) - არა, ჯვარცმას უარყოფდნენ და ჯვრის ნიშს ეთაყვანებოდნენ? "რადგან რით სხვაობს ჯვარი, რომელსაც არ აქვს უფლის დასახულობა, იმისგან, რომელსაც აქვს?"4, - იკითხავს წმინდა იოანე დამასკელი. ამდენად, "უკუეთუ არა ჰმსახურებენ ხატსა მაცხოვრისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერ ჴელ-ეწიფოს თაყუანისცემაჲ წმიდისა და ცხოველსმყოფელისა ჯუარისა მისისაჲ" (თ. მე-10), - დაასკვნის უწმინდესი პატრიარქი.

ხატმებრძოლები ხატს კერპთან (ბერძნ. εἴδωλον; ლათ. idolum) აიგივებდნენ და დემაგოგიურად ოპერირებდნენ "დავითნის" სიტყვებით (ფს. 113:12-14, 134:15-17) და, განსაკუთრებით, მეორე მცნების ძველაღთქმისეული აკრძალვით (გამ. 20:4-5). "განა ხატიც ისეთივე ნივთიერი მასალით და ადამიანის ხელით არ არის შექმნილი, როგორც წარმართული კერპი?", - ამტკიცებდნენ ისინი; "განა ხატმაც იგივე ადგილი არ დაიჭირა საეკლესიო მსახურებაში, რაც კერპს გააჩნდა პაგანიზმის კულტმსახურებაში?", - ბორგნეულობდნენ ერესიოტნი; "განა ღმერთებად ქცეულმა ხატებმა არ განდევნეს ჭეშმარიტი ღვთის თაყვანისცემა?", - არ ცხრებოდნენ მწვალებლები; "რატომ არაფერია დაწერილი ხატებზე ახალ აღთქმაში, მსოფლიო კრებების კანონებსა და მამათა მემკვიდრეობაში?", - ცბიერად იკითხავდნენ ბოროტმადიდებლები; "როგორ შეიძლება, უხილავი და შემოუსაზღვრელი ღმერთი მატერიალურ დაფაზე შემოვწეროთ და დავატიოთ?", - უკვე დოგმატური სიმაღლიდან მკაცრად "გვამხელდნენ" ხატმორკინალნი.

ყველა ამ და სხვა სახის ბრალდებებზე მართლმადიდებლობამ საფუძვლიანი პასუხი გასცა, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ისინი (ბრალდებები) ერთბაშად არ აღმოცენებულა და მათ შესახებ ეკლესიის რჯულდებანიც ერთდროულად არ ჩამოყალიბებულა. თუმცა, როგორც ზემოთ ითქვა, უკვე წმინდა გერმანე პატრიარქი ღვთივმომადლებული სულიერებითა და წიგნიერებით, სულიწმინდისგან ნაწინამძღვრები, მართლმკვეთელობით განჭვრეტს ხატმებრძოლთა ცთომილებებს და დაუფარავად ამხელს მათ უვიცობას იმის "წარმოსაჩინებელად, ვითარმედ უსწავლელობისაგან შეემთხუევის მწვალებელთა5 კრებულსა" (თ. მე-10).

წმინდანის შენიშვნით, "მცირედმორწმუნენი, რომელთა ჭეშმარიტისა სიტყჳსა მართლგანმკუეთელობაჲ არა უწყიან, უფროჲსღა არა ჰნებავს" (თ. მე-5), ვერ აცნობიერებდნენ, რომ "წიგნი მოაკუდინებს, ხოლო სული აცხოვნებს" (II კორ. 3:6); ანუ ბუკვალურად ესმოდათ ნათქვამი და მის სულიერ დედააზრს ვერ სწვდებოდნენ. მოციქულის ეს სწავლება ამგვარად განიმარტება დიდი კაპადოკიელის მიერ: "უკუეთუ კულა მდაბალთა და უნდოთა საქმეთა მიმართ დამდაბლდეს [გონებაჲ], იძლევის მტერთა მიერ, რაჟამს არღა სულისაებრ, არამედ წიგნისაებრ გულისჴმა-ჰყოფდეს შჯულსა"6. ეგევე სწავლებას გადმოგვცემს წმინდა იოანე დამასკელიც: "ჭეშმარიტად ცდებიან უცოდინარნი წერილისა, რომ «წიგნი მოაკუდინებს, ხოლო სული აცხოვნებს», ვერგამომეძიებელნი ასოს მიღმა დაფარული სულისა"7. წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი († 662 წ.) გარკვევით გვასწავლის: "ფანატიკურია რჯული, მიწიერად გაგებული... და კიდევ, საღი გონებისაა რჯული, სულიერად გაგებული"8. რადგან, "სჯული იგი (ძვ. აღთქმა, ი. გ.) მზარდულ გუექმნა ჩუენ ქრისტეს მიმართ, რაჲთა სარწმუნოებითა განვმართლდეთ. ხოლო მო-რაჲ-იწია სარწმუნოებაჲ, არღარა მზარდულთა ქუეშე ვართ" (გალ. 3:24-25), - შეგვაგონებს წმინდა პავლე მოციქული.

მართლაც, თუკი ძველი აღთქმის ყველა რჯულდება სავალდებულო იყო ქრისტიანებისთვის, მაშინ მათ უნდა წინადაეცვითათ კიდეც, შაბათიც შეენახათ და ცხოველური მსხვერპლიც შეეწირათ; მაგრამ მაცხოვრის გამომსყიდველობითი ღვაწლით განთავისუფლებულნი (შდრ. გალ. 4:4-5), "აღარ ვართ მონები, არამედ ძეები, აღარ ვართ რჯულის ქვეშ, არამედ - მადლის ქვეშ... ამას გვამცნებს ჩვენ უფლის სულიერი რჯული, რომლის დამცველნიც მოსესეულ რჯულს აღემატნენ, რადგან მოვიდა რა სისრულე, გაუქმდა ის, რაც ნაწილედია და რჯულის საფარველი, ანუ ფარდა, მაცხოვრის ჯვარცმით განიპო. ასევე, გაუქმდა ნაწერი, რაჟამს ცეცხლოვანი ენებით გამობრწყინდა სულიწმინდა; დაცხრა სხეულებრიობა, აღსრულდა მონობის რჯული და მოგვეცა ჩვენ რჯული თავისუფლებისა"9.

ამიტომაც, ეკლესიის განჩინებით, ძველი აღთქმა არის სახე (ბერძნ. τύπος) და აჩრდილი (ბერძნ. τὸ ἀποσκίασμα) ახალი აღთქმისა. ვინც ამ კუთხით არ ჭვრეტს წმინდა წერილს, ის იუდეველია, "რამეთუ აჩრდილი აქუნდა სჯულსა მერმეთა მათ კეთილთაჲ, არა თჳთ იგი ხატი საქმეთაჲ მათ" (ებრ. 10:1). ჭეშმარიტებასთან მიმართებით რჯულის წინასახეობას გააცხადებს წმინდა გრიგოლ ნოსელიც: "რომელი პირველითგან მოეცა აჩრდილად და სახედ ჭეშმარიტებისა - შჯული, ჭეშმარიტთა ამათ ბრძოლათა შინა აღესრულების. რამეთუ აწცა წინამძღუარ იესუ არს, აღმასრულებელი იგი შჯულისაჲ და შემდგომად მოსესსა მოსრული"10. ზემოდამოწმებული ფსალმუნის მუხლებს კი გერმანე ამგვარად განმარტავს (რაც, ასევე, მეორე მცნებასაც ეხება): "ესე დავით (მეფსალმუნემ, ი. გ.) საწარმართოთა კერპთათჳს იგალობა და არა საქრისტეანოთა ხატთათჳს" (თ. მე-5).

უბირ მწვალებელთა საყვარელ არგუმენტად ხატის მატერიისაგან ხელითქმნილობა იყო. ზოგადად, ტერმინი "ხელითქმნილი" (ბერძნ. χειροποίητος) მათი ერთგვარი სავიზიტო ბარათი გახლდათ და ამით ცდილობდნენ მართლმორწმუნეთა დათრგუნვას. წმინდა გერმანე, გადმოსცემს რა ეკლესიის აზრს, გვახსენებს, რომ ხელთუქმნელი (ბერძნ. ἀχειροποίητος) მხოლოდ საღვთო შესაქმეა, ხოლო სხვა ყველაფერი ადამიანის მიერ არის გაკეთებული. ადამიდან მოყოლებული დღევანდლამდე ნებისმიერი საგანი ნივთიერია: სოლომონის ტაძარი იქნება ეს თუ მოსეს კიდობნის ქერუბიმები. ხოლო განკაცების შემდეგ აშენებული ეკლესიები და მათზე აღმართული ჯვრები, საეკლესიო ჭურჭელი და თვით წმინდა ევქარისტიის პურიც და ღვინოც განა "არა კაცობრივითა ჴელითა შექმნულ არიანა და იქმნებიან და ქმნად არიან?" (თ. მე-17).

მოძღვარი შემთხვევით არ ახსენებს ზიარების საიდუმლოს. ხატმებრძოლთა დაჟინებული მტკიცებით, უფლის მიერ ჩვენდამი ბოძებული ერთადერთი ამქვეყნიური ხატი ქრისტესი სწორედ მისი წმინდა ხორცი და სისხლი იყო. ეს კი აშკარად მკრეხელური დებულებაა, რადგანაც მართლმადიდებლური სწავლებით, ევქარისტიული ძღვენი არის არა ხატი, ანუ მსგავსება უფლისა, არამედ ჭეშმარიტად მისი სისხლი და ხორცი11. იმიტომ, რომ წინადაგებულ მსხვერპლს "მადლობით მოწოდებითა ყოვლადწმიდისა სულისა ცხოველსმყოფელისაჲთა ჭეშმარიტად ჴორც საღმრთო შეცვალებაჲ მიემადლების და... სისხლ საღმრთო ყოფად უცთომელად ირწმუნების" (იქვე). "ეს პური და ღვინო, - გვაფრთხილებს გერმანეს თანამედროვე და სულიერი თანამებრძოლი, წმინდა იოანე დამასკელი, - არ არის სახე ქრისტეს სხეულისა და სისხლისა (ნუ მოხდება ეს!), არამედ - თვით განღმრთობილი სხეული უფლისა"12.

ხელითქმნილობის შესახებ საუბრისას, ეგევე მოძღვარი თანაშეერთვის წმინდა გერმანეს და მსგავს ანალოგიებს იშველიებს: "რის გამო სცემდა თაყვანს მოსესეული ხალხი წრიულად კარავს, რაც ატარებდა ზეციურთა, უფრო კი მთელი ქმნილების, ხატსა და სახეს?... ამასთან, ის ქერუბიმებიც, სალხინებელს რომ ჩრდილავდნენ, ადამიანის ხელით არ იყო ქმნილი? ან კიდევ სახელგანთქმული ტაძარი იერუსალიმში, განა ისიც ხელითქმნილი და ადამიანთა ოსტატობით აგებული არ იყო?"13.

ხელითქმნილობა თავისთავად გულისხმობს მატერიალურობასაც და მისი დაკნინების მცდელობაც ლოგიკურად გამომდინარეობდა ხატის უარმყოფელთა ნააზრევიდან. მათთვის ჩვეული იყო ერთგვარი ქედმაღლური და ზიზღნარევი დამოკიდებულება ყოველივე ნივთიერისადმი. თითქოსდა, სხვებზე უპირატესი "სულიერების" დასტურად, ცრუდ იმოწმებდნენ მაცხოვრის სიტყვებს: "სულ არს ღმერთი, და თაყუანისმცემელთა მისთა სულითა და ჭეშმარიტებითა თანა-აც თაყუანისცემაჲ" (იოვანე 4:24). მამები შემთხვევით არ ხედავდნენ ამ ცთომილებაში მანიქეიზმის14 გადმონაშთს, რომლის ახალსახეობა იყო ხატმებრძოლობის თანადროული პავლიკიანური15 ერესი. მათი შეხედულებები ერთმანეთს თანხვდებოდა მატერიის ბოროტებად დამსახველობაში, რასაც ეკლესია უშეღავათოდ ებრძოდა.

დიდი ბასილის ძმა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, თავის სახელგანთქმულ "ჰექსემერონში" შეგვამეცნებს: "არასოდეს მივეცემი იმგვარ ურჯულოებას, რომ ღვთის ქმნილება ბოროტებად დავსახო. საღვთო სიტყვამ შეჯამებული სახით ცხადად თქვა: "და იხილა ღმერთმა ყოველივე, რაც ქმნა და აჰა, ყოველივე იყო მეტად კარგი" (შეს. 1:31)... რადგანაც ყველაფერი ღვთისგან ქმნილი მეტად კარგია, ამიტომ, ვიტყვი, რომ მშვენიერების სრულყოფილება ყოველ არსებაში უნდა ჩანდეს. ამასთან, როდესაც დართულია სიტყვა "მეტად", ამით უფრო ძლიერდება გამოთქმული აზრი და სრულიად ცხადი ხდება ყველა არსების სრულყოფილებისაგან დაუკლებლობა"16. "იმას, რასაც ღვთისაგან აქვს წარმოშობა, - გვიმტკიცებს საბაწმინდელი მოძღვარი, - არაფერია შეძულების ღირსი. ეს (ანუ ნივთიერებისადმი აგდებული დამოკიდებულება, ი. გ.) - მანიქეველთა აზრია17".

მართლაც, ყველაფერი ღვთის მიერ ქმნილი და, მათ შორის, ნივთიც (ბერძნ. ἡ ὕλη), უკვე თავისთავად საპატიოა; მისი ღირსება ისიცაა, რომ ქმნილებები კაცობრიობისთვის უხილავი ღმერთის შეცნობის საწინდარი ხდება, "რამეთუ უხილავი იგი მისი დაბადებითგან სოფლისაჲთ ქმნულთა მათ შინა საცნაურად იხილვების" (ჰრომ. 1:20); მაგრამ, პირველცოდვით დაცემული ნივთიერება მას შემდეგ გახდა ჭეშმარიტად განდიდებული, რაც, უსაზღვრო კაცთმოყვარების გამო, საღვთო ლოგოსმა, "რომელი-იგი ხატი ღმრთისაჲ იყო... თავი თჳსი დაიმდაბლა და ხატი მონისაჲ მიიღო, და მსგავს კაცთა იქმნა, და ხატითა იპოვა ვითარცა კაცი" (ფილ. 2:6-7).

მაგრამ უგუნური ხატმებრძოლი მაინც შეუპოვრად ამტკიცებდა, რომ ხატთაყვანისცემა (ბერძნ. εἰκονολατρία) კერპთაყვანისცემას (ბერძნ. εἰδωλολατρία) უიგივდებოდა, რადგან მისი აზრით, პატივი მიეგებოდა თავად გამოსახულების ნივთს. "მე თაყვანს ვცემ არა ნივთს, - განმარტავს ოქრონექტარი ეკლესიისა, წმინდა იოანე დამასკელი, - არამედ ნივთის შემოქმედს, რომელიც ჩემ გამო გახდა ნივთი (იგულისხმება მაცხოვრის მიერ ნივთიერი (ბერძნ. ὑλικός) სხეულის მიღება, ი. გ.), სათნოიჩინა რა ჩასახლებულიყო მატერიაში და მისი მეშვეობით აღესრულებინა ჩემი ხსნა; და არ დავცხრები ნივთის პატივისგებისგან, რომლის წიაღ აღსრულდა ჩემი გამოხსნა"18. მართლმადიდებლობის მარადიულ სახელმძღვანელოში იგივე მოძღვარი გადმოგვცემს: "ამასთან, თაყვანს ვცემთ პატიოსანი ჯვრის გამოსახულებასაც (თუმცა კი სხვა ნივთისგან კეთდება იგი), რადგან პატივს მივაგებთ არა ნივთს (ნუ მოხდება ეს!), არამედ გამოსახულებას, როგორც ქრისტეს სიმბოლოს"19. და კიდევ: "ხშირად, როდესაც არ ვფიქრობთ უფლის ვნებულებაზე, ვნახავთ თუ არა ქრისტეს ჯვარცმის ხატს, მაცხოვნებელი ვნებულება გაგვახსენდება, დავეცემით და თაყვანს ვცემთ მას, თუმცა - არა ნივთს, არამედ ხატწერილობას, ისევე როგორც თაყვანს ვცემთ არა სახარების ნივთს, ანდა ჯვრის ნივთს, არამედ - დასახულობას"20.

"ხოლო ქრისტეანეთანი ესე ხატნი, - განსწავლის უგულისხმოებს კონსტანტინეპოლის მწყემსმთავარი გერმანე, - არათუ ღმრთად შერაცხილ არიან კეთილადგონიერთა მიერ, რამეთუ გამოვხატოთ რაჲ ჩუენ ჩუენგან მიღებული იგი ხატი უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესი ფერებითა ნივთთაჲთა, საღმრთოჲსა მის და უნივთოჲსა ბუნებისა მისისა მიმართ მიუძღჳთ კუალთა გონებისათა" (თ. მე-6); ანუ მატერიალური გამოსახულება არის საშუალება, რომლის მეშვეობით ადამიანმა უნდა შეიცნოს და თანაშეეარსოს უნივთო ზერეალობას. ესე იგი, ხატს (სხვა ფუნქციებთან ერთად) გააჩნია ანაგოგიკური, ანუ ზეაღყვანებითი დანიშნულება, რომ მორწმუნემ შეძლოს გრძნობითის წიაღ სულიერის განჭვრეტა. ამიტომაც, "ვჭვრეტთ რა მის (მაცხოვრის, ი. გ.) ხორციელ სახეს, ჩვენ, დატევნისამებრ, ვმაღლდებით მისი ღმრთეების შეცნობისა და სიდიადისკენ"21.

როგორც ეს ეკლესიის მართლმჭვრეტელმა თვალმა იმთავითვე შეამჩნია, ხატმებრძოლ თეოლოგთა მხრიდან ადგილი ჰქონდა პირველსახისა22 და მისი მსგავსების, არქეტიპისა და მისი ხატების მცნებათა ურთიერთაღრევას და აქედან გამომდინარეობდა მათეული ცრუდებულება ხატის კერპთან იდენტობის შესახებ. არადა, ჯერ კიდევ წმინდა ბასილი დიდი გარკვევით ასწავლიდა მათ შორის განსხვავების რაობას, რასაც, ფაქტობრივად, ხატმეტყველების ყველა აპოლოგეტი (მათ შორის გერმანეც) იმეორებდა და ეყრდნობოდა. აი, მისი ღვთივგაბრძნობილი სიტყვებიც: "პატივი ხატისაჲ პირმშოჲსა მის სახისა აღიწევის"23 (თ. 29), ანუ ნათლად არის უწყებული, რომ "ხატისადმი აღვლენილი პატივი პროტოტიპზე გადადის".

ასეც ესმოდათ ხატისა და პირველხატის საკითხი საეკლესიო მოღვაწეებს. წმინდა ნიკიფორე პატრიარქი ზედმიწევნით წარმოაჩენს მათ სხვაობას: "ხატი არის პირველსახის მსგავსება... ანდა მიმსგავსება არქეტიპისადმი და მისი ანარეკლი; თუმცა, თავისი არსებით არქეტიპისგან განსხვავდება... და თუკი ის არაფრით იქნებოდა პირველხატისგან განსხვავებული, მაშინ ეს იქნებოდა არა ხატი, არამედ თავად არქეტიპი"24. "არა ყოვლითურთ ემსგავსების ხატი პირმშოსა მას სახესა"25, - გვაუწყებს წმინდა იოანე დამასკელი; "რადგან სხვა არის გამოსახულება და სხვა - ის, რაც გამოისახება"26.

მათ შორის არსებისმიერ სხვაობას ამგვარად ასაბუთებს ღირსი თეოდორე სტუდიელი: "როგორც იქ (სამებაში, ი. გ.) ქრისტე ჰიპოსტასურად განსხვავდება მამისაგან, ასევე აქ (ხატზე, ი. გ.), ის არსობრივად განსხვავდება თავისსავე გამოსახულებისაგან"27. თუმცა, მთავარი აქ არა განყოფის, არამედ შეხების წერტილია: "[ხატი] თაყვანიცემა არა იმიტომ, რომ ის განსხვავდება [პირველსახისგან], არამედ [მასთან] მსგავსების გამო"28. საკითხის სხვაგვარი ინტერპრეტირება წმინდა თეოდორესთვის უბრალოდ სიშლეგეა: "არავინაა ისეთი უგუნური, რომ ჭეშმარიტება და მისი აჩრდილი... არქეტიპი და მისი გამოსახულება, მიზეზი და შედეგი არსებისაებრ (ბერძნ. κατ̓ ουσίαν) იგივეობრივად გაიაზროს"29. "ისინი კი, რომლებიც ამ განსხვავებას (არქეტიპსა და ხატს შორის, ი. გ.) ვერ იტევენ, სამართლიანად იწოდებიან კერპთაყვანისმცემლებად"30, - დაასკვნის წმინდა ნიკიფორე პატრიარქი.

წმინდა გერმანე, აგრეთვე, გამოკვეთს ხატის განმსწავლელობით-დიდაქტიკურ დანიშნულებას. მისი თქმით, ხილული გამოსახულება არის წინასწარმეტყველთა და მახარებელთა გადმოცემების მოკლედ განმარტებული მოსაგონარი, გასახსენებელი (ბერძნ. τὸ ὑπόμνεμα; ძვ. ქართ. "მოსაჴსენებელი"), "უფროჲსღა მსოფლელთათჳს, რომელნი უსწავლელ იყვნენ წიგნისკითხვისა" (თ. მე-9).

ჯერ კიდევ რომის წმინდა პაპი, გრიგოლ I დიდი დიოლოგოსი წერდა: "ის, რაც არის წერილი (ე. ი. ბიბლია, ი. გ.) წიგნიერისთვის, ეგევეა ხატი უწიგნურისთვის. მისი (ანუ ხატის,ი. გ.) მეშვეობით თვით გაუნათლებელი ხალხისთვისაც ნათელია, რას უნდა შეუდგნენ ისინი; ის არის საკითხავი უწიგნურთათვის. ამდენად, ხატი ენაცვლება კითხვას"31. ამასვე იმეორებს ღირსი იოანე დამასკელიც: "გამოსახულება არის გასახსენებელი; და რასაც წარმოადგენს წიგნი წერა-კითხვის მცოდნეთათვის (პირ. "რომლებსაც ახსოვთ კითხვა და წერა"), ეგევეა უწიგნურთათვის გამოსახულება; და რაც არის სიტყვა სმენისთვის, ეგევეა გამოსახულება მხედველობისთვის"32. ესე იგი, ხატის ზნეობრივი ფუნქციაა, დამოძღვროს ადამიანები საღვთო განგებულების33 შეცნობაში და უწინამძღვროს მათ სათნოებათა აღსრულებაში.

ღირსი თეოდორე სტუდიელი უფრო განავრცობს ამ დოქტრინას: "როგორც ყოველ ადამიანს, თუნდაც ყველაზე სრულყოფილს, ესაჭიროება სახარების წიგნი, ასევე მდგომარეობს საქმე ხატთან მიმართებით, რომელიც (ხატი, ი. გ.) მას (სახარებას, ი. გ.) ეთანადება"34. აღმსარებელი მამა სხვაგან თვითვე დაბეჭდავს: "რაც გამოსახულია ქაღალდისა და მელნის საშუალებით, ეგევე გამოსახულია ხატზე მრავალფერი საღებავისა თუ რომელიმე სხვა ნივთის მეშვეობით"35.

ცხადია, ხატთაყვანისცემის დოგმატი არ ამოიწურება მხოლოდ მისი ზნეობრივ-დამრიგებლური მოტივირებით. ეკლესიის მამათა სიღრმისეული არგუმენტაცია ეფუძნება სახარებაში ნაუწყებ აღწერილობათა ისტორიულ რეალობას, ძე ღმერთის მიუწვდომელი განკაცების სინამდვილეს, თუ "ვითარ ჩუენდა-მომართითა მოწყალებითა განჴორციელდა სულისაგან წმიდისა და მარადის ქალწულისა მარიამისსა, ერთი თანადაუსაბამოჲსა ღმრთისა და მამისა თანადაუსაბამოჲ ძე და ღმერთი, ორითა ბუნებითა და ერთითა პირითა, შეურევნელად, უქცეველად, უცვალებელად განყოფილი და განუყოფელი" (თ. მე-8). რადგან "სიტყუაჲ იგი ჴორციელ იქმნა და დაემკჳდრა ჩუენ შორის, და ვიხილეთ დიდებაჲ მისი, დიდებაჲ ვითარცა მხოლოდშობილისაჲ მამისა მიერ, სავსე მადლითა და ჭეშმარიტებითა" (იოვანე 1:14).

თავად მაცხოვარი უდასტურებს მოციქულებს (და მათ წიაღ ყველა მორწმუნეს) ამ სანატრელ განგებულებას: "თუალნი თქუენნი ნეტარ არიან, რამეთუ ხედვენ, და ყურნი თქუენნი, რამეთუ ესმის. ამენ გეტყჳ თქუენ, რამეთუ მრავალთა წინაჲსწარმეტყუელთა და მართალთა გული-უთქუმიდა ხილვად, რომელსა თქუენ ხედავთ, და არა იხილეს, და - სმენად, რომელი გესმის, და არა ესმა" (მათე 13:16-17).

ეს სახარებისეული სინამდვილე შთამბეჭდავი ექსპრესიულობით აქვს წარმოჩენილი წმინდა იოანე ღვთისმეტყველს თავის პირველ კათოლიკე ეპისტოლეში: "რომელი გუესმა და ვიხილეთ თუალითა ჩუენითა, რომელი-იგი ვიხილეთ და ჴელნი ჩუენნი ჰმსახურებდეს სიტყუასა მას ცხორებისასა, - და ცხორებაჲ იგი გამოცხადნა, და ჩუენ ვიხილეთ, და ვწამებთ (=ვამოწმებთ, ი. გ.) და გითხრობთ თქუენ ცხორებასა მას საუკუნესა, რომელი იყო მამისა თანა და გამოგჳჩნდა ჩუენ" (I იოვანე 1:1-2).

სწორედ თვალით ნანახის და ყურით სმენილის ეს აღწერილობა უდევს საფუძვლად, ხატმებრძოლური ქარიშხლის ამოვარდნამდე რამდენიმე ათეული წლით ადრე გამოცემულ, ტრულის მსოფლიო კრების (691-692 წ.წ.) 82-ე კანონს36, რომლის წმინდა არსენ იყალთოელისეული თარგმანი ამგვარად იკითხება: "რომელთამე პატიოსანთა ხატთა მწერალობასა შინა თითითა წინამორბედისაჲთა ჩუენებულად გამოისახვის კრავი, რომელი სახედ მადლისა შემოიღებვის, სჯულისა მიერ წინაჲსწარმოსწავებულისა ჩუენდა ქრისტეს ჭეშმარიტისა ღმრთისა ჩუენისა. აწ უკუე, ყოველთავე ძუელთა წესთა და აჩრდილთა, ვითარცა ჭეშმარიტებისა სახეთა და წინამოსწავებათა, ეკლესიისადა მოცემულთა, შევიწყნარებთ, არამედ უფროჲს პატივ-ვსცემთ მადლსა და ჭეშმარიტებასა (შდრ. იოვანე 1:17), ვითარცა აღვსებად სჯულისა მიმთუალველნი მისნი, და ამისთჳს ყოვლითურთ სრულად ფერთამიერსაცა გამოსახვასა შინა წინაშე სახედველებისა ყოველთაჲსა გამოვსახავთ ამხუმელისა ცოდვათა სოფლისათაჲსა ქრისტეს ღმრთისა ჩუენისა კაცობრივსა მსგავსებასა (ბერძნ. κατὰ ἀνθρωπίνον χαρακτῆρα) და ხატთა შინა გამოწერასა მისსა ნაცვალად ძუელისა მის კრავისა. განვასაზღვრებთ ამიერითგან და ამის მიერ გულისჴმა-ვჰყოფთ გარდამატებულსა სიმდაბლესა სიტყჳსა ღმრთისასა და ჴსენებად ჴორცთამიერისა მოქალაქობისა (ბერძნ. πρὸς μνήμην τῆς ἐνσάκου πολιτείας) და ვნებისა მისისა და საცხორებელისა სიკუდილისა ჴელპყრობილ ვიქმნებით და ამათ მიერ ქმნილსა გამოჴსნასა სოფლისასა კეთილად შევემეცნებით"37.

ამ რჯულდებაში მკაფიოდ არის მოცემული ხატთაყვანისცემის ქრისტოლოგიური განმართლება: პატივს მივაგებთ და შევიწყნარებთ რა ძველ აღთქმაში წინაუწყებულ სახეებსა და აჩრდილებს, უფრო მეტად თაყვანს ვცემთ მათ აღსრულებას, და მოვიგონებთ რა სიტყვა-ღმერთის ხორციელ ცხოვრებას, ამიტომაც განვაჩინებთ მისი მაცხოვნებელი ღვაწლის ხატებზე გამოსახვას. იგნორირებდნენ რა ამ ყველასათვის სავალდებულო კანონს, ხატმებრძოლები ამხობდნენ საღვთო განგებულებას, რადგან "მათითა (ხატების, ი. გ.) შემუსრვითა მნებებელ ხართ უჩინოყოფად და უფსკრულსა დავიწყებისასა მიცემად განჴორციელებასა ღმრთისა სიტყჳსასა" (თ. 21-ე).

ამიტომაც, წმინდა გერმანე სამართლიანად ამჩნევდა ამ ახალგამომცხვარ სწავლებაში დოკეტიზმის38 შხამიან ბაცილას. როგორც უკვე აღინიშნა, ჯერ კიდევ გაცხადებულ დევნულებამდე სამეუფო მენავეთმოძღვარი წერდა: "ხატებზე ხორციელი სახით საუფლო ხატის გამოსახვა ემსახურება მწვალებელთა ცრუ წარმოსახვის (ბერძნ. φαντασίᾳ) განქიქებას, რომლებიც ყბედობენ, რომ, თითქოს, ის სინამდვილეში არ განკაცებულა"39. ამ აპოსტოლურ სწავლებას უკვე II ს-ის დასაწყისში გადმოსცემდა მოციქულთა მოწაფე, ანტიოქიის დიდი მღვდელმთავარი, წმინდა ეგნატე ღმერთშემოსილი (დაახლ. † 107 წ.): "აღიარებდი ქრისტესა - ძესა ღმრთისასა, ჟამიერად და უჟამოდ, ბუნებით (იგულისხმება საღვთო ბუნებით, ი. გ.) უხილავად და ჴორცითა ხილულად, ღმრთეებით განუხილველად (=შეუცნობლად, ი. გ.) და შეუხებელად (=მიუახლებლად, ი. გ.) და უჴორცოდ, ხოლო ჩუენთჳს ხილულად და შეხებულად და განხილულად ჴორცითა"40. სწორედ ამ ღმერთკაცობრივი დოგმატიდან (რასაც დასრულებული სახე ქალკიდონის კრებაზე მიეცა) გამოჰყავდათ წმინდა მამებს დადასტურება საღვთო გამოსახულების აუცილებლობისა, გასახსენებლად (ბერძნ. πρὸς ἀνάμνησιν; ძვ. ქართ. "მოსაჴსენებელად") ადამიანური თვალით ხილული იესო ქრისტეს ხორცისმიერი ცხოვრებისა.

ამასთან, ძალას კარგავდა ხატმებრძოლთა ძირითადი საღვთისმეტყველო არგუმენტი ღმერთის გამოუსახველობის შესახებ. უნდა გვახსოვდეს, რომ ბერძნული ტერმინი περιγραφή ერთდროულად ნიშნავს "გამოსახვა-გამოწერასაც" და "შემოსაზღვრა-შემოწერასაც", რაზეც პედალირებდნენ კიდეც იკონოკლასტები. მაგრამ საქმე ისაა, რომ ხატზე უხილავი ღმერთის დატევნას არც არავინ ფიქრობდა, "რადგან როგორ იქნება გამოსახული ის, რაც მიუღწეველია ხედვისთვის?"41. რადგან "ჩვენ ღვთისგან გვაქვს ბოძებული უნარი განსხვავებისა და ვიცით, რა შეიძლება გამოიხატოს და რა ვერ გამოიხატება გამოსახულების მეშვეობით"42.

მართლაც, "ღმერთი არავინ სადა იხილა; მხოლოდშობილმან ძემან, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, მან გამოთქუა" (იოვანე 1:18). "უსხეულო და უაღნაგობო ღმერთი, - განმარტავს ღირსი იოანე დამასკელი, - არასდროს არასგზით არ იყო გამოსახვადი. ახლა კი, როდესაც «ღმერთი გამოჩნდა ჴორცითა» (I ტიმ. 3:16) და «კაცთა თანა იქცეოდა» (ბარ. 3:38), მე გამოვსახავ ღმერთის ხილულ მხარეს"43.

დამასკელი ღვთისმეტყველი სხვაგან ვრცლად ეხება აღნიშნულ საკითხს: "ვის ძალუძს შექმნას მსგავსება უხილავი, უსხეულო, გარეშეუწერელი და დაუსახველი ღვთისა? მართლაც, უკიდურესი სიშლეგეა და უღვთოება ღვთიურობის დამსახველობა. ამიტომაც, ძველი აღთქმის ჟამს არ იყო ჩვეულება ხატთა გამოყენებისა, მაგრამ როდესაც ღმერთი თავისი თანალმობიერი გულმოწყალების გამო ჭეშმარიტად გახდა ადამიანი ჩვენს გამოსახსნელად... როდესაც იცხოვრა მან მიწაზე, დაჰყო ადამიანებთან, ისაკვირველთმოქმედა, ივნო, ჯვარს ეცვა, აღდგა და ამაღლდა, როდესაც ჭეშმარიტად მოხდა ეს ყოველივე და დასანახი გახდა ადამიანებისათვის, ამასთან აღიწერა კიდეც ჩვენდა შესახსენებლად და სასწავლად, რომლებიც იმჟამად იქ არ ვიყავით, რომ ჩვენ, ვერმხილველთ, სმენის გზით გვერწმუნა და უფლისმიერი ნეტარება მოგვეპოვებინა, ხოლო რადგან ყველა არ იყო მცოდნე ასოთა და არც ჰქონდა კითხვის გულმოდგინება, მამებმა ამგვარად თანაგანჭვრიტეს, რომ ყოველივე ეს, როგორც რამ რჩეულნაღვაწნი, ხატებში აღწერილიყო შემოკლებულ მოსახსენებლად"44.

გერმანე პატრიარქი თანაეხმიანება იოანეს და ადასტურებს, რომ სამართლიანად გამოვხატავთ მაცხოვრის შობასაც და ნათლისღებასაც, ფერისცვალებასაც და ჯვარზე ვნებასაც, აღდგომასაც და ამაღლებასაც, რადგან "არათუ ფერით ნაქმნევსა ამას ხატსა შინა შემოვსწერთ ღმერთსა, შემოქმედსა ცათა და ქუეყანისა, ზღუათა და უფსკრულთა, ხილულთა და უხილავთასა; ნუ იყოფინ! წარვედ ამის უწესოებისაგან! რამეთუ ელენთა და უღმრთოთა ნათესავთა საქმე არს" (თ. მე-7), არამედ ხატით მართებულია, ვაჩვენოთ "ღვთაების სიდიადე, რაც სხეულის დიდებაც ხდება"45.

განკაცების დოგმატით ასაბუთებს იკონოლატრიის დოქტრინას წმინდა თეოდორე სტუდიელიც მისი ნააზრევი დაფუძნებულია მაცხოვრის ორ შობაზე - პირველი, რომელიც უჟამოდ აღესრულება ღმრთეების წიაღში მამისაგან და მეორე, რომელიც "ოდეს მოიწია აღსასრული ჟამთაჲ" (გალ. 4:4) აღსრულდა ყოვლადწმინდა დედისაგან. სტუდიის იღუმენი ამგვარად განსჯის: "რამდენადაც ქრისტე გამოუსახველი მამისაგან წარმოიშვება, მას (არის რა გამოუსახველი) არ შეიძლება ჰქონდეს ხელოვნური გამოსახულება. მართლაც, რაგვარ ხატს შეიძლება მიმსგავსებოდა ღვთაება, რომლის გამოსახვა ღვთივსულიერ წერილში სრულიად აკრძალულია? მაგრამ, რამდენადაც ქრისტე გარეშეწერილი დედისაგან არის შობილი, ბუნებრივია, მას აქვს დედის ხატის მიმსგავსებული გამოსახულება; და თუკი არ ექნებოდა [ხელოვნური გამოსახულება], მაშინ დაბადებულიც არ იქნებოდა გარეშეწერილი დედისაგან. ეს ნიშნავს, რომ ის იქნებოდა ერთხელ შობილი - აშკარაა, რომ მამისაგან. მაგრამ ეს წარმოადგენს მისი განგებულების დამხობას"46. ამიტომაც, მიზეზ-შედეგობრივი აუცილებლობის გამო, "რომელი არა თაყუანის-სცემდეს გამოსახვითსა ამას ხატსა უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერცა წმიდასა მას და საღმრთოსა განკაცებასა მისსა შეუძლოს მან ოდესცა თჳნიერ საოცარყოფისა აღსაარებად" (თ. მე-12), - დაბეჭდავს ღმერთშემოსილი გერმანე.

ეკლესიის ამგვარმა ამომწურავმა პასუხმა ხატმებრძოლები აიძულა, იმავე ქრისტოლოგიაში ეძიათ მართლმადიდებელთა გასაბათილებელი პასუხები47. მოგვიანებით, 754 წ. "უთავოთა" კრებაზე, ხატმებრძოლებმა "სრულყვეს" თავიანთი სწავლება და შემდეგ დასკვნამდე მივიდნენ48. მათი თქმით, ხატწერა ეწინააღმდეგება ქრისტიანობის ძირითად დოგმატს ღმერთკაცობრივი განგებულების შესახებ. თუკი ხატით გვინდა, გამოვსახოთ საღვთო ბუნება, მაშინ ღმრთეება გამოდის შემოწერილი, შემოზღუდული და აღწერადი, ანუ არიანული49 ერესი; თუკი ქრისტეს მხოლოდ ადამიანურ ბუნებას გამოვხატავთ, მაშინ ეს ნესტორიანული50 ცთომილებაა; ხოლო თუკი გვსურს, ვაჩვენოთ ღმრთეებასთან შერწყმული კაცება, მაშინ ეს აშკარა მონოფიზიტური51 მწვალებლობაა. ამგვარად, იმავე განკაცების დოგმატით ხატმორკინალნი თავიანთი ბილწი მოძღვრების დადასტურებას ლამობდნენ.

როგორც ეს ერესებს სჩვევია, ამ შემთხვევაშიც იკონოკლაზმის იდეოლოგები სიცრუეს ჭეშმარიტების საბურველში ახვევდნენ და აპოფატური52 ღვთისმეტყველების კატეგორიებით ცდილობდნენ ფონის შექმნას იკონოლატრიის არამართებულობის შესახებ. მაგრამ, "ნათელი იგი ბნელსა შინა ჩანს, და ბნელი იგი მას ვერ ეწია" (იოვანე 1:5).

როგორც მათეული სწავლების სხვა დებულებებში, აქაც "ცუდად შურებიან მაშენებელნი" (ფს. 126:1) ღვთისმებრძოლობის შენობისა. საქმე ის გახლავთ, რომ ბუნების გამოსახვა გაუგონარი ნონსენსია და ამაში მართლმადიდებელთა დადანაშაულება უკვე თავისთავად მეტყველებდა მწვალებელთა უგუნურებაზე. მართლაც, არათუ უხილავი და მიუახლებელი ღმერთის, არამედ სულ უმნიშვნელო ნივთის ბუნებაც კი აღუწერელია. არსება დამოუკიდებლად გამოუსახველია, ის ოდენ პიროვნებაში არის ჩენილი. ბუნებითი თვისებები საცნაური და წვდომადი ხდება მხოლოდ ჰიპოსტასური ნამოქმედარის წიაღ, რადგან, დამასკელი ბრძენის სწავლებით, "არსება თავისთავად არ არსებობს, არამედ იგი ჰიპოსტასებში განიჭვრიტება"53 და "არ არის ბუნება უჰიპოსტასო და არც არსება უპირო, რადგან ჰიპოსტასებში და პირებში იხილვება არსებაც და ბუნებაც"54. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ხატზე გამოისახება არა ლიტონად და განთვისებულად მყოფი ბუნება, არამედ ამ ბუნების შემთვისებელი პირი.

ამ აღრევის მიზეზისთვის შეუმცთარად მიგნებული აქვს წმინდა იოანე დამასკელს: "მწვალებელთა (არა მხოლოდ ხატმებრძოლთა, ი. გ.) ცთომილებას ის იწვევს, რომ მათი თქმით იგივეა ჰიპოსტასი (გვამოვნება) და ბუნება"55. იმავე ნაშრომში წმინდა მამა განავრცობს აღნიშნულ საკითხს: "მრავალგზის გვითქვამს, რომ სხვა არის არსება და სხვა - ჰიპოსტასი (გვამოვნება), და რომ არსება აღნიშნავს თანასახოვან ჰიპოსტასთა (გვამოვნებათა) საერთო და გარემომცველ სახეობას (როგორიცაა ღმერთი, ადამიანი), ხოლო ჰიპოსტასი (გვამოვნება) ცხადყოფს დაუყოფელს, ანუ: მამას, ძეს, სულიწმინდას, პეტრეს, პავლეს"56.

საკითხის სიღრმისეული გაგებისათვის საჭიროა, მართებულად გვესმოდეს განკაცების რჯულდების რაობა. მის შესახებ ეკლესიური სწავლება იმავე მამის პირით ამგვარად არის განჩინებული: "თვით ღვთის სიტყვა გახდა ხორცის ჰიპოსტასი, რადგან არათუ თავისთავად წინაჰიპოსტასურ ხორცს (ე. ი. არა წინასწარვე თავისთავად ჰიპოსტასურად, ანუ გვამოვნებითად არსებულ ხორცს, ე. ჭ.) შეუერთდა ღმერთი-სიტყვა, არამედ დამკვიდრდა რა იგი წმინდა ქალწულის მუცელში, ქალწულის წმინდა სისხლთაგან თავის ჰიპოსტასში გარეშემოუწერლად შეაგვამოვნა ხორცი, სულიერქმნილი მოაზროვნეობითი და გონისმიერი სულით. თვით სიტყვა გახდა ხორცის ჰიპოსტასი, ითვისა რა მან ადამიანური ცომის სათავე... შეურევლად, გარდაუქმნელად და განუყოფლად"57. კიდევ: "ვამბობთ, რომ ღმერთი-სიტყვის ჰიპოსტასი უჟამოდ და მარადიულად წინაარსებობდა როგორც მარტივი, შეუდგენელი, შეუქმნელი, უსხეულო, უხილავი, შეუხებელი, გარეშეუწერელი, ყოველივეს მქონე, რაც კი აქვს მამას, როგორც მისი თანაარსი... მაგრამ უკანასკნელ დღეებში ეს სიტყვა, მამისეულ წიაღთაგან განდგომის გარეშე, გარეშეუწერლად, უთესლოდ და მიუწვდომლად დამკვიდრდა წმინდა ქალწულის მუცელში (ისე, როგორც თვით იცის) და თავისსავე წინასაუკუნო ჰიპოსტასში თავის თავს შეუგვამოვნა ხორცი წმინდა ქალწულისაგან"58. ამგვარად, "ვაღიარებთ ღვთის ხორცშესხმული ძის ერთ ჰიპოსტასს (გვამოვნებას) სისრულის მქონე ორ ბუნებაში"59, - დაასკვნის დიადი მასწავლებელი.

მართლმადიდებელთა შეგნებაში მაცხოვრის ხატზე გამოისახება ღვთის ძის სწორედ ეს ერთი, შედგენილი, ხორცშესხმული ჰოპოსტასი და არანაირად მისი რომელიმე შემადგენელი ბუნება. ცნობილი რუსი ხატმწერი და ხატმეტყველების აპოლოგეტი, ლ. უსპენსკი, თავის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში მართებულად დაასკვნის: "გამოვსახავთ რა მაცხოვარს, ჩვენ არ გამოვსახავთ არც მის ღმრთეებას, არც მის კაცებას, არამედ მის ჰიპოსტასს, რომელშიც, ქალკედონის დოგმატის გამოთქმით, მიუწვდომლად არის შეერთებული ეს ორი ბუნება - «შეურწყმელად და განუყოფლად»"60.

ამ საკითხის გამოკვლევისას პროფ. ედიშერ ჭელიძე წერს: "ხატზე გამოსახულია მაცხოვრის მხოლოდ ხორცშესხმული ჰოპოსტასი და არა საკუთრივ მისი კაცობრივი ბუნება... მართლმადიდებლური სწავლება განაჩინებს, რომ ხატი გამოსახავს არა ბუნებას და, მასთან ერთად, პიროვნებას, არამედ მხოლოდ პიროვნებას, რომელშიც განიჭვრიტება ბუნება. წმინდა თეოდორე სტუდიელი ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ საგანგებოდ აღნიშნავს: «ყოველი გამოსახულის არა ბუნება, არამედ ჰიპოსტასი გამოისახება»"61.

აქედან გამომდინარე, ხატზე ჩენილია არა ლიტონი ხორციელება, არამედ ჰიპოსტასური ხორცი. პატივცემული პროფესორი განაგრძობს: "ხატზე გამოისახება არა კაცობრივი ხორცის ბუნება, არამედ ხილვადი, გვამოვანი ხორცი, ხორცი, რომლის გვამი, პირი, ანუ ჰიპოსტასია თვით ღმერთი-სიტყვა. ამიტომ ითქმის, რომ ხატი გამოსახავს უფლის წმინდა ხორცს, რადგან ეს ხორცი აბსტრაქტული, უხილავი და უგვამო კი არ არის, არამედ ხილვადი, შეხებადი, გვამოვანი, თუმცა მას თავისი ცალკე გვამი, ანუ ჰიპოსტასი კი არ აქვს, არამედ, როგორც ითქვა, მისი ჰიპოსტასი იგივე ძე ღმერთია. წმინდა ანასტასი სინელი (VII ს.) აღნიშნავს (მოგვაქვს წმინდა არსენ იყალთოელის თარგმანი): «არა შესაძლებელ არს თქუმაჲ გუამისაჲ, ვინაჲთგან განუწვალებელ (განუყოფელი, ი. გ.) არიან ღმრთისა და სიტყჳსაგან ჴორცნი (რამეთუ გუამად განწვალებული პირი სახელ-იდების); გუამოვნად უკუე ვიტყჳთ მათ (ჴორცთა, ე. ჭ.) და არა გუამად»"62.

ამგვარად დოგმატმესრულეობს საბაწმინდელი ხუცესიც: "ერთია ქრისტე, სრული ღმერთი და სრული ადამიანი, რომელსაც თაყვანს ვცემთ მამასთან და სულთან ერთად ერთი თაყვანისცემით, მისი უხრწნელი სხეულითურთ, არ ვამბობთ რა, რომ თაყვანსაცემი არ არის მისი ხორცი, რადგან თაყვანიცემება იგი სიტყვის ერთ ჰიპოსტასში, რაც მისივე ჰიპოსტასი გახდა. არ ვმსახურებთ ქმნილებას, რადგან არა როგორც ლიტონ ხორცს, თაყვანს ვცემთ მას, არამედ - როგორც ღმრთეებასთან შეერთებულს და როგორც ღმერთისიტყვის ერთ პირამდე და ერთ ჰიპოსტასამდე ასულ მის ორ ბუნებას"63. ოდნავ ქვემოთ სახეობრივი მაგალითით თვითვე შეამყარებს ზემოთქმულს: "თუ დაწვრილმანებული ჩაძიებით განვყოფთ ხილულს გონებისეულისაგან, უფლის ხორცი თავისი ბუნებით არათაყვანსაცემი იქნება როგორც ქმნილი, მაგრამ არის რა იგი ღმერთ-სიტყვასთან შეერთებული, მის გამო და მასში თაყვანიცემა, რადგან ისევე, როგორც თაყვანიცემა მეფე, შიშველიცა და შემოსილიც, პორფირი კი, როგორც ლიტონი პორფირი, ფეხქვეშაც ითელება და მიმოისვრიან კიდეც, მაგრამ როდესაც სამეფო შესამოსელი ხდება იგი, პატივი მიეგება და იდიდება, ხოლო თუ ვინმე შეურაცხყოფს მას, უმრავლეს შემთხვევაში სიკვდილით ისჯება... ამგვარადვე, ხორციც თავისი ბუნების მიხედვით თაყვანსაცემი არ არის, მაგრამ თაყვანიცემა ხორცშესხმულ ღმერთ-სიტყვაში, თუმცა არა თავისთავად, არამედ მასთან ჰიპოსტასურად შეერთებული ღმერთი-სიტყვის გამო, და არ ვამბობთ, რომ თაყვანს ვცემთ ლიტონ ხორცს, არამედ ღვთის ხორცს, ანუ ხორცშესხმულ ღმერთს"64.

ამიტომაც დამოძღვრავს ხატმებრძოლ ეპისკოპოსს კონსტანტინეპოლის ღვთივგანსწავლული მწყემსმთავარი: "ხატებზე ჩვენ წარმოვადგენთ უფლის წმინდა ხორცის გამოსახულებას"65. მაგრამ, როგორი თვისებისაა გამოსახული ხორცი? რა თქმა უნდა - გარდაქმნილი, განდიდებული, უვნებო, უხრწნელი და გასხივოსნებული, ანუ ისეთი, როგორიც მკვდრეთით აღმდგარ უფალს ემოსა. თეოდორე აღმსარებლის იკონოლოგიური ანთროპოლოგია ამგვარია: "მისი (ქრისტეს, ი. გ.) გამოსახულება ხრწნადი ადამიანის მსგავსებაში კი არ არის... არამედ... სწორედაც უხრწნელი ადამიანის მსგავსებაშია... იმიტომ, რომ ქრისტე არის არა უბრალო ადამიანი, არამედ განკაცებული ღმერთი"66.

სწორედ ამიტომ იყო ხატთაყვანისცემის საკითხი დოგმატური ღვთისმეტყველების განუყოფელი ნაწილი, რადგან ის ღვთივმშვენივრად აგვირგვინებდა წინა საუკუნეებში დაწყებულ ქრისტოლოგიურ კამათებს. ხატზე ასახული განკაცების ამ საღვთო განგებულებიდან გამომდინარე, მართლმადიდებლებისთვის ხატმებრძოლი (ბერძნ. εἰκονόμαχος) და ქრისტესმბრძოლი (ბერძნ. Χριστομάχος) თანაფარდი ცნებები იყო. კონსტანტინეპოლის დიდი იერარქი, წმინდა ფოტი პატრიარქი, დაუფარავად ამხელს ერეტიკოსებს: "თქვენ წარმოშობთ თქვენს გონებაში შეურიგებელ ბრძოლას ქრისტეს წინააღმდეგ და ამას წარმოაჩენთ არა პირდაპირ, არამედ ხატის საფარველქვეშ"67. მისივე შენიშვნით, ხატმებრძოლები იყვნენ "იუდეველებზე უარესი ქრისტესმბრძოლნი"68.

წმინდა გერმანეს რწმენით, ღვთის განგებულების წინააღმდეგ ესოდენი აღბორგება ბოროტების მომგონი ეშმაკისაგან იყო ჩაგონებული69. ხოლო ღვთისმებრძოლთა და მათი მამის - სატანის - მიზანი იყო, "რაჲთა განჭრითა ხატთაჲთა რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით ქადაგებაჲ განჴორციელებასა სიტყჳსასა დარწმუნებად" (თ. 24-ე).

ცხადია, თუკი ხატმებრძოლთათვის უარყოფილი იყო ხატზე მაცხოვრის გამოსახვის მართებულობა, მაშინ თავისთავად უკუგდებული იყო წმინდანთა გამოსახვაც. ამიტომაც, "ჯერ-იყო ჩუენდა, რაჲთა პირველად წყაროჲ ხოლო უჩუენოთ წყურიელთა და ეგრეთღა ნაკადულები მისი, რომელ არიან ყოვლადსასურველნი ხატნი წმიდათანი" (თ. 30-ე). მწვალებელი იკონომახების უკიდურესი ფრთა თვით ყოვლადწმინდა მარიამისა და წმინდანთა მეოხებასა და შემწეობას, მათ თაყვანისცემასა და მათი წმინდა ნაწილების პატივისგებასაც კი უარყოფდა. ამიტომაც (ისევე, როგორც მაცხოვრის შემთხვევაში), ხატმებრძოლობა საფრთხეს უქმნიდა არა უბრალოდ წმინდანთა გამოსახვის, არამედ მათი თაყვანისცემის დოგმატს. მართებულად მიმართავს ჰიპოთეზურ ერეტიკოსს (უფრო კი ლეონ იმპერატორს) წმინდა იოანე დამასკელი: "შენ კრძალავ არა გამოსახულებას, არამედ წმინდანთა თაყვანისცემას... შენ წამოიწყე ომი არა ხატთა, არამედ წმინდანთა წინააღმდეგ, რადგან იოანე ღვთისმეტყველი და მეხვაშიადე ბრძანებს: «მსგავს მისა ვიყვნეთ»"70 (I იოვანე 3:2).

წმინდანების პატივისცემის საღვთისმეტყველო სწავლება გადმოცემულია ჩვენამდე მოღწეულ პირველსავე მარტვილურ ძეგლში - "წმინდა პოლიკარპეს წამება" (II ს.). უცნობი ავტორი ბრძანებს: "თაყვანს ვცემთ მას (უფალს, გ. ზ.), რადგანაც ის არის ძე ღვთისა; ხოლო მარტვილნი გვიყვარს, ვითარცა მოწაფენი და მბაძველნი უფლისა, რომლებმაც შეუდარებლად უერთგულეს მეუფესა და მოძღვარს"71. სწორედ ეს მიმბაძველობა, მიმსგავსებულობა, ერთგული მოწაფეობა არის უმთავრესი კრიტერიუმი ყოველთამეუფის სარწმუნო მონათა განდიდებისა.

"პატივი უნდა მივაგოთ წმინდანებს როგორც ქრისტეს მეგობრებს, როგორც ღვთის შვილებსა და მემკვიდრეებს... ამასთან, არათუ იმას ვამბობთ, რომ ბუნებით არიან ისინი ღმერთები, მეუფეები და უფალნი, არამედ იმას, რომ ვნებათა მეუფენი და უფალნი არიან და - გაუკუღმართების გარეშე დამცველნი საღვთო ხატის მსგავსებისა, რის მიხედვითაც შეიქმნენ (რადგან მეუფედ ითქმის მეუფის ხატიც), აგრეთვე, - შეერთებულნი ღმერთთან არჩევანის მიხედვით, და შთანამკვიდრად მიმღებნი ღვთისა, რომელთან წილმქონეობითაც მადლით ხდებიან ის, რაც თვით იგი ბუნებით არის. ამიტომ, როგორ არ უნდა მივაგოთ პატივი მათ, რომლებიც ღვთის მსახურებად, მეგობრებად და ძეებად წარმოჩნდნენ? მართლაც, კეთილგონიერ თანამონათა მიმართ (ე. ი. წმინდანთა მიმართ, ე. ჭ.) პატივისცემა დასტურია საერთო მეუფისადმი კეთილგანწყობისა"72.

"სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ქადაგების ბოლოში ყოვლადუსამღვდელოესი გერმანეც, საუბრობს რა წმინდანთა ხატების თაყვანისცემაზე, ასე მოძღვრავს "წარწყმედულ ძეებს": "ნუ ვითარცა ღმერთთა შევიტკბობთ წარმართებითა პირუტყუებითა, რომელი-ესე წვალება არს და სულთა წარწყმედა, არამედ, ვითარცა ერთისა ღმრთისა მეგობრად განკუთნვილთა, ქრისტეანებრითა ამბორს-უყოფდეთ სიტყჳერებითა, რამეთუ სარწმუნო არს სიტყუაჲ და ყოვლისა შეწყნარებისა ღირს, ვითარმედ არა ხოლო უცთომელობა არს ესე, არამედ მომატყუებელცა გჳრგჳნთა" (თ. 34-ე).

ამასთან, თუკი წმინდა გერმანეს მიერ თანაბრად მოიხმობა, ზოგადად, სინონიმური ტერმინები "მსახურება" (ბერძნ. λατρεία) და "თაყვანისცემა" (ბერძნ. προσκύνησις), უკვე წმინდა იოანე დამასკელიდან მოყოლებული ეკლესიის მამები მიჯნავენ მათ ერთმანეთისაგან. მათი უწყებით, პირდაპირი მნიშვნელობით, მსახურება შეჰფერის მხოლოდ ერთ ყოვლადწმინდა სამება ღმერთს, ხოლო თაყვანისცემა მიეგება მის კვალს შემდგარ წმინდანებს და ყველა სხვა წმინდა საგანს. ამ მცნებათა ტერმინოლოგიური გამიჯვნა გაფორმდა VII მსოფლიო კრების "ოროსში"73, ანუ სარწმუნოებრივ განსაზღვრებაში.

საბაწმინდელი მნათობი ამგვარად ასაბუთებს წმინდანთა ხატთაყვანისცემის დოგმატს: "წმინდანები ამ ცხოვრებაშიც აღვსილნი იყვნენ სულიწმინდით; ასევე, მათი მიცვალების შემდეგაც სულიწმინდის მადლმოსილება დაუშრეტელად დავანებულია მათ სულებშიც, სხეულებშიც (რომლებიც კუბოებშია ჩასვენებული), თვისებებშიც და მათ წმინდა გამოსახულებებშიც"74. "ამიტომ, მორწმუნენო, - საღვთო შურით აღგვაშურვებს ღირსი იოანე დამასკელი, - მოვიმადლიეროთ წმინდანები «სულიერი ფსალმუნებით, ჰიმნებითა და საგალობლებით» (ეფეს. 5:19), ასევე, ლმობიერებითა და გაჭირვებულთა შეწყალებით, რითაც ყველაზე მეტად მოიმადლიერება, აგრეთვე, ღმერთი. სტელები (იგულისხმება საფლავის სვეტები, ე. ჭ.) აღვუმართოთ მათ და ხილული ხატები, თვით ჩვენ კი მათი განსულიერებული სტელები და ხატები გავხდეთ მათეულ სათნოებათა ბაძვით"75.

ამგვარია მოკლედ მართლმადიდებლური რჯულდება ხატთაყვანისცემის დოგმატის შესახებ, რომელიც ჰგიეს უკუნისამდე. მისი სრულყოფილი ჭვრეტისთვის, კიდევ ერთხელ შევემოყვსოთ და შევესაკუთროთ ეკლეესიის ოქრომესტვირის მარადუცვლელ და მაცხონებელ აპოლოგიას:

"როდესაც დაინახავ უსხეულოს, შენთვის განკაცებულს, მაშინ გამოხატე მისი ადამიანური სახე; როდესაც უხილავი - სხეულით შეიმოსება და ხდება ხილული, მაშინ გამოსახე მსგავსება გამოჩინებულისა; როდესაც ის, თავისი ბუნების უპირატესობის შესაბამისად, იყო რა მოკლებული ოდენობას, თვისობრიობასა და სიდიდეს, "ვინც იყო რა ხატი ღვთისა და ხატი მონისა მიიღო" (ფილ. 2:6-7) და ამის წიაღ გახდა შემოსაზღვრული რაოდენობრივად და თვისობრივად და შეიმოსა სხეულებრივი ფორმით, მაშინ გამოსახე დაფებზე და განსაჭვრეტად გამოფინე გამოჩინების მოსურნე. გამოხატე მისი გამოუთქმელი გარდამოსვლა, ქალწულისაგან შობა, იორდანეში ნათლისღება, თაბორზე ფერისცვალება, ვნებულებანი - ჩვენი უვნებობის საწინდარნი, სასწაულნი - მისი ღვთაებრივი ბუნების ნიშნები, რომლებიც აღსრულდებიან მისი ხორცის მეშვეობით, მხსნელი დაფვლა მაცხოვრისა, აღდგომა, ცაში ამაღლება; ყველაფერი გამოსახე: სიტყვითაც, საღებავებითაც, წიგნებშიც და დაფებზეც"76.

--------------------------------------------------------------

1 - "პირველი სიტყვისგება ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ"; P.G. 99, col. 340.

2 - "დიალოგი ერესების წინააღმდეგ"; P.G. 155, col. 113.

3 - მსგავსი ნონსენსი ჩვენს ყოფაშიც არაიშვიათია. მავანი ამბობს, რომ თითქოს ის მორწმუნეა: ატარებს ჯვარს, ეკლესიაში ანთებული სანთლით ხელში ლოცულობს ხატის წინაშე, მაგრამ მღვდლის არ სწამს. მართლაც, რა უაზრობაა, სასულიერო პირის მიერ ნაკურთხ ჯვარს ატარებდე, მისივე ნაკურთხ ტაძარში მისსავე ნაკურთხ ხატთან სანთელს ანთებდე და თავად მაკურთხევლისა არ გწამდეს!?

4 - "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა"; ძეგლი ბერძნულიდან თანამედროვე ქართულზე თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ედიშერ ჭელიძემ, "მართლმადიდებელ მამათა შრომები", I, თბილისი, 2000, თავი ოთხმოცდამეცხრე, გვ. 444.

5 - მიუხედავად იმისა, რომ გერმანე ხატმებრძოლებს განწვალებულებსაც, ანუ სქიზმატიკოსებსაც, და მცირედმორწმუნეებსაც უწოდებს, წმინდა მამა ამ ახალ ცრუსწავლებას მაინც დაბეჯითებით ერესად რაცხს, რაც, თავისთავად ცხადია, პირველ ორ მნიშვნელობასაც მოიცავს. ანუ მისი განჩინებით, ხატმებრძოლობა იყო არა რიგითი წეს-ჩვეულებითი განსხვავება ერთი ეკლესიის წიაღის შიგნით (როგორც ეს თავიდან ზოგიერთებს წარმოედგინათ), არამედ მკვეთრი დოგმატური ცთომილება, ანუ მწვალებლობა (ძვ. ქართ. "წვალებაჲ"; ბერძნ. αἵρεσις).

6 - წმ. გრიგოლ ნოსელი, "მოსეს ცხოვრება"; წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თარგმანი, ხელნ. A 108, 372r.

7 - "პირველი სიტყვისგება ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ"; P.G. 94, col. 1326D. "მესამე სიტყვისგება ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ"; P.G. 94, col. 1325C.

8 - P.G. 90, col. 772. შდრ. ძვ. ქართ. "სულელ არს შჯული, მიწიერად მოღებული... და კუალად, მრთელცნობა არს შჯული, სულიერად გულისხუმაქმნილი"; ხელნ. გელ. 14, 298-299; "გზა სამეუფო", ე. ჭელიძე, 1994, #1, გვ. 3.

9 - წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამეთექვსმეტე, გვ. 456-457.

10 - "მოსეს ცხოვრება", იქვე.

11 - იკონომახების მიერ ზიარების საიდუმლოს ამგვარი გააზრება წინასახეა პროტესტანტულისწავლებისა, რომლის მტკიცებით, წმინდა ევქარისტია არის უბრალოდ "გახსენება" (შდრ. ლუკა 22:19; I კორ. 11:24-25) მაცხოვრისეული ღვაწლისა.

12 - "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამეექვსე, გვ. 435.

13 - იქვე, თ. ოთხმოცდამეცხრე, გვ. 443.

14 - ვინმე სპარსელი მანის (III ს.) მიერ დაარსებული რელიგია, რომელიც მკვეთრად დუალისტურია (ორსაწყისიანია) და აღიარებს ბოროტების სუბსტანციურობას (არსებისეულობას). მისი სწავლებით, ხილული სამყარო დაბადა ბოროტმა დემიურგმა და, ცხადია, ნივთიერებაც ბოროტების პროდუქტია.

15 - მცირე აზიაში ჩამოყალიბებული მწვალებლობა, რომელიც იზიარებდა მანიქეველთა ძირითად დებულებებს. განსაკუთრებით გავრცელებული იყო ისავრიელ იმპერატორთა სამშობლოში, მცირე აზიის სამხრეთ-აღმოსავლეთში (სხვათა შორის, სომხეთშიც). მოგვიანებით ეგევე ცრუმოძღვრებაა სახეცვლილი ბულგარელთა "ბოგომილობა", ხოლო უფრო დასავლეთით - "კათარები" და "ალბიგოელები".

16 - P.G. 44, col. 84A, 92C. ედიშერ ჭელიძე, "წმინდა გრიგოლ ნოსელი და მისი თხზულება "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1989, კომენტარი #51, გვ. 290. შდრ. წმ. იოანე დამასკელი, "მეორე სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1297B-C.

17 - წმ. იოანე დამასკელი, "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1245C.

18 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1245A.

19 - წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამეოთხე, გვ. 431.

20 - იქვე, თ. ოთხმოცდამეცხრე, გვ. 444.

21 - წმ. იოანე დამასკელი, `მესამე სიტყვისგება~; P.G. 94, ცოლ. 1336.

22 - ამ და სხვა მსგავსი ქართული ტერმინების და მათი ბერძნული შესატყვისების, აგრეთვე, მათი საღვთისმეტყველო მნიშვნელობების შესახებ იხ. შენიშვნა XXXIII.

23 - "სულიწმინდის შესახებ", 18.45; P.G. 32, col. 149C.

24 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 100, col. 228.

25 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1240; წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი, ხელნ. K 8; ედიშერ ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", თბილისი, 2001, გვ. 38.

26 - წმ. იოანე დამასკელი, "მესამე სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1337.

27 - "მესამე სიტყვისგება"; P.G. 99, col. 424.

28 - იქვე, col. 421.

29 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 99, col. 341B.

30 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 100, col. 228B.

31 - ეპისტოლე XIII; P.L. 77, col. 1129-1130.

32 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1248C.

33 - ყოველივეს ღვთისმიერი შემტკიცებისა და წინაგანგების ცნების გადმომცემი ბერძნული კომპოზიტი οἰκονομία (οἶκος - "სახლი"; νόμος - "კანონი"; შდრ. რუს. "домостроительство") ძვ. ქართულად ითარგმნებოდა ტერმინით "განგებულებაჲ".

34 - "ნიკიტა მონაზონისადმი"; P.G. 99, col. 1537D.

35 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 99, col. 340.

36 - ამ კანონს სიტყვასიტყვით იმოწმებს წმ. გერმანე "კრებებისა და ერესების შესახებ" ნაშრომის ქრისტოლოგიურ ნაწილში. იხ. P.G. 98, col. 80A.

37 - ე. ჭელიძე, "სპეკალი მართლმადიდებლობისა", თბილისი, 2007, გვ.588. იხ. ასევე, "დიდი სჯულისკანონი", დასახ. გამოცემა, გვ. 399.

38 - ბერძნ. ზმნიდან δοκέω - "მეჩვენება"; II-III ს-ში რიგ გნოსტიკურ სექტათა ცრუმოძღვრება ქრისტეს განკაცების მოჩვენებითობის, მისი სხეულისა და ვნებულებების არარეალურობის შესახებ.

39 - წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "ეპისტოლე თომა კლავდიოპოლელისადმი"; P.G. 98, col. 173B.

40 - "ეპისტოლე პოლიკარპე სმირნელისადმი", წმ. გიორგი მთაწმინდლის თარგმანი, ტექსტები გამოსცა ა. ბოროდამ, საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1988, გვ. 591.

41 - წმ. იოანე დამასკელი, "მესამე სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1321.

42 - იქვე, col. 1328.

43 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1245A.

44 - "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამეცხრე, გვ. 443-444.

45 - წმ. იოანე დამასკელი, "სიტყვა ფერისცვალებაზე"; P.G. 96, col. 564.

46 - "მესამე სიტყვისგება"; P.G. 99, col. 417.

47 - სხვათა შორის, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს" ნათელი ილუსტრაციაა იმ აზრისა, რომ სწორედ მართლმადიდებელთა მხრიდან მოყვანილმა განკაცების არგუმენტმა აიძულა ხატმებრძოლები, ქრისტოლოგიური სახის მოტივებისთვის მიემართათ და არა პირიქით, როგორც ეს გამოითქვა დასავლეთის სამეცნიერო წრეებში.

48 -თავად ამ კრების დადგენილებები ჩვენამდე არ შემონახულა, მაგრამ მისი ექსცერპტები შემორჩენილია 787 წლის VII მსოფლიო კრების აქტებში.

49 - ნიკეის I მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე (325 წ.) ანათემირებული ალექსანდრიელი მღვდლის, ერესიარქ არიოზის († 336 წ.) ცრუსწავლება ძე ღმერთის ქმნილობის, ძის მამასთან არათანადაუსაბამობისა და არათანაარსობის შესახებ.

50 - ეფესოს III მსოფლიო კრებაზე (431 წ.) განკვეთილი კონსტანტინეპოლელი მღვდელმთავრის, ერესიარქ ნესტორის († 451/452 წ.წ.) მწვალებლობა, რომელიც აღიარებდა ქრისტეში ორი პიროვნების - ძე ღმერთის და ძე კაცის თანამყოფობას.

51 - ქალკიდონის IV მსოფლიო კრებაზე (451 წ.) შეჩვენებული ცრუმოძღვრება, რომლის თანახმად, ქრისტეში არსებობს მხოლოდ ერთი - ღვთაებრივი ბუნება, რადგან განკაცების შემდეგ მაცხოვრის ღმრთეებას მთლიანად შეერწყა მისივე კაცება.

52 - მართლმადიდებლური თეოლოგიის შემადგენელი ნაწილი - უარყოფითი, ნეგატიური (ბერძნ. ἀποφατικός, ἀφαιρετός; ძვ. ქართ. "უკუთქუმითი", "მოკლებითი") ატრიბუტებით ღვთისმეტყველება. აპოფატიკა წარმოაჩენს არა იმას, თუ რა არის ღმერთი (მაგ.: ყოვლადძლიერი, ყოვლადცხოველი, ყოვლადკეთილი და ა. შ.), არამედ - რა არ არის იგი (მაგ.: დაუსაბამო (რომ არ არის დასაბამიერი), უსასრულო (რომ არ არის სასრული), უწვდომელი (რომ არ არის წვდომადი) და ა. შ.). აპოფატურ ღვთისმეტყველებაში აქცენტირებულია დებულება ღვთის შეუცნობლობის, მიუწვდომლობის, გამოუსახველობისა და გამოუთქმელობის შესახებ. ხატმებრძოლთა "ღვთის გამოუსახველობის" ყალბი მაქსიმალიზმი ის იყო, რომ, პირდაპირი მნიშვნელობით, ღმერთი არის არა მარტო გამოუსახველი (ბერძნ. ἀσχημάτιστος), არამედ გამოუთქმელიც (ბერძნ. ἄῤῥητος, ἄφραστος). ამდენად, თუკი უკუგდებული იყო ხატწერა, უარყოფილი უნდა ყოფილიყო სიტყვით წერაც; და თუკი გასანადგურებელი იყო წმინდა ხატი, მაშინ შესამუსრი ყოფილა წმინდა წერილიც.

53 - წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ორმოცდამეათე, გვ. 387.

54 - იქვე, თ. ორმოცდამეცამეტე, გვ. 391.

55 - იქვე, თ. ორმოცდამეშვიდე, გვ. 383.

56 - იქვე, თ. ორმოცდამერვე, გვ. 385.

57 - იქვე, თ. ორმოცდამეექვსე, გვ. 381-382.

58 - იქვე, თ. ორმოცდამეთერთმეტე, გვ. 389.

59 - იქვე, თ. ორმოცდამეშვიდე, გვ. 383.

60 - Успенский Л. А. "Богословие иконы Православной Церкви", Париж, 1989, ст. 94.

61 - "მესამე სიტყვისგება"; P.G. 99, col. 405A. ე. ჭელიძე, "გზა სამეუფო", #1 (4), თბილისი, 1996, გვ. 105-106.

62 - "წინამძღუარი", ხელნ. S 1463, 4v 1; P.G. 89, 61A. ე. ჭელიძე, იქვე, გვ. 107.

63 - წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ორმოცდამეთორმეტე, გვ. 391.

64 - იქვე, თ. სამოცდამეთექვსმეტე, გვ. 422.

65 - წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "ეპისტოლე იოანე სინადელისადმი"; P.G. 98, col. 157.

66 - წმ. თეოდორე სტუდიელი, "შვიდი თავი ხატმებრძოლთა წინააღმდეგ"; P.G. 99, col. 488. 67 P.G. 101, col. 949D.

68 - P.G. 102, col. 569D.

69 - ხატმებრძოლთა სწავლება ეშმაკის მანქანებით იყო გამოწვეული წმ. იოანე დამასკელის აზრითაც(იხ. "მეორე სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1288; "მესამე სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1317-1321).

70 - "პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1249.

71 - თარგმნა ქეთევან მათიაშვილმა. ციტირებული გვაქვს წიგნიდან: წმინდა პოლიკარპე სმირნელი, "ეპისტოლე ფილიპელთა მიმართ"; ტექსტი ძველი ბერძნულიდან თარგმნა, შესავალი და კომენტარები დაურთო თბილისის სასულიერო აკადემიის პრორექტორმა, დეკანოზმა გიორგი ზვიადაძემ; თბილისი, 2007, გვ. 14.

72 - წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამერვე, გვ. 440-441.

73 - ბერძნ. ὁ ὅρος (პირდ. "ზღვარი, მიჯნა"); სიტყვიდან ὁρίζω - "განსაზღვრება".

74 - წმ. იოანე დამასკელი, "`პირველი სიტყვისგება"; P.G. 94, col. 1249.

75 - "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი; თ. ოთხმოცდამერვე, გვ. 442.

76 - წმ. იოანე დამასკელი, "მესამე სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1328-1329; ასევე, "პირველი სიტყვისგება", P.G. 94, col. 1237-1240.

* * *

 

ტექსტისათვის

წინამდებარე გამოცემაში მოცემულია წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელის ქადაგების, "სიტყუაჲ ჯუარისათჳს", წმ. ეფრემ მცირისეული ძველქართული თარგმანი. კრიტიკული ტექსტი დადგენილია ოთხი უძველესი ხელნაწერის მიხედვით. მათი ლიტერებია: A - A 162 (XI ს.), B - Q 39 (1560-1578 წ.წ.), C - Q 652 (XVII ს.), D - ქუთ. 8 (1579-1612 წ.წ.). გამოცემისას ძირითადად ვეყრდნობით უძველეს A ნუსხას, ხოლო დანარჩენი მანუსკრიპტების განსხვავებული ჩვენებები ჩატანილი გვაქვს სქოლიოებში. თუმცა, ზოგიერთ შემთხვევაში, ძველი ქართული ენის ნორმათა დაცვის მიზნით, გვიანდელ იკითხვისებს ვანიჭებთ უპირატესობას. ტექსტში კავებით [ ] მოცემულია A 162 ხელნაწერის პაგინაცია.

გამოცემაში ხმოვანთა "უჵ" ბგერათკომპლექსი ყველგან შეცვლილია "უე" ვარიანტით. დაქარაგმებული სიტყვები - "ი-ჳ" (ვარიანტული წაკითხვებით) და "ო-ი" (ვარიანტული წაკითხვებით) გახსნილია როგორც - "იესუ" და "უფალი". სქოლიოების გადატვირთვის თავიდან ასაცილებლად მათში არ ასახულა გვიანდელი ხელნაწერების ჲ-მეტობის დაწერილობა.

ქადაგება დაყოფილია თავებად, ძირითადად ისე, როგორც ეს ხელნაწერებშია მოცემული. მათივე მიბაძვით ყოველი ახალი აბზაცი მთავრული ასოთი იწყება.

სქოლიოთა არაბული ციფრებით (1, 2, 3...) აღნიშვნის გარდა ტექსტს ახლავს ორი აპარატი. ვარსკვლავებით (*, **, ***...) მითითებულია ბიბლიური ციტატები ან პერიფრაზები და ერთი ექსცერპტი ეკლესიის მამის (წმ. ბასილი დიდის) შრომიდან. ლათინური ციფრებით (I, II, III...) აღნიშნულია ჩვენი შენიშვნები.

გამოცემაში ხელნაწერთა ტექსტი ერთადერთხელ არის დარღვეული. 21-ე თავში ჩამატებულია სიტყვა [ჴელნი], რასაც აშკარად მოითხოვს ქადაგების კონტექსტი.

ტექსტს ახლავს ძველქართულ-ახალქართული განმარტებითი ლექსიკონი და სახელთა საძიებელი.

 

[136v]

პირველსა1 კჳრიაკესა წმიდათა მარხვათასაI

წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გერმანოს კონსტანტინეპოვლელ2 მთავარეპისკოპოსისაჲ3 სიტყუაჲ ჯუარისათჳს და წმიდათა ხატთა, ჴელითქმნულთა და ჴელითუქმნელთათჳს, მწვალებელთა4 მათ მიმართ, რომელნი ჯუარსა ხოლო5 თაყუანის-სცემენ6 და ხატთა7 არა8

მამაო, გუაკურთხენ!9

 

1. ვინაჲთგან10 უკუე უგუნურებით და უმეცრებით განწვალებულთანი იგი უსწავლელობითნი და მეხდატეხილობითნი11 სიტყუანი და ბოროტნი იგი და გესლიანნი შჯულისდებანი, მერმეცა მდაბიორნი12 კითხვანი და ყოვლად ბრმანი იგი13 წინააღმდგომითნი სიტყჳსგებანი სამსახურებელთა ხატთათჳს არამცირედ აღშფოთების-მნებებელ არიან აღზრდილთა ამათ კათოლიკე ეკლესიისათა,14II მოვედ უკუე, მოვედ, რაჲთა სიტყუაჲ აღებასა პირისასა საღმრთოჲსა15 სიტყჳსაგანIII ვითხოვოთ16 და აწვე ჩუენცა მათდა მიმართ სიტყუაჲ-ვყოთ.

--------------------------------------------------------------

1 A-ში სათაურის გასწვრივ, აშიაზე, მთავრულით, სინგურით, ჯვრის ფორმით წერია: "თარგმნა ეფრემ", ხოლო D-ში – მარტო "ეფრემ". 2 კონსტანტინეპოლელ BC, კოსტანტიპოვლელ D. 3 მთავარებისკოპოსისა BC. 4 მიცვალებულთა C. აშიაზე შავი მელნით მიწერილია "მწვალებელთა". 5 მხოლო [მ~ხ] C. 6 თაყუანის-ცემენ ABC. 7 ხატსა D. 8 აარა D. 9 ~ გუაკურთხენ, მამაო A. სხვა ხელნაწერებისგან განსხვავებით, A-ში ეს სიტყვები დაწერილია აშიაზე და ცუდად იკითხება. 10 ვინათგან BC. 11 მეხდატეხელობითნი A. 12 მდაბითურნი BC, მდაბიურნი D. 13 + და BC. 14 ეკლესიათა C. 15 საღმრთოსა C. 16 ვითხოოთ D.
--------------------------------------------------------------

2. მითხართ ჩუენ, ჵ განცოფებულნო და არაწმიდანო, რომელისა ჯერისათჳს ბოროტებით ჰგმობთ განკაცებისსა1 მას უხრწნელსა ხატსა უფლისა ჩუენისა იესუ2 ქრისტესსა და პატიოსნისა მის ჯუარისა მისისა ცხოველსმყოფელისა შეუორგულებელად ამცნებთ თაყუანისცემად? რამეთუ ვითარ-ესე მე ვჰგონებ, ვითარმედ დაღაცათუ საღმრთოჲსა ძლიერებისა საჭურველ არს, ძლევაშემოსილ ეშმაკისა მიმართ და ყოველთა ძალთა მისთა,* წინააღმდგომთა ჩუენთა, და სიქადულ ყოველთა სიქადულთა მიერკერძო ჯუარი,**IV არამედ უსულოთაგან ძელთა შემზადებულ არს – საროჲსაგან ვიტყჳ და ნაძჳსა და ფიჭჳსა*** – და არა ხოლო ესე, არამედ ჴელითაცა უშჯულოთაჲთა3 ორღანოდ სიკუდილისა სამდღითისა მისთჳს სიკუდილისა4 უფლისა იესუჲსსა;5 არამედ სთქუათ სადმე უეჭუელად, ვითარმედ ჯუარისა მსახურებაჲ6 გჳსწავიეს და თაყუანისცემაჲ7 მის ზედა დამშჭუალულისათჳს8 ქრისტეს ღმრთისა ჩუენისა, რომელი "ჩუენთჳს წყევა იქმნა",**** რაჲთა ჩუენ, ძუელისა მის წყევისაგან***** განთავისუფლებულთა, "შვილებაჲ9 იგი მოვიღოთ".******V

3. ამისსა შემდგომად ვიტყჳ მე: ჯუარი, სულისა მისებრ საწინაჲსწარმეტყუელოჲსა,10 ორღანოჲ იყო წყევისაჲ,11 რამეთუ წერილ არს: "წყეულ იყავნ12 ყოველი დამოკიდებული ძელსა".******* აწ უკუე ყოველი თუ დამოკიდებული ძელსა წყეულ არს, ცხად არს, ვითარმედ – იგიცა, რომელსა ზედა დამოკიდებულ არს, ესე იგი არს ძელი ჯუარისაჲ, არათუმცა ზესთა13 სიწმიდისაგან მას [137] ზედა ამაღლებულისა ღმრთისა შეემოსა მას სიწმიდე, რამეთუ ამას ძლევაშემოსილსა14 სკიპტრასა ზედა განაქიქნა და საჩუენებელ-ყვნა ქრისტემან ძალნი წინააღმდგომნი.VI

--------------------------------------------------------------

1 განკაცებისასა BCD. 2 იესუს BC. 3 უსჯულოთათა BC. 4 + მისთჳს D. 5 იესუსსა BC. 6 თაყუანისცემაჲ BCD. 7 მსახურება BCD. 8 დამსჭუალვისათჳს B, დამსჭვაჲლვისათჳს C. 9 შვილება C. 10 საწიწყ~ლოსა CD. 11 წყევისა C. 12 იყუნ C. 13 ოთხივე ხელნაწერი ამ წაკითხვას უჩვენებს - "ზესთა"; სავარაუდოდ, დედანში უნდა ყოფილიყო "ზეშთა". 14 ძლე-შემოსილსა B.

* შდრ. ეფესელ. 6:11,13. ** შდრ. გალატ. 6:14. *** შდრ. ეს. 60:13. **** გალატ. 3:13. ***** იხ. დაბად. 3:16-19. ****** გალატ. 4:5; შდრ. ჰრომ. 8:15. ******* II შჯ. 21:23; გალატ. 3:13.

--------------------------------------------------------------

4. ამით უკუე ბჭობითა სამართლისაჲთა1 ჩუენმიერცა და თქუენმიერცა პატიოსნებით და ყოვლადსარწმუნოებით თაყუანის-იცემებოდის რაჲ ჯუარი მის ზედა ამაღლებულისა ქრისტესთჳს, რაჲსათჳსღა2 თქუენ მარტონი მას ზედა ჩუენთა ცოდვათათჳს3 შემშჭუალულისა კაცისსახესა4 ხატსა ჯუარცუმისა5 და დაფლვისა,6 აღდგომისა და, ჴმისაებრ ღმრთისმამისა7 დავითისსა, ზეცად ღაღადებით8 ამაღლებულისა* მსგავსებად გამოსახულსა9 არა შეიწყნარებთ? რამეთუ ჩუენ ვხედავთ, ვითარმედ ჯუარი10 მისითა მას ზედა ნებსით11 დამშჭუალვითა12 წმიდა-იქმნა და კურთხევად შეიცვალა, ხოლო თქუენ არა ხედავთ და მის მიერ განწმედილსა მას ჯუარსა თაყუანის-სცემთ,13 ხოლო ხატსა მას მისისა14 განმწმედელისასა15 არა შეიწყნარებთ.16

5. არამედ რასა იტყჳან მცირედმორწმუნენი, რომელთა ჭეშმარიტისა სიტყჳსა მართლგანმკუეთელობაჲ არა უწყიან, უფროჲსღა არა ჰნებავს: "კერპნი წარმართთანიო, იგივე დავით იტყჳს, - ვეცხლისა და ოქროჲსანი ქმნულნი ჴელთა კაცთანი, პირ ათქს და არა იტყჳან, თუალ ასხენ და არა ხედვენ, ყურ ასხენ17 და არა ესმის",** და შემდგომი ამისი. ჵ უგუნურებასა,18 ჵ ურწმუნოებასა, ჵ ბოროტსა მოძღურებასა! მოვედით უკუე და იხილეთ ყოველთა, ხედვად შემძლებელთა, ვითარ "წიგნი მოაკუდინებს, ხოლო სული აცხოვნებს",*** რამეთუ ესე დავით საწარმართოთა კერპთათჳს იგალობა და არა საქრისტეანოთა19 ხატთათჳს.

6. ხოლო ქრისტეანეთანი ესე ხატნი არათუ ღმრთად შერაცხილ არიან კეთილადგონიერთა მიერ, რამეთუ გამოვხატოთ რაჲ ჩუენ20 ჩუენგან მიღებული იგი ხატი უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესიVII ფერებითა ნივთთაჲთა,21 საღმრთოჲსა22 მის და უნივთოჲსა ბუნებისა მისისა მიმართ მიუძღჳთ23 კუალთა გონებისათა,24 რამეთუ რომელი-იგი ეგო, ვითარ იყო – ღმრთად გარეშეუწერელად, არა უღირსიჩინა კაცთათჳს კაც გარეშეწერილქმნაჲ.25VIII

--------------------------------------------------------------

1 სამართალისაჲთა ABD. 2 რაჲსათჳს D. 3 ცოდვათა თჳსთა BC. 4 კაცისა სახესა D. 5~რცმისა CD. 6 დაფლვისსა A. 7 ღმრთისა მამისა BCD. შდრ. ბერძნ. Θεοπάτωρ; დავით მეფის ერთ-ერთი ეპითეტი. 8 ღმრთეებით BC. 9 გამოუსახულსა C. 10 ჯუარითა D. 11 ნეფსით B. 12 დამშჭვალვითა C. 13 თაყუანის-ცემთ A. 14 მისსა AC. 15 განმწმედელისსა AB. 16 შევიწყნარებთ BC. 17 აასხენ A. 18 უგნურებისა C. 19 საქრისტიანოთა A. 20 – BC. 21 ნივთაჲთა A, ნივთთათა C. 22 საღმრთოსა C. 23 მიუძღუჳთ D. 24 გონებისა C. 25 გარეშეუწერელქმნაჲ AD.

* შდრ. ფსალმ. 46:6. ** ფსალმ. 113:12-14, 134:15-17; შდრ. სიბრძ. სოლომ. 15:15. *** II კორინ. 3:6.

--------------------------------------------------------------

7. ფრიადცა სამართლად გამოვხატავთ1 ხატთა მოსაჴსენებელად2 მისისა მიდგომილებისა და შობისა, აღზრდისა და3 ნათლისღებისა, სასწაულთა და ნიშთა, ჰურიათა სივერაგისა, თაბორს ფერისცვალებისა, ჯუარისამიერისა ვნებისა, სამდღე დაფლვისა, სადღესასწაულოჲსა4 მის და ბრწყინვალისა დიდებით აღდგომისა, მოწაფეთა მიმართ სიონს ბჭეთა ჴშულთა შესლვისა, ზეცად ამაღლებისა და კუალად მეორედ დიდებით მოსლვისა მისისა ყოვლად საზარელისა. არათუ ფერით5 ნაქმნევსა ამას ხატსა შინა შემოვსწერთ ღმერთსა,6 შემოქმედსა ცათა და ქუეყანისა,7 ზღუათა და8 უფსკრულთა, ხილულთა და უხილავთასა; ნუ იყოფინ! წარვედ ამის უწესოებისაგან!9 რამეთუ ელენთაIX და უღმრთოთა10 ნათესავთა საქმე არს.

8. ხოლო უკუეთუ ვინმე ამას გუწამებდენ, სირცხჳლეულ-იქმნნედ11 და პირი დაიყვედ, რამეთუ12 იგინი და არა ჩუენ ვიტყჳთ ამას არაოდეს, არამედ ჩუენ ამის ხატისა მიერ, ვითარცა13 პირველ ვთქუ, ჭეშმარიტებასა ღმრთისა პირველთქუმულთა14 წინაჲსწარმეტყუელებათასა განვიცდით, ვითარ ჩუენდა-მომართითა მოწყალებითა განჴორციელდა სულისაგან წმიდისა და მარადის [137v] ქალწულისა მარიამისსა,15 ერთი თანადაუსაბამოჲსა16 ღმრთისა და მამისა თანადაუსაბამოჲ17 ძე და ღმერთი, ორითა ბუნებითა და ერთითა პირითა, შეურევნელად, უქცეველად, უცვალებელად განყოფილი18 და განუყოფელი,19 ყოველთა მიერ, რომელნი ღმრთივგანბრძნობილ მსახურ მისსა არიან.X

---------------------------------------------------------------

1 გამოუხატავთ C. 2 მოსაჴს~ნებლ~დ C. 3 – ჩ. 4 სადღესასწაულოსა CD. 5 ფერითა D. 6 ეს სიტყვა A-ში ცუდად იკითხება. 7~ყნისა CD. 8 + ყოველთა D. 9 უწესოებისგ~ნ CD. 10 უღმრთოთაჲთა C. 11 სირცხჳლეულ-იქმნედ A, სირცხჳლ-იქმნნედ BC. 12 – C. 13 ვითარ BCD. 14 პირველთქმ~ლთა BC, პირველთქმულთა D. 15 მარიამისაგან B, მრ~მისგ~ნ C. 16 თანადაუსაბამოსა C. 17 თანადაუსაბამო D. 18 განყოფილად BC. 19 განუყოფელად BC.

---------------------------------------------------------------

9. რამეთუ საჭირო საჴმარ არს წმიდათა წინაჲსწარმეტყუელთა და მახარებელთა მიერ წინაჲთვე1 თქუმულთა2 სიტყჳსთხრობათა უნაკლულოჲსა3 საქმით აღსრულებისა დასარწმუნებელად დამტევნელთა გამოხატვით გამოწერაჲ წმიდათა შინა ღმრთისა ეკლესიათა, რამეთუ ნაცვალად ვაცთა და ლომთა, ცხენთა და კერძოვირთა,4 კუროთა და ზუარაკთა, მფრინველთა და ზღჳს-მყოფთა5 – ამათი უსაკუთრეს არს სამკაულყოფაჲ წმიდათა ღმრთისა ეკლესიათაჲ წიგნად თჳთთარგმანებულად, მოსაჴსენებელად აღუჴოცელად, ფერჴთმყვანებელად შეუცთომელად, მოსათხრობელად შემოკლებითად6 და უფროჲსღა7 მსოფლელთათჳს, რომელნი უსწავლელ იყვნენ წიგნისკითხვისა.8

10. ხოლო, რაჲთა არა განვავრცოთ9 სიტყუაჲ სხჳთი-სხუად10 მიმოყვანებითა უსწავლელობითითა,11 მოვედ12 კუალად, რაჲთა წმიდათა და პატიოსანთა ხატთა თაყუანისცემისა სიტყუაჲ13 უსრულესისა სიტყჳსა მიმართ აღვიყვანოთ წარმოსაჩინებელად, ვითარმედ უსწავლელობისაგან14 შეემთხუევის მწვალებელთა კრებულსა, რამეთუ უკუეთუ15 არა ჰმსახურებენ ხატსა მაცხოვრისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერ ჴელ-ეწიფოს16 თაყუანისცემაჲ17 წმიდისა და ცხოველსმყოფელისა ჯუარისა18 მისისაჲ.

----------------------------------------------------------------

1 წინათვე BC. 2 თქმ~ლთა BC. 3 უნაკლულოსა CD. 4 D-ში მინაწერია აშიაზე: "შეისწავე ჯორისა სახელი". საინტერესოა, რომ XVI საუკუნისთვის "კერძოვირი" უკვე განმარტებას საჭიროებს ქართველი მკითხველისთვის. 5 ზღვის-მყოფთა C. 6 შემოკლებილად BC. 7 უფროსღა C. 8 წიგნისკითხვასა D. 9 განვავრცო D. 10 სხჳთი-სხვად C. 11 უსწავლელობითა C. 12 მოედ ABD. D-ში ამ სიტყვის თავზე ორწერტილი ზის მნუსხველის დაეჭვების ნიშნად. 13 სიტყვა C. 14 უსწავლელობისგ~ნ C. 15 უკუეთო A. 16 ჴელეწიფების + მათ BCD. 17 თაყუანისცემა C. 18 ჯვარისა C.

----------------------------------------------------------------

11. თქუენ გკითხავ: მითხართ, - ვითარცა იგი მამაჲ1 ძისა შორის არს და ძე მამისა შორის,* რაჲსა2 არა ეგრეთვე იყოს ჯუარი ხატისა3 შორის და ხატი ჯუარისა, რამეთუ ჯუარი და ხატი ერთ საქმე არს და არა სხუადასხუა,4 რომელი-ესე მოსე ღმრთისმხილველმან ცხად-ყო, რაჟამს ხილული იგი ამალეკი ჯუარისსახედ მთასა ზედა განპყრობითა ჴელთაჲთა5 დაამჴუა,** მაშინ ჯუარი ხატისა6 შორის და ხატი ჯუარისა შორის წინაგამოსახა, ესე იგი არს, იესუ ჯუარისა თანა და ჯუარი იესუჲს7 თანა, რაჲთა რომელი პატიოსანსა ჯუარსა მისსა ჰმსახურებდეს და თაყუანის-სცემდეს,8 უხრწნელსაცა9 ხატსა მისსა მისდავე მსგავსად, ვითარცა მასვე, თაყუანის-სცემს,10 რომელი-იგი კაცისსახე არს ხილულითა მით ხატითა და კაცობრივითა ჴელითა ნივთისაგან ფერთაჲსა11 გამოიხატვის.12

12. ხოლო უკუეთუ13 ჯერეთცა ნაბერწყალი ურწმუნოებისაჲ14 შესწუავს გონებათა თქუენთა და საეჭუ საგონებელ გიჩნს – გლოცავ, მარქუთ15 მე, მკითხველსა, თუ რაჲსათჳს კუერთხმან იოსებისმან სარწმუნოებით თაყუანისცემულმან ვისგანმე წუერსა ზედა,*** თჳთ მის იოსებისი აჩუენა თაყუანისცემულობაჲ16XI და ხატი იესუჲსი17 თაყუანისცემული არამცა მასვე აჩუენებდაა იესუჲს18 მსახურებასა? ჰჱ,19 უეჭუელად, რამეთუ მე გეტყჳ თქუენ, ვითარცა რომელი არა პატივ-სცემდეს ძესა, იგი – არცა მამასა.**** ეგრეთვე რომელი არა თაყუანის-სცემდეს20 გამოსახვითსა21 ამას ხატსა უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვერცა წმიდასა მას და საღმრთოსა განკაცებასა მისსა შეუძლოს მან ოდესცა თჳნიერ22 საოცარყოფისა აღსაარებად.23 ესევითარი-იგი ყოვლად იყავნ შეჩუენებულ, ვითარცა უწინააღმდგომესი საეშმაკოჲსა24 სულისაჲ.

----------------------------------------------------------------

1 მამა C. 2 რაჲ A. 3~ტსა BCD. 4 სხვაჲ და სხ~ჲ C. 5 ჴელთათა BC. 6~ტსა BCD. 7 იჳ~ს BC. 8 თაყუანის-ცემდეს A. 9 უხრწნელსა D. 10 თაყუანის-სცეს BCD. 11 ფერთასა BCD. 12~მოიტ~ტვის D. 13 უკეთუ B. 14 ურწმუნოებისა BC. 15 მარქუ D. 16 თაყუანისცემელობა C. 17 იჳ~სი BC. 18 იჳ~ს BC. 19 ჰე BCD. 20 თაყუანის-ცემდეს AC. 21 გამოხატვითსა A. 22 თინიერ B. 23 აღსარებად C. 24 საეშმაკოსაჲ C, საეშმაკოსა D.

* შდრ. იოვანე 10:38, 14:10-11. ** იხ. გამოსლ. 17:8-16. *** იხ. დაბად. 47:31; ებრაელ. 11:21. **** შდრ. იოვანე 5:23.

----------------------------------------------------------------

13. დავდვათ უკუე, [138] თქუენებრ ხატთმლეწელთა მაგათ და წმიდათმგოზელთა,XII ვითარმედ არა ჯერ-არს ხატისა1 თაყუანისცემაჲ,2 ხოლო ჩუენ3 რაჲ-იგი მოსეს მიერ სარწმუნოყოფად წინაჲთვე4 ვთქუთ5 – ჯუარი და ხატი ერთ საქმე არს. უკუეთუ, ვითარცა არა სამართალი, აღმოიკოდების ხატისა თაყუანისცემაჲ, მოეკუეთენ მართლ ჯუარისსახედ აღმართებულიცა ძელი ჯუარისა, და რაჲსათჳსღა ჰბორგთ ამიერითგან თაყუანისცემასა მისსა? ჵ, კაცნო უსწავლელნო და განბერილნო! ნამდჳლვე, უკუეთუ ყურნი გქონან სმენად და თუალ გასხენ ხილვად,* განიცადეთ, დაღათუ სხუაჲ არარაჲ, თჳნიერ ასოჲ ოდენ ანბნისაჲ6 – რომელ არს "ტავ".XIII რომელსა უცნობიეს, რაჲ არს თქუმული7 ესე, ცანნ8 და განემართენ,9 ხოლო რომელსა არა უცნობიეს, ისწავენ10 და მოიქეცინ.

14. ხოლო უკუეთუ მიზეზ-იდგამთ11 მიწისაგანთა ჴელთამიერ გამოხატულობისათჳს არასადა თაყუანისცემად ყოვლადშუენიერსა და წმიდასა ხატსა მაცხოვრისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა, ვითარცა ჴელითქმნულსა რასმე, მარქუთ მე, კუალად კითხვად თქუენდა სურვიელსა,12 - პირველისა მამისა ადამისითგან ვიდრე მოაქამდე13 რაჲ არს ჴელითუქმნელი ყოველსავე სოფელსა შინა? არამედ არცა ერთი რაჲ გაქუს ჩუენებად ჩემდა14 ესევითარი, რამეთუ15 იგი მხოლოჲ არს ჴელითუქმნელ,16 რომელი-იგი "უტყუველმან17 ღმერთმან"** ნებებით ხოლო დაჰბადა სიტყჳთა და სრულ-ყო სულითა წმიდითა.XIV

-----------------------------------------------------------------

1 ~ თაყუანისცემაჲ ხატისა D. სიტყვების თავზე "ა" და "ბ" ასოები წერია, გადანაცვლების ნიშნად. 2 თაყვანისცემა C. 3 – BCD. 4 წინათვე BC. 5 ვთქუ D. 6 ანბნისა C. 7 თქმული BCD. 8 ცნან C. 9 განემართნენ C. 10 ასწავენ C. 11 მიზეზ-იდგამთა C. 12 სურველსა C. 13 მოაქადმდე A. 14~ნდა D. 15 რომელი D. 16 ჴელითუქმნელი BCD. 17 უტყუელმან BCD.

* შდრ. ეს. 6:9-10; იერ. 5:21; ეზეკ. 12:2; მათე 13:14; მარკ. 4:12, 8:18 და სხვა. ** ტიტე 1:2.

------------------------------------------------------------------

15. ხოლო პირველ ნოვესსა1 და შემდგომად ნოვესსა,2 პირველ აბრაჰამისსა და შემდგომად აბრაჰამისსა, პირველ მოსესსა3 და შემდგომად მოსესსა,4 პირველ სოლომონისსა და შემდგომად სოლომონისსა კაცთა მიერ გებულნი საკურთხეველნი აღეშენნეს5 უფალსა6 და ვერარას შეუძლეს მათ შორის ქმნად,7* თჳნიერ შენებისა, გინა წახნაგებისა, ანუ მსახველობისა,8 გინა ჴელითქმნულებისა, რომელნი-ესე ყოველნი ჴელითა კაცთაჲთა9 იქმნებიან.

16. რამეთუ ვხედავთ, ვითარ ჴელითქმნულთა ქერობინთაXV შორის ეზრახებოდა ღმერთი მოსეს კარავსა შინა** და ჴელითქმნულსა შინა ტაძარსა სოლომონისსა დაიმკჳდრა სულმან საღმრთომან უფლისამან.*** და არა ხოლო ესენი, არამედ ფრიად უმრავლესნიცა ეპოვნენ10 ძუელსა შინაXVI მოსურნესა11 ძიებისასა.12

17. ხოლო ახალსა შინა,XVII ესე იგი არს შემდგომად სიტყჳსა13 ღმრთისა განკაცებისა, ნუუკუე არა ჴელითქმნულნი არიანა14 ყოველსა სოფელსა შინა აღშენებულნი საკურთხეველნი ღმრთისათჳს15 და წმიდათათჲს? ხოლო მათ ზედა აღმართებულნი ჯუარნი ანუ არა რომელნიმე ოქროჲსანი არიანა და რომელნიმე ვეცხლისანი, სხუანი რვალისანი16 და რკინისანი17 და თითოსახეთა18 ძელთაგან შექმნულნი? ანუ ყოველნივე19 ჭურჭელნი ჟამისწირვისა სამსახურებელნი ყოველთა ეკლესიათანი არა კაცობრივითა ჴელითა20 შექმნულ არიანა და იქმნებიან21 და ქმნად არიან? და პური იგი წინადაგებისაჲ,22XVIII რომელსა ზედა მადლობით მოწოდებითა ყოვლადწმიდისა სულისა ცხოველსმყოფელისაჲთა23 ჭეშმარიტად ჴორც საღმრთო შეცვალებაჲ24 მიემადლების და პურისა წილ ჴორც იპოვების,25XIX ანუ არა ჴელითა მიწისაგანისაჲთა26 შეიზილებისა და შეიცხობვის? და რომელიიგი პირველთქუმულთავეთანა27 სისხლ საღმრთო ყოფად უცთომელად ირწმუნების, საცხორებელ ყოველთა ღჳნოჲ იგი ტაკუკთა ბარძიმისათაჲ28XX არა [138v] კაცობრივთა ჴელთა ნამუშაკევი არსა? უეჭუელად სთქუთ,29 ვითარმედ: ჰჱ!

-------------------------------------------------------------------

1 ნოესსა BC. 2 ნოესსა BC. 3 მოსესა C. 4 მოსესა BC. 5 აღაშენნეს C. 6~ა (?) BC. 7 ქმნა D. 8 მსახრველობისა BC. 9 კაცთათა BC.10 ეპოვნეს BC. 11 მოსურნეს C. 12 ძიებისსა ACD. 13 - D. 14 არიან BC. 15~ჲს~ათ~ს B, ღ~ისასათჳს C. 16 რვალისა AD. 17 რკინისა AD. 18 თჳთოჲსახითა BC. 19 ყოველნი BCD. 20 ჴელებითა BCD. 21 იქმნებიანა D. 22 წინადაგებისა BD. 23 ცხოველსმყოფელისათა BC. 24 შეცვალება C. 25 იპოების AB. 26 მიწისაგანისათა BC. 27 პირველთქმულთავეთანა BCD. 28 ბარძიმისათა BC. 29 სთქათ D.

* შდრ. ებრ. 10:1-4,11 ** იხ. გამოსლ. 25:22; შდრ. ებრ. 9:5. *** იხ. III მეფ. 8:10-11.

-------------------------------------------------------------------

18. აწ უკუე, უკუეთუ ესე ყოველი სასოებით პატივ-იცემების და თაყუანისიცემების და წმიდა ღმრთისა ყოფად1 ირწმუნების,2 რაჲსა მხოლოდ ხატი ოდენ უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესი დაუპყრობელითა პირითა თქუენ მიერ იგმობების? ეჰა სიბორგილესაღა,3 ჵ განსაცდელსაღა,4 ვაჲ საზარელსა განკრთომილებასა! ვითარ ქუეყნიერისა მეფისა ხატი უპატივო5 რაჲ იქმნას, ესოდენ შურ-იგის6 მან მისთჳს, ვიდრემდის მკადრებელთა ზედა ამისთა7 სიკუდილისაჲ8 განსცის განჩინებაჲ,9 რამეთუ ესრეთ თქჳს მეფემან მათდა მიმართ: "ვინაჲთგან10 შორიელი, ვითარცა მახლობელი, გინებულ-მყავთ უპატიოებითა ხატისა ჩემისაჲთა,11 ამისთჳსცა მწარედ და მოსასრველად ვბრძანებ მოკლვასა თქუენსა".XXI

19. ხოლო უკუეთუ ესე ესრესახედ განიბჭობვის, რაჲ-მე გიყოს თქუენ, სიტყუადიდთა და მგმობართა, მან, რომელი-იგი აწ თქუენ12 მიერ13 იგინების უპატიოებითა14 ხატისა მისისაჲთა,15 მეუფე ზეცათაჲ,16 რაჟამს მოვიდეს სიმართლით განშჯად17 სოფლისა* და მიგებად ყოველთა18 საქმეთაებრ მისსა მიმართ ურწმუნოებისა, გინა სარწმუნოებისათა?19**

20. ეჰა შიშსა, ეჰა ძრწოლასა, ჵ სალმობიერსა მას ჭირსა, რომელსა ეგულების20 მაშინ წევნად თქუენდა! რამეთუ უკუეთუ არა შეინანოთ, მათ თანა შერაცხილ იქმნნეთ, რომელთა სივერაგე წინამხედველობით წინაგამოეცხადა წინაჲსწარმეტყუელსა მესაიდუმლოებითა21 უფლისაჲთა.22 ამისთჳს, ვითარცა პირითა მათითა იტყჳს: "მოვედით, შეურთოთ23 ძელი პურსა მისსა და აღვჴოცოთ იგი ქუეყანით ცხოველთაჲთ".24*XXII ესე თჳთ იგინი25 არიან ღმრთისმბრძოლნი ჰურიანი, რომელთა აღმასრულებელად წინაჲსწარმეტყუელებისა მის პილატეს მიმართ26 ჴმა-ყვეს: "აღიღე, აღიღე, ჯუარს-აცუ ეგე!";*** "სისხლი მაგისი ჩუენ ზედა და შვილთა ჩუენთა ზედა!".27****

-------------------------------------------------------------------

1 ~ ყოფად ღმრთისაჲ BC. 2 ირწმუნებისა D. 3 სიბორგილესღა C. 4 განსაცდელსღა C. 5 უპატიოჲ BCD. 6 შუიგრის C, შურ-იგნის D. 7 მისთა C. 8 სიკუდილის BC, სიკუდილისა D. 9 განჩინება C. 10 ვინათგან C. 11 ჩემისათაჲ B, ჩემისათა C. 12 თქუენდა D. 13 მიმართ D. 14 უპატივოებითა B, უპატიოვებითა D. 15 მისისათაჲ B, მისისათა C. 16 ზეცათა ჩ. 17 განსჯად BCD. 18 + ყოველთა BC. 19 სარწმუნოებისათჳს BC. 20 ეგ~ლე D. 21 მესაიდუმლეობითაჲ C. 22 უფლისათა BC. 23 შეურიოჲთ BC, შეურიოთ D. 24 ცხოველთათ BC. 25 იგი BCD. 26~რ C. 27 "და შვილთა ჩუენთა ზედა" აკლია C-ს; + და D.

* შდრ. ფსალმ. 95:13. ** შდრ. ფსალმ. 61:13; მათე 16:27; ჰრომ. 2:6; გამოცხ. 20:12-13. *** იერემია 11:19. **** იოვანე 19:15; შდრ. მათე 27:22-23; მარკოზი 15:13-14; ლუკა 23:21; იოვანე 19:6. ***** მათე 27:25

-------------------------------------------------------------------

21. რამეთუ1 მრავალგზის თქუენცა ყოველი ხატი დაჰლეწეთ და დასწჳთ, ამას2 თანა კადნიერებით ჰნერწყუევდით3 და დასთრგუნევდით4 და მათითა შემუსრვითა მნებებელ ხართ უჩინოყოფად და უფსკრულსა5 დავიწყებისასა6 მიცემად განჴორციელებასა ღმრთისა სიტყჳსასა.7 ხოლო უკუეთუმცა ვინმე დაიბანნა [ჴელნი]8 წინაშე თქუენსა, ვითარცა ძუელ სადმე პილატე, და9 თქუა: "უბრალო ვარ მე უწესოებისა მაგისგან, თქუენ იხილეთ",* - ჴმა-ჰყავთ-მცა10 სამე11 თქუენცა ჰურიაებრ: "აღიღედ12 ყოველი ხატი და უშჯულოებაჲ13 ესე თავთა ჩუენთა ზედა იყოს".

22. ვაჲ საცთურსა ამას, ჵ სივერაგესა ეშმაკისასა,14 ეჰა წარპარვასა მომსრველისასა!15 შეძრწუნდი,16 ჵ კაცო, ამისო მომგონებელო!17 ნუ იქმნები მომკლველ თავისა თჳსისა, რამეთუ ჰგონებ რაჲ დგომასა, მძჳნვარედ დაცემულ ხარ. აღდეგ უკუე, ჵ კაცო, და სინანულითა ცხონდი, რამეთუ უკუეთუ ჰურიათა თანა შეირაცხო, უმჯობეს იყო შენდა, არათუმცა შობილ იყავ.**

23. იტყჳან ამასცა ყოველსავე ჟამსა და საქმესა და ადგილსა შინა ყრმისგონებანი18 მწვალებელნი: "უკუეთუ გნებავს სწავლისა შენისა სმენად ჩუენგან,19 ჵ მოძღუარ, მიჩუენე ჩუენ ცათა შინა სასწაული ხატისაჲ, ვითარ-იგი არს ჯუარისაჲ ვარსკულავთა მიერ და სარწმუნოებით თაყუანის-ვსცეთ".XXIII ხოლო ესე მსგავს არს ჰურიათავე მიერ თქუმულსა უფლისა მიმართ იესუჲსსა: "მოძღუარ, რასა20 სასწაულსა მიჩუენებ ჩუენ ზეცით, [139] რაჲთა გურწმენეს შენი?".*** რომელთა მიმართ მანვე უფალმან თქუას შემდგომი ამისვე სიტყჳსაჲ, ვითარცა ჩუენმიერვე და ჩუენ მისთანა ვიტყჳთ: ამას იტყჳს უფალი, – ნათესავი ბოროტი და მემრუშე სასწაულსა ხატისსა ცათა21 შინა ეძიებს და ესე მუნ არა ეცეს მას,**** გარნა ქუეყანისსა22 ამას შინა ცასა ჩემსა, რომელ არს ეკლესიაჲ,XXIV რაჲთა ზენაჲ იგი ერთ და მრავალთა ადვილად23 სარწმუნო იყოს ჯუარი, ხოლო ქუენაჲ ესე მსგავსებითა ურთიერთას მრავალთა მიერ ურწმუნო იყოს ჯუარი და ხატი რეცა ცუდ საგონებელქმნითა ნათესავისაგან ბოროტისა და მემრუშისა.XXV

-------------------------------------------------------------------

1 - D. 2 ამის C. 3 ჰნერწყვიდით BC, ჰნერწყჳდით D. 4 დასთრგუნვიდით BC. 5 უფსკრულთა C. 6 დავიწყებისსა AC. 7 სიტყჳსსა ABC. 8 არ არის არცერთ ხელნაწერში. შესაძლოა, ბერძნულიდან კალკირებული თარგმანისას, ეს სიტყვა ქართულად არც გადმოსულიყო. "ჴელნი" არ არის სლავურ თარგმანშიც. 9 - D. 10 ჴმა-ყავთ-მცა C. 11 სადმე ABC. 12 აღიღე D. 13 უსჯულოებაჲ BD, უსჯულოება C. 14 ეშმაკისსა ACD. 15 მომსრველისსა AC. 16 შერძწუნდი C. 17 მგონებელო D. 18 ამ სიტყვის შემდეგ წყდება B და C. 19~მგ~ნ D. 20 რაჲსა D. 21 ~ ეძიებს ცათა შინა D. სიტყვების თავზე "ა" და "ბ" ასოები წერია, გადანაცვლების ნიშნად. 22 ქუეყანისასა D. 23 - A.

*შდრ. მათე 27:24. ** შდრ. მათე 26:24. *** შდრ. მათე 12:38, 16:1; მარ. 8:11; იოანე 6:30. **** შდრ. მათე 12:39, 16:4; მარ. 8:12; ლუკა 11:29.

-------------------------------------------------------------------

24. ხოლო ბოროტთდასაბამსა ბელიარსXXVI ესე მიენიჭენ თანაწარსავალსა სიტყჳსასა:1 ვაჲ შენ, ეშმაკო, და ყოველსა2 მლიქნელობასა შენსა! ვაჲ შენ, ეშმაკო, და ყოველსა კუეთებასა შენსა! ვაჲ შენ, ეშმაკო, და ყოველსა სივერაგესა შენსა! ვაჲ შენ, ეშმაკო, და ყოველსა სიბორგილეთა შენთა ურგებობასა! ვაჲ შენ, ეშმაკო, და ნებებათა შენთა აღუვსებელობასა! რამეთუ ინებე თანამზრახვალთა შენთა თანა, რაჲთა განჭრითა3 ხატთაჲთა4 რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით5 ქადაგებაჲ განჴორციელებასა სიტყჳსასა6 დარწმუნებად, არამედ ვაჲ შენდა და თანამოქმედთა შენთა, ყოვლადბოროტო სატან!7XXVII რამეთუ ვითარ-იგი საღმრთოჲ სული იტყჳს წინაჲსწარმეტყუელისა8 მიერ - "უფალი განაქარვებს ზრახვასა წარმართთასა, გარემიაქცევს ზრახვასა ერთასა, გარემიაქცევს ზრახვასა მთავართასა, ხოლო ზრახვაჲ უფლისაჲ უკუნისამდე ეგოს".*

25. რასა9 მიყოფთ მე აწ, თქუენსა დამტევებელსა და ბოროტისა ამის და ცუნდრუკისა მონისა მბრძოლსა? რამეთუ მე თქუენ აღგაშურვებ, თქუენისა ღმრთისამიერისა ცხორებისა მსურის, თქუენსა10 დაცემულებისაგან აღდგომასა და განმართებასა ვეძიებ, რამეთუ ესე ერთგზის რაჲ დაეკუეთა, განზრქომილი11 ამპარტავანებითა, მიერითგან აღდგომასა არღარა მოელის.XXVIII ხოლო თქუენ, ძმანო, განიფრთხვეთ მთრვალობისაგან თქუენისა. გლოცავ, აღდეგით ჰრულისაგან უმეცრებათა თქუენთაჲსა, აღემართენით საცთურეანობისაგან დაცემათაჲსა, რამეთუ ძალ-გიც, უკუეთუ ოდენ ინებოთ.

26. იხილეთ, ვითარ ბუნებით გარეშეუწერელმან ღმერთმან ჩუენმან მამათა და მამათმთავართა, წინაჲსწარმეტყუელთა და მეფეთა აჩრდილით და სახით, სიზმრით და ხატით, მსგავსად დატევნისა მათისა, გამოუჩინა თავი თჳსი. და კუალად, ვითარ12 საცნაურნი ქერობინნი ქუეყანასა ზედა საიდუმლოდ გამოიხატნეს და მათითა მით გამოხატვითა სამწმიდაობითი ქებაჲ სამწმიდისა და13 სიწმიდეთა უზეშთაესისა,14 ერთარსისა და ცხოველსმყოფელისა სამებისა შეიწირვის.XXIX

---------------------------------------------------------------------

1 სიტყჳსსა A. 2 ყოველთა D. 3~ნჭრას D. 4~ტთაცა D. 5 ოცნებაჲყოფით D. 6 სიტყჳსსა A. 7 სატანა D. 8 წწ~ყლი D. 9 რაჲსა D. 10 თქ~ნისა D. 11~ნზრქომილ D. 12 ვითარცა D. 13 - D. 14 უზესთაესისა AD.

* ფსალმ. 32:10-11.

---------------------------------------------------------------------

27. ისწავეთ, ვითარ უფალი იესუ იორდანეს რაჲ ნათელს-იღებდა, ვითარ სახითა ტრედისაჲთა სულიწმიდაჲ გარდამოჴდა მის ზედა.* განისწავლენით, ვითარ დიდმან მან სუეტმან ცეცხლისამან, ყოვლადგანთქმულმან ბასილი, სახე ტრედისაჲ მის შექმნა ოქროჲსაგან წმიდისა და დაჰკიდა საკურთხეველსა ზედა.XXX და ისწავეთ, ვითარ ვითარცა სულიერსა ეზრახა ხატსა ყოვლადუხრწნელისა ღმრთისმშობელისასა1 მეძავთაგანი იგი, სამგზის სანატრელი და ყოვლადღირსი მარიამ, და ესოდენსა თავსმდებობასა და შეწევნასა მიემთხჳა მის მიერ, ვიდრემდის [139v] მიმქუმელად თჳსსა2 ხატისა მის მიერ მიიყვანა ყოვლადწმიდაჲ ღმრთისმშობელი.XXXI

28. ესე3 ყოველი ცანთ, გევედრები, ჵ მეგობარნო და ძმანო სასურველნო, და ყოვლად ნუღარაჲთ4 წინააღუდგებით ჭეშმარიტებასა. ნუუკუე მთხრებლთა და კაპანთა5 ყვანებითა სიღრმედ ურწმუნოებისა შთააგდოთ6 თავი თჳსი და უკუნითიუკუნისამდე წარსწყმდეთ.

29. ხოლო უკუეთუ ამისცა რაჲსმე თქუმად წინააღდგომით7 სწავლულ8 ხართ, ვითარმედ საშინელსა მას და განსაკრთომელსა მოსლვასა ღმრთისასა9 შეიძრნენ რაჲ ძალნი ცათანი, ცაჲ წარიგრაგნებოდის, მზე დაბნელდებოდის,10 მთოვარე უჩინო-იქმნებოდის,11 ვარსკულავნი დამოცჳოდინ,12 ქუეყანაჲ13 შეიწუებოდის14 და დაზულებოდის,** ვითარ ანუ15 სადა გამოჩნდეს მაშინ ნივთიერი ესე ხატი, რომელსა აწ16 გუასწავებ ჩუენ, ჵ17 კაცო, თაყუანისცემად, - კუალად ვიტყოდი მეცა, ვითარმედ, ვითარცა-იგი აჩრდილი შჯულისაჲ18 წარჴდა,19 ძმანო, მოსლვითა20 მადლისაჲთა,21XXXII ეგრეთვე ქალწულისაგან მიღებულისა რაჲ პირმშოჲსა22 სახისაჲXXXIII სიკეთე ღმრთეებისა ნათლითა23 საშინელად ბრწყინვიდეს,24 მაშინ ნივთიერისა ამის და ყოვლადპატიოსნისა ხატისა ხილვაჲ25 წარჴდეს. ხოლო მსახურებაჲ,26 პატივი და თაყუანისცემაჲ,27 რომელი ამის მიერ შევწირეთ28 ჩუენთჳს განკაცებულისა ღმრთისა, არა წარწყმდეს, არამედ სასყიდელი მისგან მოვიღოთXXXIV ჩუენ, მსმენელთა, ვითარმედ "პატივი ხატისაჲ29 პირმშოჲსა30 მის სახისა აღიწევის".31***XXXV ამისთჳს უკუე, რომელი მცირედსა32 ზედა სარწმუნო33 იყოს, მრავალსა ზედა სარწმუნო არს.34****

---------------------------------------------------------------------

1 ღმრთისმშობელისსა A. 2~სისა D. 3 ეს D. 4 ნუღარათ D. 5 აქედან გრძელდება B და C. 6 + თითოეულმან CD. 7 წინააღმდგომით C. 8 სწაულულ C. 9~ისა A, ღ~ისსა B. 10 დაბნელდებოდეს BC. 11 უჩინო-ექმნებოდის B. საწყის "ე"-ს ფეხი აქვს წაშლილი. 12 დამოცჳდინ A. 13 ქუეყანა D. 14 დაიწუებოდის BCD. 15 ანო B. 16 - A. 17 – BC. 18 შჯულისა BC. 19 წარხდა B. 20 მოსვითა C. 21 მადლისათა BC. 22 პირმშოსა C. 23 ნათლისა D. 24 ბრწყინვედეს A. 25 ხილვა C. 26 + და BCD. 27 თაყუანისცემა C. 28 შეეწირეთ A. 29 ხატისა B, ხახისა C 30 პირმშოსა CD 31 წიაღვალსD 32 მცირესა A. 33 + არს C. 34 "იყოს, მრავალსა ზედა სარწმუნო არს" აკლია C-ს.

* იხ. მათე 3:16; მარკოზი 1:10; ლუკა 3:22; იოვანე 1:32. ** მათე 24:29; გამოცხ. 6:12-14. *** წმინდა ბასილი დიდი, "სულიწმინდის შესახებ" (Περί τοῦ ἁγίου Πνεύματος; Dე შპირიტუ სანცტო), 18.45 (შდრ. ბერძნ. ტექსტი: ἡ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει); P.G. t. 32, col. 149C. **** შდრ. მათე 25:21,23; ლუკა 19:17.

---------------------------------------------------------------------

30. ხოლო უკუეთუ მრავალგზის კუალადქცევითა ვიდრე მოაქამდე ჯერეთ სამეუფოჲსა1 ოდენ2 ხატისათჳსXXXVI მარტოდ მოგაჴსენე თქუენ, ნუ დაგიკჳრდების, რამეთუ ჯერ-იყო ჩუენდა, რაჲთა პირველად წყაროჲ3 ხოლო უჩუენოთ წყურიელთა და ეგრეთღა ნაკადულები მისი, რომელ არიან ყოვლადსასურველნი ხატნი წმიდათანი. ვინაჲცა4 მასვე5 ხატთა თაყუანისცემისა6 ურწმუნოებასა შინა მოუქცეველად დადგრომილთათჳს გამცნებ თქუენ, მართლმადიდებელთა შვილთა ეკლესიისათა,7 რაჲთა ზიარებად არა შეიწყნარნეთ იგინი, ნუცა "გიხაროდენ" ეტყჳთ8 მათგანსა9 ვისმე და ნუცა10 ერთსა მათგანსა თანააღერევით,* ვიდრემდის სინანულისა მიერ მოიქცენ11 მეცნიერებად ჭეშმარიტებისა.**

31. ხოლო უკუეთუ თქუან ვიეთნიმე მათგანთა ფუცვაჲ12 ვისდამე13 მიმართ უგუნურებით და განკრთომილებით, რაჲთა ამიერითგან არღარა თაყუანის-სცენ14 მათ ყოველსა ხატსა, ისწავებედ15 ეგევითარნი, თუ რასა იტყჳს16 ღმრთისა მიმართ წინაჲსწარმეტყუელი:17 "ვფუცე და დავამტკიცე დაცვად მშჯავრთა სიმართლისა შენისათა".*** ხოლო, რომელსა იგი იტყჳს ესევითარი არს, ვითარმედ დაცვაჲ მიფუცავს და დამიმტკიცებიეს, ხოლო18 არადაცვაჲ არცა მიფუცავს, არცა დამიმტკიცებიეს.

32. ამას19 თანა, გონებად მოიღედ მათ დაუწყნარებელი და უცნობოქმნული20 მეფეჰეროდე,XXXVII ვითარ აღსრულებითა მისითა რაჲ-იგი ფუცა, ნივთ საუკუნოჲსა21 ცეცხლისა იქმნა საწყალობელი იგი.22**** ვინაჲცა ამათცა უხატოთა23 უჴმდა ყოვლად არაფუცვაჲ, კაცთა ხოლო და არა ღმრთისა სათნოყოფითა, დაღაცათუ ვიდრე სიკუდიდმდე მიიწეოდა შინებაჲ24 მათი. და დაღათუ ესე ყვეს, სინანულითა განერნენ25 ჭირისა მისგან, რაჲთა ესევითარისა მის ცრუფიცებისა საშჯელი და საზარელებაჲ ბრალისაჲ, რაჟამს ესენი მოქცევითა და სინანულითა ცხონდენ,26 [140] თავად27 მიიქცეს სულთა განმხრწნელისა მის ღმრთისმბრძოლისა,28 უსამართლოდმაფუცებელისა მათისა.XXXVIII

33. ვინაჲთგან უკუე, ვითარცა საღმრთოჲ მოციქული იტყჳს, "სიმშჳდით ჯერ-არს განსწავლაჲ29 წინააღმდგომთაჲ,"***** ამისთჳს მცირე რაჲმე სიტყუაჲცა30 ვთქუა მათდა მიმართ მიზეზითა31 თანალმობისაჲთა.

---------------------------------------------------------------------

1 სამეუფოსა CD. 2 - D. 3 ~ ხოლ 4 ვინაცა BC. 5 – BC. 6 თაყუანისც 7 ეკლესიისაჲთა D 8 ეტყჳ BC. 9 ამათგანსა BC 10 ნუმცა C. 11 მოქცენ D. 12 ფუცუაჲ C. 13 ვისდა D. 14 თაყუანის-ც 15 ისწავებდ AC. 16 იტყჳ BC. 17~წარმეტყველი B. 18 ამ სიტყვის მერე წყდება C 19 ამ სიტყვიდან გრძელდება C. 20 უცნობოქმნილი C. 21 საუკუნოსა CD. 22 – C. 23 უცხოთაჲ C. 24 შინება C. 25 განერნედ BCD. 26 A-ში ეს სიტყვა არ იკითხება. 27 თავადვე BCD. 28~ისმბობ~ლისა C. 29 განსწავლა BC. 30~ხაცა (?) D. 31 მიზეზთა D.

* შდრ. II იოვანე 1:10-11. ** შდრ. I ტიმ. 2:4; II ტიმ. 2:25. *** ფსალმ. 118:106. **** იხ. მათე 14:3-11; მარკოზი 6:16-28; საქმე 12:23. ***** შდრ. I პეტრე 3:15; II ტიმ. 2:25.

----------------------------------------------------------------------

34. ძმანო, ვევედრებით1 თქუენსა უფლისა მიერ, გნებავს-თუ, საკუთრებასა, მოვედით ყოველნი ერთბამობითითა2 მასვე ზედაობითა3 კეთილისა მიერ მძლე-ვექმნეთ4 ბოროტსა.5 დაუტევეთ პირველი იგი უმეცრებითი ურწმუნოებაჲ თქუენი და საცთური, და კედელთა ზედა და ფიცართა და სამღდელოთა ჭურჭელთა ზედა გამოხატულთა წმიდათა ხატთა უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესთა და ყოვლადუხრწნელისა ღმრთისმშობელისა, ჴორციელად დედისა მისისათა, და მათ თანა ყოველთა წმიდათა ღმრთისათასა – მამათა, მამათმთავართა, წინაჲსწარმეტყუელთა, მოციქულთა, მოწამეთა და მამათასა და, რომელთა-იგი მოთმინებითა ღუაწლთაჲთა უძლურებაჲ დედობრივი სიმჴნედ მამათა შეცვალეს, ღუაწლითშემოსილთა დედათასა, - ნუ ვითარცა ღმერთთა შევიტკბობთ წარმართებითა6 პირუტყუებითა, რომელი-ესე წვალება არს და სულთა წარწყმედა, არამედ, ვითარცა ერთისა ღმრთისა მეგობრად განკუთნვილთა, ქრისტეანებრითა7 ამბორს-უყოფდეთ სიტყჳერებითა, რამეთუ "სარწმუნო არს სიტყუაჲ და ყოვლისა8 შეწყნარებისა ღირს",* ვითარმედ ჩუენსა, რომლისაჲ არს დიდებაჲ და სიმტკიცე, პატივი და თაყუანისცემაჲ, არა ხოლო უცთომელობა არს ესე, არამედ მომატყუებელცა9 გჳრგჳნთა.

35. მოვიძაგოთ საცთურეანი10 და უღმრთოებითი შჯული ბოროტადმადიდებელთაჲ,11 რაჲთა არა ჩუენცა მორწმუნეყოფად საგონებელ ოდენ ვიყვნეთ, ვისმინოთ ესე, ვითარმედ: "რომელმან ყოველი შჯული სარწმუნოებისაჲ დაიცვას და ურწმუნოებდეს ერთსა ხოლო რასმე ზედა, იქმნა იგი ყოვლისავე თანამდებ",**XXXIX რამეთუ არა, ვითარ-იგი ვიეთნიმე ჰგონებენ, ვიდრე თაყუანისცემადმდე ოდენ დადგრომითა წარწყმდების პატივი ხატთაჲ, არამედ მერმესა მას წიაღვალს და მადლითა ღმრთისაჲთა12 სასყიდელსა სარწმუნოებისასა13 კუალად-გუაგებს, რაჟამსიგი ღირს-იქმნენ14 გუამნი წმიდათანი განბრწყინვებად უფროჲს ბრწყინვალებასა მზისასა,15***XL ჩუენ ყოველთათჳს მეოხებითა ყოვლადწმიდისა, უხრწნელისა, უფროჲსად კურთხეულისა, დიდებულისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთისმშობელისა და მარადისქალწულისა მარიამისითა, რომლისა ყოვლადსამსახურებელსა ხატსა პატივ-ვეცით და თაყუანის-ვეცით, და ყოველთა წმიდათა, საუკუნითგან ღმრთისა სათნოყოფილთაჲთა, რომელთა წყლულებათა და ქრისტესმიერთა ღუაწლთა გამოხატვითა16 წმიდათა ხატთა მათთაჲთა თჳსებით და სიყუარულით მსახურვექმნენით17 ერთსა მას არსებითა და სამსა პირებითა და გუამოვნებითა ღმერთსა ჩუენსა, რომლისაჲ არს დიდებაჲ და სიმტკიცე, პატივი და თაყუანისცემაჲ, დიდებულებაჲ და18 დიდშუენიერებაჲ პირველ ყოველთა საუკუნეთა აწ და მარადის და19 უკუნითი-უკუნისამდე,20 ამენ.

----------------------------------------------------------------

1 ვევედრები CD. 2 ერთბამობისთჳს BC. აქ მთავრდება ძირითადი ტექსტი B, C-ში და ჰომილიას A და D-სგან განსხვავებული დასასრული აქვს: "რაჲთა შენ მიერ საძნაურთა ამათგან საწუთოჲსათა (საწუთოსათა C) გან-ვერნეთ და საუკუნეთა მათ კეთილთა მივემთხჳნეთ, მადლითა და კაცთმოყვარებითა უფლისაჲ ჩუენისა (ჩუენი B) იესუ ქრისტესითა, რომლისა თანა მამასა შუენის დიდებაჲ სახიერით და ცხოველს მყოფელით სულით წმიდითურთ აწ და მარადის და საუკუნეთა (საუკუნეთაჲ B) საუკუნეთასაჲ, ამინ". 3 ზაობითა D. 4 A-ში "ე"-ს ზემოთ წერია "ა", ანუ "ვექმნათ"; მძლე-ვექმნნეთ D. 5 + ხოლო D 6 წარმართთებრითა D. აქაც, სიტყვის თავზე, ორწერტილი ზის დაეჭვების ნიშნად. 7~ეანებრივითა D. 8~ისავე D. 9 მომტყუებელცა D. 10 საცთურიანი D. 11 ბოროტადმდიდებელთაჲ D. 12~ისათა D. 13 სარწმუნოებისსა A. 14 ღირს-იქმნნენ D. 15 მზისსა A. 16 გარდამოხატვითა D. 17 მსახურ-ვექმნნენით D. 18 + და A. 19 + დაუსრულებელთა D. 20~კნეთა საუკუნეთასა D.

* I ტიმ. 1:15 ** შდრ. იაკობი 2:10. *** იხ. მათე 13:43.

* * *

შენიშვნები

I. იგულისხმება დიდი, სააღდგომო მარხვის პირველი კვირადღე, როდესაც აღინიშნება "მართლმადიდებლობის ზეიმი" (ბერძნ. ὁ θρίαμβος τῆς Ὀρθοδοξίας). ცნობილია, რომ ხატთაყვანისცემის აღდგენასთან დაკავშირებული ეს ზეიმი დაწესდა 843 წლის 11 მარტს წმინდა "სოფიის" დიდებულ ტაძარში, რომელიც დაემთხვა დიდმარხვის პირველ კვირას (ამ კრების ე. წ. "სინოდიკი" ძველ ქართულად თარგმნილია ორგზის, რომელსაც ეწოდება "ძეგლისწერაჲ სარწმუნოებისაჲ, რომელი აღწერეს წმიდათა მამათა კოსტანტინეპოლეს შეკრებულთა, წმიდათა ხატთა თაყუანისცემისათჳს, რომელ-ესე წარიკითხჳს სოფიაწმიდას პირველსა კჳრიაკესა წმიდათა მარხვათასა"; პირველად ეს "ძეგლისწერა" ითარგმნა მეათე ს-ის გასულს წმ. ექვთიმე ათონელის მიერ, ხოლო მეორედ, უფრო ზედმიწევნით, XII ს-ში უცნობი ავტორისაგან. "ლიტურგიკულ პრაქტიკაში შენახულა ექვთიმეს რედაქცია, მეორე კი გვხვდება მხოლოდ ერთადერთ ხელნაწერში" ). მას შემდეგ, ამ დღეს ეკლესია ყოველწლიურად დღესასწაულობს მართლმადიდებლობის გამარჯვებას ხატმებრძოლთა და, ზოგადად, ყველა სხვა სახის მწვალებლობაზე. გასაგებია, რომ წმინდა გერმანეს ეს ჰომილია, ზემოხსენებული მიზეზის გამო, ეკლესიებში სწორედ დიდმარხვის პირველ კვირადღეს იკითხებოდა, მაგრამ გაურკვეველი რჩება, თავად პატრიარქმა კალენდარული წლის რომელ მონაკვეთში წარმოთქვა ეს ქადაგება.

II. საღვთო საკრებულოს აღსანიშნად ამგვარი დეფინიცია ("კათოლიკე ეკლესია"; ბერძნ. ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία) პირველად გამოიყენა ანტიოქიის რიგით მეორე (ევოდიუსის შემდგომ) მწყემსმთავარმა, წმინდა პეტრე მოციქულის მოწაფემ და ხელდასხმულმა, წმინდა მღვდელმოწამე ეგნატე ღმერთშემოსილმა (ბერძნ. ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ θεοφόρος; I-II სს. ხსენება 20/12 და 29/01).

კათოლიკეობა, ანუ საყოველთაოობა, მთლიანობა, მსოფლიურობა ეკლესიისა, ერთი მხრივ, მაუწყებელია როგორც მისი ამქვეყნიური ყოვლისმომცველი განფენილობისა, ისე თითოეულ მათგანში (ადგილობრივ მართლმადიდებლურ საკრებულოებში) ღვთისმყოფობის სისავსისა და მათი არსებითი ერთიანობისა. წმინდა ეგნატე სმირნელ მორწმუნეთ ამცნებს: "სადაც იქნება იესო ქრისტე, იქვეა კათოლიკე ეკლესიაც" (შდრ. ბერძნ. ὅπου ἄν ῇ Χριστός Ἰησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία; "ეპისტოლე სმირნელთა მიმართ", თავი VIII, საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1988, გვ. 586, შენ. 2*).

ეგნატე ღმერთშემოსილის 13 ეპისტოლე XI საუკუნეში ქართულად თარგმნა დიდმა ღვთისმეტყველმა, ათონის ივერთა მონასტრის წინამძღვარმა, წმ. გიორგი მთაწმინდელმა (ტექსტები გამოაქვეყნა და გამოკვლევა დაურთო ა. ბოროდამ; დასახ. გამოცემა, გვ. 518- 624). საინტერესოა, რომ ჩვენთვის მნიშვნელოვანი მუხლი გვხვდება არა გიორგისეულ, ე. წ. "ვრცელ", ანუ გადამეტაფრასტებულ ("გამშვენებულ"; ძვ. ქართ. "გარდაკაზმულ") რედაქციაში, არამედ, როგორც მკვლევრები მიიჩნევენ, უფრო ავთენტურ, ე. წ. "საშუალო" ნუსხაში.

III. ესე იგი, ძე ღმერთისგან, საღვთო ლოგოსისგან (ბერძნ. ὁ θεῖος Λόγος), იესო ქრისტესგან, რადგან "ღმერთ იყო სიტყუაჲ იგი" (იოვანე 1:1).

IV. ჯვრის ნიში, ძვ. ქართულად "სასწაული" (ბერძნ. σημεῖον τοῦ σταυροῦ), ეკლესიის სწავლებით, სწორედ ეშმაკეულთან ბრძოლისთვის და მისგან თავშესაფარებლად მოგვეცა. სხვაგან წმინდა პატრიარქი გვასწავლის: "წმიდა არს ძლიერი ძე, რამეთუ ძლიერისა ეშმაკისა შემკრველმან დათრგუნა ჯუარითა, რომელსა აქუნდა სიმტკიცჱ სიკუდილისაჲ, და ცხორებაჲ და ძალი მოგუანიჭა ჩუენ დათრგუნვად მისა" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი "მოთხრობაჲ ეკლესიაებრივი და საიდუმლოებითი", საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2004 წლისათვის, გამომ. "ნათლისმცემელი", თბილისი, 2003, გვ. 148, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, წინასიტყვაობა და ლექსიკონი დაურთო ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა>.

გერმანესებრ განმარტავს ჯვრის დანიშნულებას წმ. იოანე დამასკელიც: "იგია ფარი, საჭურველი და ძლევის ნიში ეშმაკის წინააღმდეგ" ("მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა", ძეგლი ბერძნულიდან თანამედროვე ქართულზე თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ე. ჭელიძემ, თბილისი, 2000, თავი ოთხმოცდამეოთხე, გვ. 431. შდრ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი: "ესე (ჯვარი, ი. გ.) არს ფარ და საჭურველ, დასაძლეველ მტერისა" ).

ხატმებრძოლთა წარწერების განქიქებისას ეგევეს მოძღვრობს წმ. თეოდორე სტუდიელიც: "ამ ნიშით მოსემ (იხ. თ. მე-11, ი. გ.) ცხადად დაამხო ძალნი, შემუსრა რა მტერი. ამიერიდან ჯვარმა, მორწმუნეთა სიქადულმა, შეაჩერა სიცრუის მძლავრი ნაკადი" (P.G. ტ. 99, ცოლ. 437A). 60

ცხოველმყოფელი ჯვრის მიერ ღვთივდაცულობაზე საუბრობს საქართველოს ეკლესიის დიადი მოძღვარიც, წმინდა გრიგოლ ხანცთელი (759-861 წ.წ.). სასიკვდილო სარეცელზე მყოფი ღვთივგაბრძნობილი არქიმანდრიტი, მასთან შემოკრებილ კლარჯეთის მეუდაბნოეთა ძმობას ამგვარ დარიგებას უანდერძებს: "[ქრისტემ] ჯუარითა სიკუდილი დათრგუნა და ავაზაკისა თანა ყოველთა მორწმუნეთა წმიდაჲ ჯუარი თჳსი მიანიჭა წინამძღურად და ანგელოზთა თანა წმიდათა ნიშად ქრისტეანობისა ბეჭედი იგი სამეუფოჲ, რომელიცა აქუს სულსა მორწმუნეთა კაცთასა საფარველად და საცხორებელად (=საცხონებლად, ი. გ.)" (გიორგი მერჩულე, "შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსადცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ"; ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, I, ძეგლები (ახალ ქართულად) თარგმნა, მოამზადა და სქოლიოები დაურთო ე. ჭელიძემ, თბილისი, 2005, გვ. 674).

V. წმინდა გერმანე, ეკლესიის კვალობაზე, გადმოგვცემს წმინდა პავლე მოციქულის მოძღვრებას მაცხოვრის ჯვარცმით კაცობრიობისადმი საღვთო შვილობის მონიჭების შესახებ. უფლის მოციქულის სწავლებით, იესო ქრისტე სწორედ იმისთვის დაემორჩილა წყევლას, რომ ურჩობისათვის სამოთხეში ჩვენზე წარმოთქმული თავდაპირველი შეჩვენება გაეუქმებინა და თავისი ცხოველმყოფელი ვნებით ადამიანი ღვთის ძედ წარმოეჩინა, როგორც ამას წმინდა იოანე ღვთისმეტყველი ბრძანებს: "რაოდენთა-იგი შეიწყნარეს, მოსცა მათ ჴელმწიფებაჲ შვილ ღმრთისა ყოფად" (იოვანე 1:12; შდრ. "რომელმან სძლოს, მივსცე მას ესე ყოველი და ვიყო მისა ღმერთ, და იგი იყოს ჩემდა ძე" ).

ამგვარად განმარტავს საღვთო პავლეს ზემოდამოწმებულ მოძღვრებას (გალ. 4:4-5) ოქრომესიტყვე ეკლესიისა, წმინდა იოანე ოქროპირი († 407 წ.): "ვინაჲთგან შჯულსა ქუეშე მყოფნი თანამდებ (=მოვალენი, ი. გ.) იყვნეს წყევისა და დაშჯისა, ვითარცა ვერ აღმასრულებელნი მისნი, ამისთჳს იგი (იესო ქრისტე, ი. გ.) თავადი (=თვითონ, ი. გ.) იქმნა შჯულსა ქუეშე, რაჟამს წინადაიცჳთა, და ყოვლითურთ აღასრულა წესი შჯულისაჲ (=რჯულის კანონი, ი. გ.), რაჲთა ვერ აღმასრულებელნი იგი გამოიჴსნნეს ჯუარცუმითა თჳსითა; რომელნი-იგი... შვილებისაცა მადლითა განამდიდრნა" (სამოციქულოს განმარტება II, თარგმნილი ეფრემ მცირის (კარიჭის ძის) მიერ, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა, თბილისი, 2006, გვ. 505).

ბერძნულ ენაში ღვთისადმი მადლისმიერი ძეობის (განსხვავებით ბუნებითი ძეობისგან) გამომხატველი ტერმინი გახლავთ "υἱοθεσία" (υἱός = ძე), რომელიც, როგორც ეს პროფესორ ე. ჭელიძეს აქვს გამორკვეული, ქართულად სამგვარად ითარგმნებოდა: უძველესი დროიდან წმ. ეფრემ მცირის ჩათვლით როგორც "შვილებაჲ", წმ. არსენ იყალთოელის (XI-XII სს.) ზედმიწევნითი შესატყვისით "ძეობილობაჲ" და გელათური სკოლის (XII-XIII სს.) კალკირებული ტერმინით "ძედდადებაჲ" (იხ. ედიშერ ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", თბილისი, 2001, გვ. 44, 67-68).

ამასთან, ეს არის არა რაიმე ახალქმნა, არამედ იმ დასაბამიერი პატივის კვლავ აღდგენა, როგორადაც დაიბადა პირველმამა ადამი, და რაც მცნების დარღვევით შეიბილწა, და რის დასაბრუნებლადაც საჭირო გახდა ძე ღმერთის განკაცება.

მოვუსმინოთ სარწმუნოების ხმამაღალ ქადაგს - წმინდა ბასილი დიდს: "ჩვენი ღვთისა და მაცხოვრის განგებულება ადამიანის შესახებ ესაა აღმოწოდება გაგდებულობიდან და უკუმიბრუნება ღვთის მოთვისეობაში იმ გაუცხოებიდან, ურჩობის შედეგად რომ იქმნა. ამის გამოა ქრისტეს მოსვლა ხორცით, სახარებისეულ მოღვაწეობათა აღწერილობა, ვნებანი, ჯვარი, დასაფლავება, აღდგომა, რათა ადამიანმა, ცხონებულმა ქრისტესადმი ბაძვის გზით, უკუმიიღოს ის დასაბამიერი ძეობილობა" ("სულიწმინდის შესახებ", თავი 19; P.G. t. 32, col. 128D. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 44). მისივე თქმით, "სულიწმინდის მიერ ხდება სამოთხეში აღდგენა, ცათა სასუფეველში ასვლა, ძეობილობასთან დაბრუნება" (დასახ. ნაშრომი, თავი 15; col. 132B. იქვე, გვ. 56).

მესიის მიერ ადამიანის უცოდველობის ხარისხში განახლებას მოძღვრობს წმინდა იპოლიტე რომაელიც († 235 წ.): "და განაახლა მან ძველი კაცი და კვლავ არწმუნა მას ძეობილობის კვერთხნი" ("ღვთის გამოჩინების შესახებ"; P.G. 10, 857A. იქვე, გვ. 57). ასევე გვასწავლის ათონის ივერთა მონასტრის იღუმენი, წმინდა ექვთიმე მთაწმინდელი, მის მიერ ქართულიდან ბერძნულად თარგმნილ "ბალავარიანში": "ღვთის მხოლოდშობილი ძე... ჩვენ გამო დამკვიდრდა ქალწულში, რომ ჩვენ ცანი დაგვემკვიდრებინა, რომ ძველი ცთომილებისგან უკუვხმობილიყავით, ცოდვისაგან გავთავისუფლებულიყავით და უკუმიგვეღო თავდაპირველი ძეობილობა" ("ვარლაამისა და იოდასაფის ცხოვრება"; P.G. 96, 861B-C. იქვე, გვ. 58).

მსგავსადვე დაბეჭდავს წმინდა სვიმეონ ლოგოთეტი (X-XI სს.) ცნობილ მეტაფრასში: "მოსასჴსენებელი წმიდისა და დიდებულისა მოციქულისა ქრისტესისა და მახარობელისა იოვანე ღმრთისმეტყუელისაჲ". წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი ამგვარად იკითხება: "მამისა საყდარსა არადამტევებელმან ქალწული დაისახლე ჩემთჳს, რაჲთა მე ცანი დავისახლნე, ძუელისა დავრდომილებისაგან აღვემართო და ცოდვისაგან განვერე და პირველი შვილებაჲ უკუმოვიღო" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, კომენტარები და საძიებლები დაურთო ნარგიზა გოგუაძემ, თბილისი, 1986, გვ. 428. P.G. 116, 685B).

სოტერიოლოგიიდან ცნობილია, რომ მაცხოვრის გამომსყიდველობითი ღვაწლით ადამიანური ბუნება გამოხსნილია ტყვეობიდან, მაგრამ თავად ეს მადლი (იგივე ძეობილობა, შვილობილობა, ძედდადება) ყოველ ცალკეულ პიროვნებას ენიჭება სულიწმინდისაგან ნათლისღების ჟამს, წმინდა ემბაზიდან ამოსვლისას. უძღები შვილის იგავის (ლუკა 15:11-32) კომენტირებისას, ასე გვამცნებს ნეტარი თეოფილაქტე ბულგარელი († 1087 წ.): "ამრიგად, ყველა ნათელღებული და ღვთის ძედ ქმნილი, უფრო კი აღდგენილი, და, მარტივად, ყველა ის, ვინც ცოდვისგან განიწმინდა, ამ «ჭამებულ ზვარაკს» ეზიარება" ("ლუკას სახარების განმარტება", P.G. 123, 957D. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 58).

ნათლისღების განმაღმრთობელ ძალაზე ქადაგებს ოქრონექტარი ეკლესიისა, წმინდა იოანე დამასკელი, ჰომილიაში "სატფურებისათჳს": "რაჟამს ღმერთი იესუ ჩემი შორის ღმერთთა მათ ნათლისღებისა მიერ შვილქმნულთა ღმრთისათა და დამცველთა შვილებისა პატივისათა დადგეს და განუყოფდეს პატივთა, ახარებდეს და იხარებდეს" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 219). მართლმადიდებლობის უცვალებელ სახელმძღვანელოში იგივე მამა ამგვარად მოძღვრობს: "ჩვენც მის (ქრისტეს, ი. გ.) მიერ ღვთის ძეები გავხდით, შვილებულნი ნათლისღების გზით. თვით ბუნებითი ძე ღვთისა გახდა პირმშო ჩვენ შორის, რომლებიც მონიჭებით და მადლით ვიქეცით ღვთის ძეებად და წარმოვჩნდით მის ძმებად" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეერთე, გვ. 426).

იორდანეში აღსრულებულ მაცხონებელ დღესასწაულს უგალობს იერუსალიმის სახელგანთქმული პატრიარქი, წმინდა სოფრონი († 638 წ.): "ესევითარი არს ქრისტეს განსაკრთომელი ნათლისღებაჲ, რომელსა ჩუენ ვდღესასწაულობთ დღეს. ამას ყოველსა მოანიჭებს იგი კეთილმსახურთა, მომადლებითა მათდა შვილებისა წინდისაჲთა (წინდის იმიტომ, რომ იორდანის მადლმოსილება რეალურად ამოქმედდა მხოლოდ მაცხოვრის აღდგომის შემდეგ, ი. გ.), რომელ-იგი არს მტკიცე და დაუცემელ და საღმრთოდ აღავსებს მათ ღმრთივმოცემულითა ჰაეროვნებითა" ("ნათლისღებისათჳს მაცხოვრისა და ზედააღდგომისათჳს სარკინოზთაჲსა", თარგმანი წმ. არსენ იყალთოელისა, ხელნ. H 1347, 94r95v; ედიშერ ჭელიძე, "ცხონების აღმოცისკრება", თბილისი, 2004, გვ. 59).

ნათლობის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას აღნიშნავს ლიტურგიკული ღვთისმეტყველების დიდი მწვდომელი, წმინდა სვიმეონ თესალონიკელიც: "უწმინდესი ნათლისღება არის ახალშობაც და ახალქმნაც, განწმენდაც და განათლებაც, ძეობილობაც და ნიჭიც, სიწმინდეც და მრავალი სხვაც, რაც კი მამებს უთქვამთ" ("წმინდა საიდუმლოთა შესახებ"; P.G. 155, 221C. ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური...", დასახ. გამოცემა, გვ. 61). და კიდევ: "იგი (მოსანათლი, ე. ჭ.), მოიქცა რა, შერიგებული იქნა ღმერთთან, როგორც ის უძღები, და ნათლისღების მიერ მიდის კიდეც მალევე ძეობილობასთან და უხრწნელებასთან, - სულიწმინდის პირველ სამოსელთან, უფრო უკეთესად და უფრო უმჯობესად" (დასახ. ნაშრომი; 220D. იქვე).

ხოლო, თუ როგორ აღესრულება ეს ყოველივე "უფრო უკეთესად" და "უფრო უმჯობესად", ზედმიწევნით განგვიმარტავს ალექსანდრიის დიდი პატრიარქი, წმინდა კირილე († 444 წ.). იოანე მახარებლის ზემოციტირებული მუხლის (1:12) ეგზეგეზისას დოგმატმესრულე მოძღვარი დაასკვნის: "შეუძლებელი იყო, რომ ჩვენ, რომლებიც ვატარებდით მიწიერ ხატს, სხვაგვარად თავი დაგვეღწია ხრწნილებისაგან, თუ არ შთაინიშნებოდა ჩვენში ზეციური ხატის მშვენიერება ძეობილობისკენ ხმობის გზით, რადგან გავხდით რა ზიარებულნი მასთან (ქრისტესთან, ე. ჭ.) სულიწმინდის მიერ, აღვიბეჭდეთ მსგავსებით მისდამი და ხატის პირმშოხატისეული დასახულობისადმი, რომლისებრაც ჩვენს შექმნას ამბობს საღვთო წერილი, რადგან ძალისხმევითად ბუნების თავდაპირველი მშვენიერების კვლავ მომპოვებელნი და იმ საღვთო ბუნებისადმი კვლავ დახატულნი უფრო ძლიერები ვხდებით გარდასვლის შედეგად ჩვენდამი შემთხვეულ უკეთურებებზე" ("იოანეს სახარების განმარტება"; P.G. 73, 153A-B. იქვე, გვ. 88).

ყოველივე ნათქვამიდან გამომდინარე, დასკვნაც ერთადერთი შეიძლება იყოს: "ამრიგად, მართლმადიდებლური დოგმატით, ადამიანის ღვთისადმი ძეობილობა ხატია მისი პირმშოხატის - ძე ღმერთის ბუნებითი ძეობისა" (ე. ჭელიძე, იქვე, გვ. 78), რასაც ამოწმებს წმინდა გერმანეს მიერ მოხმობილი მოციქულისეული ზემორე ციტატაც.

VI. შდრ. წმინდა იოანე დამასკელის განმარტების წმინდა ეფრემისეული თარგმანი: "წყევად შერაცხილ იყო ჯუარიცა, რომელმან ყოველნი წყევანი უჩინო-ყვნა. ხოლო თჳთ არა დაადგრა წყევად, არამედ ვითარ-იგი პირველ გუელქმნილი კუერთხი კუალად კუერთხ იქმნა (იხ. გამოსლ. 4:2-4, 7:9-12), ეგრეთვე ჯუარი წყევისაგან კუერთხ იქმნა მისაყრდნობელ და განსამტკიცებელ ერისა ღმრთისა მის ზედა ტჳრთვითა სიბრძნისა და ძალისა ღმრთისაჲთა" ("სატფურებისათჳს"; ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 202).

ასევე ქადაგებს გერმანეს მეორე თანამედროვე, დიდი მოძღვარი და ჰიმნოგრაფი, წმინდა ანდრეა კრიტელი (VII-VIII სს.): "არღარა წყეულ ყოველი დამოკიდებული ძელსა, ვითარ და რომლისა სახითა, გარნა რამეთუ კურთხეულისა ძემან, იესუ ძემან ღმრთისამან წყევაჲ ჩუენი კურთხევად ცვალა. არღარა წყეულ ჯუარი წყევისა ჯუარსა შემშჭუალვითა და ქრისტეს მიერ წყევისა მოსპობითა და ჩუენდა კურთხევისა ნაცვალ შემორთუმითა" ("ჯუარისა ამაღლებისათჳს"; იქვე, გვ. 313). ეგზეგეტი იქვე დასძენს: "თაყუანის-იცემებოდენ ჯუარი, რამეთუ მის მიერ კურთხევაჲ მოვიღეთ და წყევისაგან განვთავისუფლდით" (იქვე, გვ. 315).

მსგავსადვე ღვთისმეტყველებს წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელიც († 389/90 წ.წ.). მისი თქმით, მაცხოვრის განკაცება და ჯვარცმა იმისთვის აღესრულა, რათა "ძელი წმიდა-ყოს და გემოსა სძლოს და ადამ აცხოვნოს და ხატსა (ე. ი. ადამიანურ ბუნებას, ი. გ.) დაცემულსა აღმოუწოდოს" (24-ე სიტყვა, თ. 4; Sancti Gregorii Nazianzeni Opera, Versio Iberica, I, Brepols, 1998, p. 78-79;; თარგმანი წმ. ეფრემ მცირისა; ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, გვ. 150).

VII. მაცხოვრის მიერ შეთვისებულ ჩვენეულ ხატში იგულისხმება მის მიერ მიღებული ადამიანური ბუნება თავისი ორნაწილედობით: ხილული, ანუ სხეულებრივი, და უხილავი, ანუ სულიერი თვისებებით; ამ შემთხვევაში კი, განსაკუთრებით, ხაზია გასმული ქრისტეს აღრიცხვად, აღწერად ხორციელ მხარეზე.

VIII. გარეშეუწერლობა (ბერძ. τὸ ἀπερίγραπτον) ღმერთის ერთ-ერთი ბუნებითი თვისებაა, განსხვავებით ნებისმიერი, თუნდაც ზეციური, ქმნილებისაგან, რომელიც უთუოდ გარეშეწერილია (ბერძნ. περιγεγραμμένος). ეს ნიშნავს, რომ საღვთო ბუნება (ძვ. ქართ. "ღმრთეებაჲ"; ბერძნ. ἡ θεότης), როგორც ყოვლითურთ უნივთო და ზემატერიალური, არავისგან და არაფრისგან არ დაიტევნება, არამედ უმალ თავად დაიტევს ყოველივეს, "რადგან თავის თავში შემოუცავს მას მთელი არსებობა, როგორც არსების ზღვას, უსასრულოსა და უსაზღვროს" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეცხრე, გვ. 334; შდრ. ეფრემის მიერ თარგმნილი წმინდა დიონისე არეოპაგელის "ზეცათა მღდელთმთავრობისათჳს" თხზულებაზე დართული ერთი სქოლიო: "უსაზღვრო არს ღმერთი, რამეთუ არცა ერთსა რას საზღვართაგანსა შინა შემოიწერების, არამედ იგი მხოლოჲ (=ერთადერთი, ი. გ.) არს საზღვარ ყოველთა და ყოველთავე თავსა შორის თჳსსა შემოასაზღვრებს" ). "გარეშეწერილი არის ის, რაც შეზღუდულია ადგილით, დროითა და მწვდომელობით, ხოლო გარეშეუწერელია ამ ყოველივესგან შემოუცავი. ამიტომ, გარეშეუწერელი არისმხოლოდ ღვთაება, დაუსაბამოდ მყოფი, დაუსრულებელი, ყოვლის გარემომცველი და ყოველგვარი წვდომისგან გარეშეუცავი. ის მხოლოა მიუწვდომელი, უსაზღვრო და არვისგან შეცნობილი, არამედ თვით არის მხოლოდ თავისი თავის მჭვრეტი" (წმ. იოანე დამასკელი, დასახ. ნაშრომი, თავი მეცამეტე, გვ. 340). "ამრიგად, გვწამს ერთი ღმერთი... უსასრულო, გარეშეუწერელი, შემოუსაზღვრელი" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 327).

მაგრამ, რაც "უკუანაჲსკნელთა ამათ დღეთა" (ებრ. 1:2) ძე ღმერთმა "თავი თჳსი დაიმდაბლა და ხატი მონისაჲ მიიღო, და მსგავს კაცთა იქმნა" (ფილიპ. 2:7), ანუ თავისსავე საღვთო ჰიპოსტასში მთლიანად შეაგვამოვნა ადამიანური ბუნება (ძვ. ქართ. "კაცებაჲ"; ბერძნ. ἡ ἀνθρωπότης) - შეურევლად, გარდაუქმნელად, განუყოფლად, მას შემდეგ ერთი და იგივე პიროვნება - იესო ქრისტე - გარეშეუწერელიც არის და გარეშეწერილიც, "რამეთუ პირველი იგი (ღმრთეება, ი. გ.) აუგებელ (=შეუქმნელი, ი. გ.) არს, ხოლო მეორე (კაცება, ი. გ.) - აგებულ (=შექმნილი, ი. გ.)" (წმ. იოანე დამასკელი, "სატფურებისათჳს"; დასახ. გამოცემა, გვ. 201). ამიტომ, "იგივე ყოვლისა მპყრობელ, ვითარცა ღმერთი მამისა თანა და სულისა, იგივე მორჩილ მამისა კაცობრივითა თჳთმფლობელობითა ნებისაჲთა, ვითარ-იგი იქმნა კაც, იგივე ჯუარსა ზედაცა და საყდართა შინა მამულთა" (იქვე).

ამგვარადვე ვაღიარებთ მაცხოვრის ორ შობას - ერთს ღმრთეებით, საუკუნეთა უწინარეს, უჟამოდ და დაუსაბამოდ, მამისაგან დედის გარეშე, და მეორეს კაცებით, "ოდეს მოიწია აღსასრული ჟამთაჲ" (გალ. 4:4), დედისაგან მამის გარეშე. ამიტომ, ქრისტე "ღმერთადაც ითქმის და ადამიანადაც, ქმნილადაც და უქმნელადაც, ვნებულადაც და უვნებლადაც" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამერვე, გვ. 385).

"ამასთან, - დაასკვნის დიდი მოძღვარი, - განვაწესებთ, რომ დაცულია მათი (ქრისტეს ორი ბუნების, ი. გ.) არსობრივი განსხვავება, რადგან ქმნილი დარჩა ქმნილად და უქმნელი - უქმნელად. ასევე, მოკვდავი დარჩა მოკვდავად (ცხადია, პირობითად, თუკი უფლის ადამიანურ ბუნებას, მოაზრებითად, გამოვყოფთ მისივე ჰიპოსტასისგან, რაც, ჭეშმარიტი სწავლებით, მარადიულად და განუყოფლად შეიერთა ძე ღმერთმა, ი. გ.) და უკვდავი - უკვდავად, გარეშეწერილი - გარეშეწერილად და გარეშეუწერელი - გარეშეუწერლად, ხილული - ხილულად და უხილავი - უხილავად, «და ერთი მათგანი ბრწყინავს საკვირველებებით, ხოლო მეორემ თავს იდო გინებანი»" (იქვე, თავი ორმოცდამეშვიდე, გვ. 384).

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ანუ მაცხოვრის პიროვნების განუმეორებლობისა და ერთადერთობის გათვალისწინებით, აღარ მოგვეჩვენება კაზუისტიკად შემდეგი დებულების მტკიცება: "ამრიგად, ხორცქმნილი გახდა სიტყვა და არ განმდგარა იგი საკუთარი უნივთოებისგან; ხორცქმნილი გახდა იგი, მთლიანი და მთლიანივე არის გარეშეუწერელი. სხეულებრივად მცირდება და ვიწროვდება იგი, ღვთაებრივად კი გარეშეუწერელია, არ განივრცობა რა მისი ხორცი მისი ღმრთეების გარეშეუწერლობასთან ერთად" (იქვე, თავი ორმოცდამეთერთმეტე, გვ. 390).

IX. ელინი (ბერძნ. Ἔλλην) პირდაპირი აზრით აღნიშნავს ეთნიკურ ბერძენს, მაგრამ უწმინდესი გერმანე (ისევე, როგორც ყველა სხვა საეკლესიო მწერალი) ამ სიტყვაში პაგანიზმს გულისხმობს და, ქრისტიანული ტრადიციის თანახმად, "ელენს" წარმართისა და კერპთაყვანისმცემლობის მნიშვნელობით იყენებს.

X. აქ გადმოცემულია მართლმადიდებლური მოძღვრება ძე ღმერთის განკაცების შესახებ, რაც საბოლოოდ გაფორმდა ქალკიდონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე 451 წელს. ამ სწავლებით, მაცხოვრის ერთ ჰიპოსტასში (გვამოვნებაში) შეერთებულია ორი - ღვთაებრივი და ადამიანური - ბუნება ყოველგვარი შეზავება-შეთქვეფისა და ცვალებადობაგარდაქმნის გარეშე, რადგან, როგორც ითქვა, "დაცულია მათი არსობრივი განსხვავება" (იხ. შენ. VIII).

ქრისტეში ბუნებათა მიმართების დოგმატს განმარტავს დამასკელი მამა: "არა განვჰყოფ შეურევნელთა, არა შევარწყუამ განუყოფელთა, რამეთუ თანად ორითავე ღმერთ არს და თანად ორითავე კაც" (წმ. იოანე დამასკელი, "სატფურებისათჳს", დასახ. გამოცემა, გვ. 201). ხოლო განყოფილნი არიან რა თავიანთი ბუნებითი თვისებებით, ამავე დროს, განუყოფლად ჰგიენ ერთ საღვთო გვამოვნებაში. ამიტომ, "ქრისტეს ბუნებანი შეურევლად შეერთებულნი არიან ჰიპოსტასის მიხედვით, მაგრამ განუყოფლად განყოფილნი - განსხვავების ნიშნით და გვარით" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამეთორმეტე, გვ. 390).

XI. ეგევე არგუმენტს მიმართავს გერმანე თომა კლავდიოპოლელისადმი მიწერილ ეპისტოლეში (P.G. 98, col. 173D); ასევე, წმ. იოანე დამასკელიც: პირველ "სიტყჳსსაგებელში" (P.G. 94, col. 1240B. თარგმნილია წმ. ეფრემ მცირის მიერ: "სიტყუაჲ სიტყჳსსაგებელი მათი, რომელნი ჰგმობენ წმიდათა ხატთა. თავი ა."; ხელნ. A 674, S 4933, Q 652, ქუთ. 8), მესამე "სიტყჳსსაგებელში" (P.G. 94, col. 1356A) და "გადმოცემაშიც" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეოთხე, გვ. 432).

XII. სიწმინდეების შემლესველობა აქ უბრალო მეტაფორად არ არის მოხმობილი. ცნობილია, რომ ხატმებრძოლები წმინდა გამოსახულებების ყოველგვარ გამოვლინებას გააფთრებით ებრძოდნენ. გარდა საკუთრივ ხატებისა, იწვებოდა მინიატურებით გამშვენებული უძველესი ხელნაწერები, ნადგურდებოდა მოჭიქული საეკლესიო ჭურჭელი და მოხატული შესამოსელი და, რა თქმა უნდა, ილესებოდა ძველი ეკლესიის
აღმსარებლობის ყველაზე უტყუარი საბუთი - ტაძრის კედლები. სამლოცველოებში ძველი და ახალი აღთქმის ისტორიის ამსახველ ეპიზოდებს არაბესკების, ფლორისა და ფაუნის მხატვრობით ანაცვლებდნენ (ოდნავ ზემოთ თავად გერმანე აღნიშნავს ერეტიკოსთა ამ მიდრეკილებას). "ისე რომ, მართლმადიდებელთა მწარე ირონიით, ეკლესია «გამწვანებულ დახლს და ჩიტების გამოფენას» დაემსგავსა" (А. В. Карташев. Вселенские Соборы; Клин, 2002, ст. 600).

XIII. წმინდა გერმანეს მხედველობაში აქვს ბერძნული ანბანის ასო "თ" (ტაუ), რომელიც, თავისი ფორმით, ძალიან ჰგავს ჯვარს. სლავურ თარგმანში ეს პასაჟი არ არის (იხ. Баранов В. А. დასახ. გამოცემა, გვ. 166-167).

XIV. წმინდა გერმანე ხაზს უსვამს ყოველივეს ღვთის თავისუფალი ნებით შექმნილობას. არა რაიმე იძულებისა და საჭიროებისთვის ინება შემოქმედმა სამყაროს დაბადება, "არამედ სიკეთის სიჭარბის გამო ისათნოვა მან იმგვართა შექმნა, რომლებიც მიმღებნი იქნებოდნენ მისი ქველმოქმედებისა და წილმქონენი – მისი სიკეთისა" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთექვსმეტე, გვ. 343).

ცხადია, ღმერთში ყველა თვისება თანადროულია და ერთმანეთის თანახმიერია, რადგან "ღვთაება მარტივია და შეუდგენელი. შედგენილი ისაა, რაც მრავალთა და განყოფილთაგან შემდგარა... შედგენილობა ხომ წინააღმდეგობის სათავეა, წინააღმდეგობა – დაპირისპირებისა, ხოლო დაპირისპირება – დაშლისა, ღვთისათვის კი დაშლა სრულიად უცხოა" (იქვე, თავი მეოთხე და მეცხრე, გვ. 324, 334). "მაგრამ, პირობითად, სამყაროს შექმნის საფუძველდამდებია არა უშუალოდ უსაზღვრო სიბრძნე ღვთისა ანდა უსაზღვრო ძლიერება, არამედ უმალ ნება, განზრახვა მისი... მართლაც, ქრისტიანულ მწერლობაში...…ნება, ანუ განზრახვა ღვთისა, ქმნილი სამყაროს "არსებად" წარმოჩნდება. მთელი "დაბადება" არის "საქმედ" ქცეული, გასაგნებული, განივთებული განზრახვა ღვთისა. კლიმენტი ალექსანდრიელი (დაახლ. 140-214 წ.წ.) შენიშნავს: "მისი (ღვთის, ე. ჭ.) ნება საქმეა და მას სამყარო ეწოდება" . იმავე ავტორის თქმით, "მხოლოდ მისი (ღვთის, ე. ჭ.) განზრახვაა სამყაროს შექმნა...…უბრალოდ, განიზრახავს იგი და ქმნის და მხოლოდ მის ნებელობას მოსდევს ქმნადობა" (ედიშერ ჭელიძე, წმინდა გრიგოლ ნოსელი და მისი თხზულება "პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1989, კომენტარი #33, გვ. 271).

ამიტომაც, წმინდა გრიგოლ ნოსელის მიერ, არსებობის დასაბამიერ მიზეზთაგან, პრინციპთაგან, პირველად სწორედ ნებაა დასახელებული: "ნებაჲ და სიბრძნე და ძალი და არსებაჲ არსთაჲ" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", თარგმანი წმ. გიორგი ათონელისა; იქვე, გვ. 204).

შესაქმისას საუფლო ნებელობის უწინარესობას ნათელყოფს საბაწმინდელი მღვდელმონაზონიც: "ამიტომ, თითოეული მათგანი (ანუ ქმნილებათაგანი, ი. გ.) იქმნება წინასწარგანსაზღვრულ ჟამს, თანახმად ღვთის ნებელობითი, უჟამო მოაზრებისა, რაც არის წინასწარგანსაზღვრულობა, ხატი და ნიმუში" (წმ. იოანე დამასკელი, დასახ. ნაშრომი, თავი მეცხრე, გვ. 334). და კიდევ: "შესაქმე - ესაა ნებელობის საქმე და იგი (შესაქმე, ი. გ.) არ არის თანამარადიული ღვთისა" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 329).

ამასთან, საღვთო ნება უიგივდება საკუთრივ ძე ღმერთს, ღვთაებრივ ლოგოსს. კლიმენტი გვასწავლის: "ლოგოსი ღვთისა, უფლის მარჯვენა, ყოველთა ძალი, ნება მამისა" (ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 271). ამასვე მაუწყებლობს კაპადოკიელი მნათობი, წმინდა ბასილი დიდიც, ნაშრომში "ექუსთა დღეთაჲ": "საღმრთო ნება და პირველი წამი გონიერისა აღძრვისაჲ, ესე არს სიტყუაჲ ღმრთისაჲ" (თარგმანი წმ. გიორგი ათონელისა; იქვე, გვ. 271-272). ეგევეს მოძღვრობს წმინდა ათანასე დიდი ალექსანდრიელიც († 373 წ.): "არ უნდა იყოს საეჭვო, რომ სწორედ იგი (ლოგოსი, ი. გ.) არის მამის ცხოველი ნება" (Oratio II, 2 contra arianos – P.G. 26, 149; იქვე, გვ. 272).

ნისის გაბრძნობილი ეპისკოპოსი, გრიგოლი, ასე განსჯის: "ვჰგონებ, ვითარმედ ამისი ჯერ-არს აღსაარებაჲ სიტყუასა შინა ჩუენსა, რამეთუ ღმრთისა ბუნებასა შინა ნებასა თანა ძლიერებაჲ შეერთებულ არს და საზომ საღმრთოჲსა ძლიერებისა ნებაჲ მისი იქმნების. და ნება სიბრძნე არს" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", იქვე, გვ. 204). ხოლო ეკლესიის ხუროთმოძღვარ პავლეს სწავლებით, სიბრძნე და ძლიერება (და, ამდენად, ნებაც) მამისა არის მხოლოდშობილი ძე ღმერთი (შდრ. I კორ. 1:24). ამგვარად, "რაც შეესაბამება მიზეზოვან, შობილ ძეს, სიტყვას, წინადამწყებლობით ძალას, ნებელობას და სიბრძნეს, ძისადმი უნდა იქნეს განკუთვნილი" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთორმეტე, გვ. 338).

ამდენად, გვესწავლება, "რომ ყოველივეს, რასაც მამა აკეთებს, მისი მხოლოდშობილი ძის მიერ აკეთებს" (იქვე, თავი მერვე, გვ. 330-331. შდრ. "რაოდენსა-იგი მამაჲ იქმს, მას ძე ეგრეთვემსგავსად იქმს" ), რადგან "ყოველივე მის მიერ შეიქმნა, და თჳნიერ მისა არცა ერთი რაჲ იქმნა, რაოდენი-რაჲ იქმნა" (იოვანე 1:3). საკუთრივ ქრისტიანულ ლიტერატურაში ამგვარი ეგზეგეზა სათავეს იღებს ჯერ კიდევ II საუკუნიდან, დიდი მღვდელმთავრის, წმინდა თეოფილე ანტიოქიელის († 180-იანი წ.წ.) მიერ (იხ. მისი "სამი წიგნი ავტოლიკესადმი", II წიგნი, X თავი; P.G. 6, 1064-1065C-B). ლოგოსსავე მიაკუთვნებს ყოფიერების შექმნას წმინდა გრიგოლ ნოსელიც: "სიტყუაჲ ღმრთისაჲ საქმე არს და ყოველივე დაბადებული სიტყჳთა მისითა დაიბადების" ("პასუხი ექუსთა მათ დღეთათჳს", დასახ. გამოცემა, გვ. 207).

ამასთან, სამყაროს დაბადებისას სამივე საღვთო ჰიპოსტასის თანამოქმედება, წმინდა მამათა მიერ, ამოკითხულია ბიბლიის პირველსავე მუხლში, "რადგან ერთი და იგივეა (ანუ იგივეა და არა მსგავსი) მამის, ძის და წმინდა სულის ნებელობა, მოქმედება და ძალა" (წმინდა იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეთერთმეტე, გვ. 447). ამიტომაც, განაჩინებს წმინდა კათოლიკე ეკლესია: "ხოლო ქმნის იგი (მამა ღმერთი, ი. გ.), მოიაზრებს რა, და მოაზრებული საქმედ არსდება, სიტყვით (ძე ღმერთით, ი. გ.) აღსრულებული და სულით (სულიწმინდა ღმერთით, ი. გ.) განსრულებული" (იქვე, თავი მეთექვსმეტე, გვ. 343. შდრ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი: "ხოლო დაჰბადა რაჲ, მოიგონნა და მოგონებაჲ იგი იყო სიტყჳთა აღსრულებული და სულითა სრულქმნილი" . შდრ. მისივე თარგმნილი სქოლიო ზემოხსენებულ არეოპაგიტულ ძეგლზე: "«მამითმოძრავ» უწოდს (წმინდა დიონისე არეოპაგელი, ი. გ.) ნათელთსაჩინოებასა მამისა მიერ შობისათჳს ძისა, რომლისა მიერ შეიქმნა ყოველი და მამისაგანვე გამომავლობისათჳს სულისა წმიდისა, რომლითა სრულ-იქმნა ყოველი").

ამგვარად, ყალიბდება შეურყეველი და შეუცვლელი მართლმადიდებლური დოგმატი, რომ ხილულისა (მატერიალურისა) და უხილავის (არამატერიალურის) არარსებობიდან არსებობაში შემოყვანა განეგება ღმრთეების თავისუფალი ნებით მამისაგან ძის მიერ სულიწმინდაში, რასაც თანაშეერთვის კიდეც წმინდა გერმანე პატრიარქის ზემორე სწავლება.

XV. იგულისხმება ზეციური ანგელოზის ქანდაკებები, რომლებიც მოსემ, ღვთის ბრძანებით, ორივე კუთხით დაადგა თავზე რჯულის კიდობანს. წმინდა დიონისეარეოპაგელის სწავლებით (რაც შეწყნარებულია ეკლესიის მიერ), ქერუბიმები (ბერძნ. χερούβ ებრ, כְּרוּב, "ქერუბ"; მრ. რ τὰ χερουβίν, τὰ χερουβίμ. ებრ הַכְּרֻבִים ,כְּרוּבִים, "ქერუბიმ") ანგელოზურ იერარქიაში ზემოდან მეორე (სერაფიმთა შემდგომ) დასში არიან განჩინებულნი ("ზეცათა მღდელთმთავრობისათჳს", წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი, შრომები გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ენუქაშვილმა, თბილისი, 1961, გვ. 118; ასევე, წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეჩვიდმეტე, გვ. 345). ქერუბიმი წმინდა წერილში ნახსენებია: გამოსლ. 25:18, 19, 22, ებრ. 9:5 და სხვა.

ამავე ანგელოზთა ხელითქმნილობაზე აქვს აქცენტი დასმული იოანე დამასკელსაც: "და კუალად, ქერობინი იგი, მაგრილობელი სალხინებელისაჲ, ანუ არა ჴელითა კაცთაჲთა ქმნულ იყოა?" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, წმ. ეფრემ მცირის თარგმანი, თავი პთ, გვ. 263).

XVI. იგულისხმება ძველი აღთქმა (ბერძნ. ἡ Παλαιὰ Διαθήκη).

XVII. იგულისხმება ახალი აღთქმა (ბერძნ. ἡ Νέα Διαθήκη).

XVIII. იგულისხმება ლიტურგიკული, ევქარისტიული პური, ანუ სეფისკვერი (ბერძნ. προσφορά, ἀντίδωρον), რომელზეც აღესრულება პურის საღვთო ხორცად გადაქცევის უდიდესი საიდუმლო.

თავის სხვა ძეგლში წმინდა მღვდელმთავარი სულიერად განმარტავს შესაწირი პურის მნიშვნელობას: "წმინდაქმნილი «პური წინადაგებისა» ასაჩინოებს სოფლის განწმენდასა და საღვთო გულმოწყალების აუწყავ სიმდიდრეს, რაც მაშინ გაცხადდა, როდესაც ხორცი შეისხა ღვთის ძემ, რომელმაც თვითვე თავისი თავი მსხვერპლად და შესაწირავად წინადააგო" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", თბილისის სასულიერო აკადემიის სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო შრომები, II, თარგმანი ედიშერ ჭელიძისა, თბილისი, 2004, გვ. 66).

XIX. იგულისხმება სამადლობელი, ანუ ევქარისტიული ლოცვა, ე. წ. "ეპიკლეზისი" (ბერძნ. ἐπίκλησις; ძვ. ქართ. "გარდამოწუევაჲ"; ბერძნ. ზმნიდან ἐπικαλέω - "მოვუწოდებ, მოვუხმობ"), რასაც ღვთისმსახური ჟამისწირვისას საიდუმლოდ აღავლენს სულიწმინდის მიერ პურისა და ღვინის გარდასაქმნელად.

XX. ყოვლადუსამღვდელოესი გერმანე შეგვამეცნებს: "ბარძიმი სანაცვლოა იმ ჭურჭლისა, რაშიც შეგროვდა უხრწნელი გვერდიდან გადმოდენილი სისხლი, აგრეთვე, ქრისტეს ხელთა და ფეხთაგან ჩამოღვრილი წმინდა მირონი. "ტაკუკი" არის გამოსახსნელი სასმისი, რაც უფალმა უბოძა მის მოწაფეებს სერობის ჟამს. ზოგჯერ ბარძიმი ნაცვალია ტაკუკისა. მასში ღვთის ძემ და "სიბრძნემ" ღვინის ნაცვლად თავისი სისხლი განაზავა, შემდეგ წმინდა ტრაპეზზე დადგა იგი და ეს თქვა: განზავებული ღვინის წილ «აქედან სვით ყველამ, მისატევებლად ცოდვათა და ცხოვრებად საუკუნოდ» (შდრ. მათე 26:27-28; მარკოზი 14:23-24; ლუკა 22:20). "ტაკუკნი" განიმარტება, აგრეთვე, როგორც ღვთისმშობლის სასძეურები, ან კიდევ, როგორც მხსნელი სასმისი სიხარულისა ანდა, როგორც მოკვდავთა მფარველი" ("საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 67).

XXI. შესაძლებელია, წმინდა გერმანეს მხედველობაში აქვს ის ფაქტი, რაც რომის პაპის, წმინდა გრიგოლ II, მიერ არის აღწერილი 727 წელს იმპერატორ ლეონ III ისავრიელისადმი საპასუხოდ გაგზავნილ წერილში.

რომის მწყემსმთავარი იუწყება, რომ აქამდე ის კეთილსინდისიერად ცდილობდა, დაეცვა იმპერატორის პრესტიჟი და განედიდებინა მისი სახელი დასავლეთის მმართველთა თვალში; "ამიტომაც, შენს პორტრეტებსაც ისინი იღებდნენ იმგვარივე ღირსებით, როგორსაც, ჩვეულებრივ, პირისპირ შეხვედრისას განუკუთვნებენ ხოლმე ერთმანეთს მეფეები". თუმცა, მდგომარეობა მას შემდეგ შეიცვალა, რაც ლეონმა აშკარად დაიწყო ხატების დევნა.

კერძოდ, წმინდა მამა გულისხმობს სამეფო ქალაქში, ხალკუპრატიის ("ბრინჯაოს ბჭის") მოედანზე, მაცხოვრის სასწაულთმოქმედი ხატის (ბერძნ. Ἀντιφωνητής; წმ. ეფრემით "თავსმდები"; შდრ. რუს. Поручитель, Ответчик; საეკლ.-სლავ. Споручник) ჩამოგდებას. როგორც ჩანს, ეს იყო ჯვარცმა (რასაც გრიგოლ პაპი "სტატუა"-ს, იოანე ზონარა (XII ს.) "გამოჭედილ გამოსახულებას", ხოლო გიორგი კოდინი (XV ს.) "რვალის სტელას", ანუ "ბრინჯაოს ქანდაკებას" უწოდებენ), რომელიც ბჭის თავზე აღმართა მორწმუნე ბიზანტიელმა ვაჭარმა, თეოდორე მენავემ, მძიმე ვალისგან, უფლის შემწეობით, თავდახსნის სამადლობელად (მის შესახებ იხ. წმ. ეფრემ მცირის თარგმნილი "თხრობაჲ სულთა სარგებელი"; A 162, 125v-132v).

იმპერატორმა ლეონმა მის ჩამოსახსნელად გაგზავნა სპათაროკანდიდატი (მეფის საჭურველთმტვირთველი და პირადი დაცვის უფროსი) იობინე, რომელმაც კიბე მიადგა კარებს და ნაჯახის დარტყმით სცადა ერთმანეთისგან მოეშორებინა ქრისტეს გამოსახულება ჯვრისაგან. ეს კი უკვე ვეღარ მოითმინეს მორწმუნეებმა; გამოაცალეს მას კიბე და კიდევ რამდენიმე გვარდიელთან ერთად იქვე ლინჩის წესით გაასამართლეს. ამ მოვლენებს პირველი მოწამებრივი სისხლის დაღვრა მოჰყვა. ბასილევსის ბრძანებით "მეამბოხე" ცხრა საერო პირი და ერთი ბერი, თეოდოსი, სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო "თავსმდები" ჯვრით შეცვალეს. რომის პაპი განაგრძობს: "აქ (ე. ი. მოედანზე, ი. გ.) იმყოფებოდნენ მოვაჭრეები რომიდან, საფრანგეთიდან, ვანდალთაგან, მავრიტანიიდან, გოთებიდან, ერთი სიტყვით, დასავლეთის ყველა შიდა ქვეყნიდან. დაბრუნდნენ რა სამშობლოში, ყოველმა მათგანმა თავის ქვეყანაში მოჰყვა შენი ბავშვური საქციელების შესახებ. მაშინ ყველგან დაიწყეს შენი პორტრეტების მიწაზე დანარცხება, ფეხებით გათელვა და შენი სახის დამახინჯება" ("რომის პაპ გრიგოლის პირველი ეპისტოლე იმპერატორ ლეონ ისავრიელისადმი წმინდა ხატთა შესახებ"; Деяния Вселенских Соборов; Т. IV. Казань, 1908. С. 326-327).

ცნობილია, რომ 732 წელს, იმპერიის ძველი დედაქალაქის დასამორჩილებლად იმპ. ლეონ ისავრიელმა ფლოტიც კი გაგზავნა, მაგრამ ის შტორმმა იმსხვერპლა ადრიატიკის ზღვაში.

მოგვიანებით, VII მსოფლიო კრების (787 წ.) შემდეგ, "თავსმდები" ძველ ადგილზე აღადგინა წმ. ირინე დედოფალმა (780-802 წ.წ.), როგორც მიიჩნევენ, ასევე სკულპტურული სახით. ხატმებრძოლობის მეორე ტალღის დროს ის ხელახლა ჩამოხსნეს. საბოლოოდ, ცნობილი ხატმწერის, წმ. ლაზარეს (დაახლ. † 857 წ.), მიერ შესრულებული Ἀντιφωνητής-ის უკვე ფერწერული ხატი 843 წლის "მართლმადიდებლობის ზეიმის" შემდეგ აღმართეს.

უნდა აღინიშნოს, რომ რომის იმპერიაში იმპერატორის გამოსახულება (ისევე, როგორც მისი პიროვნება) საკრალურ საგნად ითვლებოდა და მისი შეურაცხმყოფელი სიკვდილით ისჯებოდა. მაგ., თუკი მონას ხელში მეფის პორტრეტით დამშვენებულიმონეტა ეჭირა, განრისხებულ ბატონს მისი ცემა არ შეეძლო, სანამ მონეტას არ წაართმევდა.

უკვე ლეონის შვილის, მართლმადიდებელთა ულმობელი მდევნელის, იმპერატორ კონსტანტინე V კოპრონიმის (ძვ. ქართ. "სკორე") მეფობისას მოხდა წმინდა სტეფანე ახალთან დაკავშირებული გახმაურებული შემთხვევა. მისი ჰაგიოგრაფიიდან ვიცით, რომ ხატთაყვანისცემის დიდი მესვეტე განსაკითხად მეფეს მიჰგვარეს, სადაც მოწამემ უშიშრად განაცხადა: "როგორ სასჯელს დავიმსახურებდი მე, თუკი იმპერატორის გამოსახულებიან მონეტას მიწაზე დავაგდებდი და ფეხებით გავთელავდი? აქედან შეგიძლია დაინახო, როგორ სასჯელს იმსახურებენ ისინი, რომლებიც ხატებზე შეურაცხყოფენ ქრისტესა და მის წმინდა დედას" (А. В. Карташев. დასახ. ნაშრომი, გვ. 602). თანაც, წმინდა სტეფანემ სიტყვით თქმული საქმით აღასრულა; კონსტანტინეს სახით გამოჭედილი მონეტა იატაკზე დააგდო და ფეხებით შედგა. მარტვილი ჯერ დააპატიმრეს, ხოლო 767 წლის 28 ნოემბერს კონსტანტინეპოლის ქუჩებში სასტიკი წამებით მოკლეს.

XXII. "ამ სიტყვებით მოესწავება ძელი ჯვარისა, რომელსაც დაემსჭვალა უფლის სხეული" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 66).

XXIII. რთულია, დანამდვილებით ითქვას, რას გულისხმობდნენ ამ არგუმენტში ხატმებრძოლები – შესაძლოა, რომელიმე თანავარსკვლავედს, რომელიც, თავისი ფორმით, ჯვარს მოგვაგონებდა, ანდა (რაც უფრო სავარაუდოა), საეკლესიო ისტორიით ცნობილ, ზეცაში გამოჩინებულ მბრწყინავ ჯვრებს: რომთან ახლოს, მულვიუსის ხიდთან, 312 წელს, წმინდა კონსტანტინე დიდის (306-337 წ.წ.) მმართველობისას (იხ. ემაოსი, #2, თბილისი, 2004, გვ. 15-21; ასევე, წმ. კირილე იერუსალიმელის ავტორობით ცნობილი ჰომილია - "გამოჩინებაჲ ჯუარისაჲ, რომელი გამოუჩნდა კოსტანტინე მეფესა მდინარესა ზედა დანუბსა", სინური მრავალთავი 864 წლისა, ა. შანიძის რედაქციით, წინასიტყვაობით და გამოკვლევით, თბილისი, 1959, გვ. 237-243; კლარჯული მრავალთავი, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო თ. მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1991, გვ. 347-352; უდაბნოს მრავალთავი, ა. შანიძის და ზ. ჭუმბურიძის რედაქციით, თბილისი, 1994, გვ. 108-109) და იერუსალიმში 351 წლის 7 მაისს, გოლგოთიდან ელეონის (ზეთისხილის) მთამდე გადაჭიმულს, წმინდა კირილე იერუსალიმელის († 386 წ.) მღვდელმთავრობისას (იხ. მისი "გამოჩინებისათჳს ჯუარისა, რომელი იქმნა წმიდასა შინა ქალაქსა იერუსალჱმს მეფობასა კოსტაჲსსა, ძისა დიდისა კონსტანტინჱსსა~, A 38, 480-482; P.G. 33, col. 1165-1166).

სხვათა შორის, კონსტანტინე მეფის სვინაქსარულ საკითხავში ვარსკვლავთა შესახებ მსგავს სიტყვებს ვკითხულობთ: "მსგავსად დიდისა პავლესსა წოდებაჲ ზეგარდამო მოიღო (კონსტანტინემ, ი. გ.), რამეთუ ცათა შინა ეჩუენა მას სახე პატიოსნისა ჯუარისაჲ, წერილი (=გამოსახული, ი. გ.) ვარსკულავთა მიერ" ("დიდი სჳნაქსარი", წმ. გიორგი ათონელის თარგმანი, საქართველოს საეკლესიო კალენდარი, თბილისის სახ. უნივერსიტეტის წმ. დავით აღმაშენებლის ტაძარი, 2003, გვ. 110).

XXIV. როგორც უკვე ზემოთ ითქვა, ანალოგიურად გვასწავლის წმინდა გერმანე სხვა თხზულებაშიც: "ეკლესია არის ცა მიწაზე, რომელშიც ზეციური ღმერთი სახლობს და მიმოდის" ("საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა", დასახ. გამოცემა, გვ. 60. შდრ. ორი ძველი ქართული თარგმანი: "ეკლესიაჲ არს ცაჲ ქუეყანასა ზედა, რომელსა შინა დამკჳდრებულ არს ცათა შინა მყოფი ღმერთი" ; და უფრო მოგვიანო დროის უცნობი ავტორის თარგმანი: "ეკლესიაჲ არს ქუეყანისა-ზედაჲ ცაჲ, რომლისა შორის და რომელსა შინა ზეციერი ღმერთი მკჳდრობს და სლვასა ჰყოფს" ).

XXV. ამ თავში ტექსტი, ზოგადად, ბუნდოვანია. ალბათ, აქ იგულისხმება ზემოგანხილული ზეცაში გამოჩინებული ჯვარი, რომელიც თავისი ზენახილვადობის გამო ყველასგან სარწმუნო იყო, განსხვავებით ამქვეყნად არსებული და ერთმანეთის მსგავსი მრავალი ხატისა და ჯვრისაგან. ოდნავ ქვემოთ გერმანე ხატების გათიშვაგანცალკევებაზე საუბრობს, რაც გვაგულვებინებს ჩვენეული ვარაუდის მართებულობას.

XXVI. ბელიარი, იგივე ბელიალი (ებრ. בליעל, beliyya'al; ბერძნ. Βελιάρ) – დაცემული ნათლის ანგელოზის, სატანის, ეშმაკის ერთ-ერთი სახელი. იუდაისტურ და ქრისტიანულ ლიტერატურაში დემონური არსება, სიცრუისა და ნგრევის სული. საღვთო წერილში იხსენიება მხოლოდ ერთგზის წმინდა პავლე მოციქულის მიერ (იხ. II კორ. 6:15).

ქართულ მწერლობაში "ბელიარი" დამოწმებულია, მაგალითად, წმინდა გრიგოლ ხანცთელის "ცხოვრებაში". იქ, სადაც საუბარია წმინდა მიქელ პარეხელის (IX ს.) წინააღმდეგ "მტერი ეშმაკის" მოწყობილ მანქანებზე, გიორგი მერჩულე გვაუწყებს: "ხოლო იყო ჟამსა რომელსამე მამაჲ მიქელ განშორებულად სენაკსა თჳსსა, მდგომარე მაღალსა კლდესა ზედა მცირედ-რაჲმე უდბად (=მცონარედ, ე. ჭ.), და კადნიერ-იქმნა მის ზედა ბელიარ და სიმაღლისა მისგან გარდამოაგდო ქუე" (ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, დასახ. გამოცემა, გვ. 574).

ასევე, ღირსი ექვთიმე მთაწმინდლის სვინაქსარულ "ცხოვრებაში" ვკითხულობთ: "მბრძოლი იგი წმიდათაჲ და მოშურნე კაცთა ცხორებისა ბელიარ, ხედვიდა რაჲ წყაროსა მას უკუდავებისასა აღმომდინარესა პირით მისით (ექვთიმე ათონელის, ი.გ.), რომელ არს თარგმანებაჲ წიგნთა საღმრთოთაჲ, განიხერხებოდა და განიპებოდა შურითა ბოროტითა" (ძველი ქართული მწერლობის ოთხიძეგლი; ე. გაბიძაშვილი, ექვთიმე მთაწმიდლის ცხოვრების სვინაქსარული რედაქცია, თბილისი 1965, გვ. 64)

XXVII. სატანა (ბერძნ. Σατανᾶς) - ეშმაკის, დაცემული ანგელოზის, ლუციფერის ებრაული ( שׂטן ,śātān) შესატყვისი. პირდაპირი მნიშვნელობით ნიშნავს "მოწინააღმდეგეს" (ძვ. ქართ. "მჴდომი", "წინააღმდგომი"; ბერძნ. μαχόμενος). სატანის სახელი ბიბლიაში არაერთხელ არის დამოწმებული (იხ. მათე 4:10, 16:23; I თეს. 2:18 და სხვა).

XXVIII. იგულისხმება ნეტარი წიაღიდან დაცემული ანგელოზი. უწმინდესი მართლმადიდებლური სწავლებით, სწორედ ამპარტავნება გახდა მიზეზი ბუნებით კეთილად შექმნილი ეშმაკის "დაკუეთებისა", რადგან თავისეულად განიკუთვნა ის სიკეთენი, რომელთა წყაროც ერთი ყოვლადწმინდა სამება ღმერთია. ამიტომაც, "ვერ გახდა დამტევი იმ ნათელმოსილებისა და პატივისა, რაც მიენიჭა შემოქმედისგან, არამედ თვითუფლებრივი არჩევანით მიიქცა იგი ბუნებისეულისგან არაბუნებისეულისაკენ, თავი აიმაღლა მისი შემქმნელი ღვთის წინააღმდეგ, განიზრახა რა მისდამი დაპირისპირება, და იგი, პირველი განდგომილი სიკეთისგან, ბოროტებაში ჩავარდა, რადგან ბოროტება სხვა არაფერია, თუ არა სიკეთის ნაკლებობა, ისევე როგორც სიბნელე ნაკლებობაა სინათლისა" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთვრამეტე, გვ. 345-346).

მაგრამ, ადამიანისგან განსხვავებით, ეკლესიური მოძღვრებით, დემონის დაცემა ერთგზისი და მარადიული მოვლენაა და, ჰიპოთეზურად, რომც აღადგინო კვლავ ვერ იგუებს ამგვარ წყალობას და კვლავაც დაეცემა, რადგან "დამტკიცებით მეუწყების ჩუენ წმიდისა წერილისაგან, ვითარმედ ეშმაკი ნეფსით თჳთმფლობელობითა დაეცა ანგელოზებრივისა პატივისაგან" ("ანგელოზურ ძალთა შესახებ", დასახ. გამოცემა, გვ. 141).

დაცემულ ძალთა მიერ ბოროტად მოხმარებულ თვითუფლებრიობაზე უწყებას ვხვდებით წმინდა გერმანე პატრიარქის სახელით ცნობილ ნაშრომში: "მეათე იგი დასი ბოროტისა მის ნებისა მათისათჳს გარდამოცჳვეს ზეცით და ეშმაკ-იქმნეს" ("თხრობაჲ სასწაულთათჳს... მთავარანგელოზისა მიქაელისთა", წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თარგმანი, ხელნ. სინ. 91; Н. Марр, Описание, с. 180; ე. ჭელიძე, ძველი ქართული საეკლესიო ლიტერატურა, დასახ. გამოცემა, გვ. 880).

უკეთურ ძალთა წარწყმედის ამავე მიზეზს ასახელებს სამონაზვნო მოძრაობის დამფუძნებელი, ეგვიპტის უდაბნოს მანათობელი, წმინდა ანტონი დიდიც (250-355/6 წ.წ.): "ეშმაკებიც ხომ ნებელობითი არჩევანით გახდნენ ბოროტნი, ისევე როგორც ადამიანთაგან უმრავლესნი" ("შეგონებანი ადამიანთა ზნეობისა და სასიკეთო მოღვაწეობის შესახებ"; თარგმანი ე. ჭელიძისა; "სათნოებათმოყვარეობა", I, თბილისი, 2006, გვ. 29).

მართლაც, ჩვენი პირველქმნილი მშობლებისგან განსხვავებით, მას არც მატერიალური სხეული გააჩნდა ("[რომელსა] არარაჲ აქუს მიწიერი სიმძიმე", ), რათა საჭიროება ჰქონოდა ნივთიერი რამ შემტკიცებისა (რაც ვაშლის სახით დაბრკოლებად ექცა ადამიანს); ამიტომ, "იგი, როგორც უსხეულო, სინანულის ვერმიმღებია, მაშინ როცა ადამიანმა სხეულის უძლურების გამო ჰპოვა სინანული" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეჩვიდმეტე, გვ. 344; შდრ. წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის თავისუფალი თარგმანი მის ცნობილ კომპილაციურ თხზულებაში "წინამძღუარი": "ხოლო სინანულისა არა შემწყნარებელ არს ბუნებაჲ მათი (ეშმაკთა, ი. გ.), რამეთუ უჴორცო არიან. რამეთუ სინანული კაცთადა ოდენ მოცემულ არს უძლურებისათჳს ჴორცთაჲსა" );

არც, დატევნისამებრ, ცოდნის ნაკლებობას განიცდიდა (რაც პოტენციურად გააჩნდათ, მაგრამ ჯერ კიდევ, სულიერი ზრდის წიაღ, მოსამუშაკებელი ჰქონდათ ადამსა და ევას), "რადგან დაბადებული იყო შემოქმედისგან მბრწყინავ და ნათელ ანგელოზად" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ოთხმოცდამეცამეტე, გვ. 454); "და კუალად წერილიცა (=ბიბლია, ი. გ.) ესაიაÁს მიერ «გონებად დიდად» უწოდს მთავრად ბაბილოვნისა მას (νοῦς μέγας ὁ ἄρχων Βαβυλῶνος), რომელი-იგი ანგელოზყოფისა წილ იქმნა ეშმაკ" ("ანგელოზურ ძალთა შესახებ", დასახ. გამოცემა, გვ. 122); მისი მხრიდან ეს იყო სრულიად გაცნობიერებული ნაბიჯი, მოკლებული ყოველგვარ გაურკვევლობას (განსხვავებით ადამიანისაგან, რომელმაც გაუაზრებლად შესცოდა, რაც გადმოიცემა ბერძნული ტერმინით "ἀγνόημα"); და არც საცთური იყო მის ირგვლივ (რაც გველის სახით მოევლინა პირველმშობლებს), რადგან სასუფეველში მკვიდრობდა. ამიტომაც, ასე რჯულმდებლობს დამასკელი ღვთისმეტყველი: "გვმართებს ვიცოდეთ, რომ რაც არის ადამიანებისთვის სიკვდილი, იგივეა ანგელოზებისთვის დაცემა, რადგან დაცემის შემდეგ არ არის მათთვის სინანული, ისევე როგორც არც ადამიანებისთვის – სიკვდილის შემდეგ" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეთვრამეტე, გვ. 346).

ეფესელთა მიმართ ეპისტოლის (6:12) განმარტებისას დაცემულ ანგელოზებზე სწავლებას აჯამებს კონსტანტინეპოლის მთავარეპისკოპოსი, წმინდა იოანე ოქროპირი: "ხოლო «ცასა ქუეშეობითა» ზეცით გარდამოვრდომილობასა და ვერღა მუნ (=იქ, ი. გ.) აღმავალობასა მათსა (ეშმაკთა, ი. გ.) აჩუენებს (წმ. პავლე მოციქული, ი. გ.), რომლისათჳს წინაგანწყობილ (=მებრძოლნი, ი. გ.) არიან და სცვენ ჰაერსა ცად აღსავალსა, რაჲთა არა მუნ აღვიდეთ ჩუენ, ვინაჲ (=საიდანაც, ი. გ.) იგინი გარდამოცჳვეს" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 590).

XXIX. იგულისხმება ანგელოზთა გალობად შერაცხილი ლოცვა: "წმიდაო ღმერთო, წმიდაო ძლიერო, წმიდაო უკუდავო, შეგჳწყალენ ჩუენ". საეკლესიო გადმოცემით, უხილავ ანგელოზთა მიერ ხილულად იქნა გაცხადებული ეს სამწმინდა საგალობელი (ბერძნ. ὁ τρισάγιος ὕμνος). მოვუსმინოთ ღირს იოანე დამასკელს: "საეკლესიო ისტორიის შემდგენლები ამბობენ: კონსტანტინეპოლში, ერის ლიტანიობისას, ღვთივმოვლენილი რამ ზავთის გამო (რაც მოხდა პროკლეს მთავარეპისკოპოსობის დროს), ზეატაცებული იქნა ხალხისგან ბავშვი და ასე გაენდო მას ანგელოზური რამ მოძღვრების მიერ სამწმინდა საგალობელი: "წმინდაო ღმერთო, წმინდაო ძლიერო, წმინდაო უკვდავო, შეგვიწყალე ჩვენ". კვლავ დაბრუნებული იქნა რა ბავშვი, გააცხადა მან ნამესაიდუმლები და მთელმა სიმრავლემ იგალობა ეს საგალობელი, რითაც დაცხრა ზავთი" ("მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი ორმოცდამეთოთხმეტე, გვ. 392).

წმინდა გერმანე პატრიარქი გადმოგვცემს სამწმინდა საგალობლის სახისმეტყველებას: "ხოლო «წმიდაო ღმერთო» გალობაჲ არს ანგელოზთა... და გალობასა უჴორცოთასა უღაღადებთ: «წმიდაო ღმერთო» - მამაო ყოვლისა მპყრობელო, «წმიდაო ძლიერო» - ძეო და სიტყუაო ღმრთისაო, რომელმან განაქარვე ჯუარითა ძალი სიკუდილისაჲ და მომეც ჩუენ ძლევად და დათრგუნვად ყოველთავე მზაკუარებათა მისთა, «წმიდაო უკუდაო» - სულო ცხოველსმყოფელო, რომლისა მიერ ყოველი სული და ყოველი დაბადებული ქმნულ არს და ჰგიეს; და ღაღადებს: «შეგვიწყალენ ჩუენ»" ("განმარტებაჲ საიდუმლოთა კათოლიკე ეკლესიისათა", დასახ. გამოცემა, გვ. 125-126).

XXX. იგულისხმება წმინდა ბასილი დიდი (ბერძნ. ὁ ἅγιος Βασίλειος ὁ Μέγας; 329/330 - 1/01/379 წ.წ.; ხსენება 1/01 და 30/01), კესარია-კაპადოკიის მთავარეპისკოპოსი, მსოფლიო ეკლესიის მოძღვარი და მასწავლებელი.

წმ. ბასილის მიერ გაკეთებულ მტრედზე საუბარია მის გვიანდელ "ცხოვრებაში" (VII ს.): "როდესაც მან (=ბასილიმ, ი. გ.) განყო პური (ანუ სეფისკვერი, ი. გ.) სამ ნაწილად... მესამედს ათავსებს ოქროს მტრედში, რომელიც მან ჩამოკიდა" (Acta Sanctorum. June, T. 2, col. 943; Antwerpen, 1698). აქ მითითებაა ე. წ. "ევქარისტიულ მტრედზე", რომელიც წმინდა ნაწილების შესანახად გამოიყენებოდა. მას, როგორც წესი, ტრაპეზის ზემოთ ჯაჭვებით ჰკიდებდნენ, ანდა ტრაპეზზე სპეციალურ კოშკისებურ მოწყობილობაზე დგამდნენ. მტრედის ფორმის ეს სანაწილე ვერცხლის ან ოქროს მეტალისგან მზადდებოდა და სიმბოლურად განასახიერებდა სულიწმინდის ცხოველ თანამოქმედებას ევქარისტიულ საიდუმლოში.

მიუხედავად იმისა, რომ ზემოხსენებული "ცხოვრება" მკვლევართა მიერ აპოკრიფულად მიიჩნევა, წმ. გერმანეს გარდა, ამ ტრადიციის არსებობას ადასტურებს თავად ეკლესიის ისტორიაც. მაგ., ანასტასი ბიბლიოთეკარი († 877/879 წ.წ.) გვაუწყებს, რომ "მარადიული ქალაქის" მწყემსმთავარმა, ჰილარიუსმა (461-468 წ.წ.), რომის წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახელობის ტაძარში, სხვა საგნებთან ერთად, ოქროს "ევქარისტიული მტრედიც" შეიტანა (P.L. 128, col. 347-348).

ასევე, VII მსოფლიო კრების მეხუთე სხდომაზე წაიკითხეს დოკუმენტი, სადაც ანტიოქიის მრევლი საგანგაშო ცნობით მიმართავდა კონსტანტინეპოლის იმდროინდელ (VI ს.) კრებას. ისინი იუწყებოდნენ, რომ ანტიოქიის მწვალებელმა პატრიარქმა, ცნობილმა მონოფიზიტმა თეოლოგმა, სევეროზ ანტიოქიელმა (512-518 წ.წ., † 538 წ.), ამ ქალაქის ეკლესიებიდან გამოიტანა და მიისაკუთრა სულიწმინდისადმი შეწირული ოქროსა და ვერცხლის მტრედები, ანუ "ევქარისტიული მტრედები" (Православная энциклопедия. Т. IX, Москва, 2005, ც. 651).

როგორც ჩანს, ამ სიახლის დამამკვიდრებელი სწორედ წმინდა ბასილი დიდი უნდა ყოფილიყო. შუასაუკუნეებში "ევქარისტიული მტრედის" გამოყენების ტრადიცია დასავლეთ ეკლესიაში ფართოდ იყო გავრცელებული, შემდეგ კი თანდათან ხმარებიდან გამოვიდა. ხოლო აღმოსავლეთში მსგავსმა პრაქტიკამ მაიცდამაინც ფეხი ვერ მოიკიდა.

XXXI. იგულისხმება ღირსი მარიამ ეგვიპტელი (ბერძნ. ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία; დაახლ. † 522 წ.; ხსენება დიდმარხვის V კვირას და 1/04). როგორც მისი ჰაგიოგრაფიიდან არის ცნობილი (საიდანაც ვიგებთ მოქცევამდე მარიამის უზნეო ცხოვრების შესახებ), იერუსალიმში ჯვართამაღლების დღესასწაულზე ჩასული წმინდა მარიამი აღდგომის ტაძრის წინ მდგომი ევედრა მეოხებას ღვთისმშობლის ხატს და მხოლოდ ამის შემდეგ მიიღო უფლება ტაძარში შესვლისა და ცხოველმყოფელი ჯვრის თაყვანისცემისა (P.G. t. 87, 3, col. 3713A-F. წმ. სოფრონ იერუსალიმელი, "ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ ღირსისა მარიამ მეგჳპტელისაჲ", თარგმანილია წმ. ექვთიმე ათონელის მიერ, ხელნ. A 272, A 1104).

შდრ. დიდი მეფის ნაგალობებს: "ცოდვილთა მოქცევასა ანიშებ (=ნიშანს აძლევ, ი. გ.) მის (ღვთისმშობელი მისი ხატის, ი. გ.) მიერ, ვითარცა ცხად-ჰყოფს თეატროჲ (=სანახაობა, ი. გ.) იგი მრჩობლთა (=ორგვარი, ი. გ.) სოფელთაჲ (=ქვეყნისა, ი. გ.), სიკეთე (=მშვენიერება, ი. გ.) ეგჳპტისაჲ, ღირსი მარიამ" (წმინდა დავით აღმაშენებელი (1073-1125 წ.წ.), "გალობანი სინანულისანი"; ქართული მწერლობა, ტ. II, თბილისი, 1987, გვ. 204).

სხვათა შორის, გერმანეს მსგავსად ეგევე არგუმენტი მოჰყავს წმ. იოანე დამასკელს ხატთა დასაცავად დაწერილ თავის სახელგანთქმულ პირველ სიტყვაში (იხ. P.G. t. 94, col. 1280A).

XXXII. "რჯულის აჩრდილის წარჴდომაში" იგულისხმება ძველი აღთქმის დასრულება, ხოლო "მადლის მოსლვაში" ახალი აღთქმის სუფევის დადგომა, როგორც ამას წმინდა მახარებელი გვაუწყებს: "სჯული მოსესგან მოეცა, ხოლო მადლი და ჭეშმარიტებაჲ ქრისტე იესუჲს მიერ იქმნა" (იოვანე 1:17).

XXXIII. ქალწულისგან მიღებულ, ანუ განკაცებულ, პირმშოსახეში იგულისხმება ძე ღმერთი. ამ მცნების გადმომცემი ბერძნული საღვთისმეტყველო ტერმინები "ἀρχέτυπος" და "πρωτότυπος" ქართულად მრავალგვარად ითარგმნებოდა: "პირმშოჲ სახე", "პირმშოჲ ხატი", "პირველი სახეჲ", ეფრემისგან იშვიათად ხმარებული "პირმშოჲ მაგალითი" და "ძუელი მაგალითი~, მისგანვე დამკვიდრებული "სახისდასაბამი" და გელათური "დასაბამსახეჲ" (იხ. ე. ჭელიძე, `მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", გვ. 38-39).

ამ უღრმესი შინაარსის ტერმინებით გადმოიცემა შემდეგი მოძღვრება, რომ, ერთი მხრივ, ღმრთეების უწმინდეს წიაღში თავად მამა ღმერთი გახლავთ არქეტიპი თავისი ბუნებითი ხატისა - ძე ღმერთისა; მეორე მხრივ, მთლიანად ყოვლადწმინდა სამება, სამივე პირისთვის ზოგადი ბუნებითი თვისებებით, პროტოტიპია ადამიანის ბუნებისა, რადგან ეს უკანასკნელი სწორედ უზენაესის ხატად და მსგავსად შეიქმნა; ხოლო, მესამე მხრივ, სამების მეორე პირია, ძე ღმერთია თავისი ჰიპოსტასური, ანუ ბუნებითი ძეობის თვისებით (რაც სამების პირთაგან მხოლოდ მისთვის არის ნიშნეული), არქეტიპი, პროტოტიპი ადამიანისა, როგორც მადლისმიერი ღვთის შვილისა, ანუ ძეობილისა (იხ. შენ. V). ესე იგი, ქალწულისგან შობილში ბუნებითად განიჭვრიტება ის გვამოვნებითი მახასიათებელი, რაც ნათელღებულ მორწმუნეებს მომადლებითად გვაქვს ბოძებული. წმინდა გერმანე სწორედ ამ მესამე მნიშვნელობით იმოწმებს "პირმშოჲ სახეს".

ვნახოთ, როგორ განმარტავს საღვთო ლოგოსის ადამიანისადმი არქეტიპულობის (ეფრემისებრ "პირმშოთსახეობის") საკითხს მართლმადიდებელი ეკლესია. კასტანას მონასტრის წინამძღვარი ერთ-ერთ სქოლიოში გვასწავლის: "უცვალებელ ხატ ღმრთისა მამისა არს მხოლოდშობილი ძე, ვითარცა პირმშოჲ ხატი, ხოლო ჩუენ ხატებრ, ესე იგი არს, პირმშოჲსა მის ხატისა ხატადღა ქმნილ ვართ, რომელი-იგი ბუნებით ძე არს, ხოლო ჩუენ მადლით მოგუცემს ძეობასა, რაჟამს მივსცეთ ხატსა ხატებაჲ და ვირწმუნოთ ზენაჲს ყოფაჲ მისი" (წმინდა ეფრემი მცირე, ხელნ. A 109, 165; ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 123-124). წმინდა არსენ იყალთოელის "დოგმატიკონში" ვკითხულობთ: "ხოლო იქმნა დასაბამსახე (ძე ღმერთი, ე. ჭ.) ბუნებით ხატცა (ადამიანიც, ე. ჭ.)" (ფოტო 486.2; P.G. 89, 324D. იქვე, გვ. 39).

ამგვარ საეკლესიო სწავლებას სათავეს უდებს ჯერ კიდევ II-III სს-ში დიდი სწავლული, კლიმენტი ალექსანდრიელი: "ხატი ღვთისა (იგულისხმება "მამა ღმერთისა", ე. ჭ.) არის საღვთო და სამეუფო სიტყვა... ხოლო ხატი ხატისა - კაცობრივი გონება" (στρωματεῖς, 5. 94. 4-5. "გზა სამეუფო", ე. ჭელიძე, 1994, #1, გვ. 11).

დიდი კაპადოკიელი მამა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, ნაშრომში "სისრულისათჳს" შეგვამეცნებს: "პირმშოჲცა იგი ხატი (ძე ღმერთი, ი. გ.) უხილავისა ღმრთისაჲ (მამა ღმერთის, ი. გ.), რომელი ქალწულისაგან განკაცნა" (P.G. 46, 269D; A 55, 267v. თარგმანი წმ. გიორგი მთაწმინდლისა; ე. ჭელიძე, "მართლმადიდებლური ხატმეტყველება", დასახ. გამოცემა, გვ. 46). მეორე დიდი კაპადოკიელი, წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი, თავის პირველ ჰომილიაში საიდუმლოდ ღვთისმეტყველებს: "ვანაყოფნეთ (=შევწიროთ, ი. გ.) თავნი თჳსნი, უპატიოსნესი და უთჳსესი (=უახლოესი, ი. გ.) მონაგები ღმრთისა; უკუნვსცეთ (=დავუბრუნოთ, ი. გ.) ხატსა (ე. ი. ღმერთს, ი. გ.) ხატებაჲ (ე. ი. ადამიანური ბუნება, ი. გ.); ვიცნათ პატივი ჩუენი; პატივ-ვსცეთ სახისდასაბამსა (ე. ი. ძე ღმერთს, ი. გ.); ვიცნათ საიდუმლოჲსა ძალი და რაჲსათჳს ქრისტე მოკუდა" (თარგმანი წმ. ეფრემ მცირისა, A 109, 188v; Sancti Gregorii..., დასახ. გამოცემა, გვ. 11. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 126).

ძეობილობასთან დაკავშირებულ კომენტარში (იხ. შენ. V) აღინიშნა, რომ მაცხოვარმა ადამიანი აღადგინა დაცემამდელ, სამოთხისეულ მდგომარეობაში. ნისის მღვდელმთავარი გვმოძღვრავს: "და გყოს (ქრისტემ, ი. გ.) შენ ხატ პირმშოჲსა მის სიკეთისა კუალად, რაჲთა იქმნე რაჲ იგი იყავ პირველითგან... რაჲთა ვიქმნეთ ხატ ხატისა მის საუფლოჲსა, გამოწულილვით მიმსგავსებითა და, რაოდენცა შეუძლოთ, პირმშოჲსა ხატისა სიკეთე (ე. ი. პირმშოხატის მშვენიერება, ე. ჭ.) თავთა შორის ჩუენთა გამოვაჩინოთ" (წმ. გრიგოლ ნოსელი, "სისრულისათჳს", A 55, 267v1. იქვე, გვ. 46).

ანტიოქიის სკოლის დიდი ღვთისმეტყველი, ნეტარი თეოდორიტე კვირელი († 459/66 წ.წ.), ასე რჯულმდებლობს: "ესოდენია ყოველთა ღმერთის მზრუნველობა ადამიანზე. ესოდენი წინაგანგება აღასრულა შემოქმედმა უმადური ქმნილების მიმართ, ესოდენია განგება პირმშოხატისა (ძე ღმერთისა, ი. გ.) თავისი ხატის (ადამიანის, ი. გ.) მიმართ... განაახლა, უკუმიაბრუნა თავდაპირველი კეთილმშვენებისკენ, უკუმისცა მას ძველი კეთილხატოვნება და გამოაჩინა ძეებად, რომლებიც აღარ იყვნენ ღირსნი მონობისა" ("წინაგანგების შესახებ", 10-ე ქადაგება, P.G. 83, 761-764. იქვე, გვ. 86).

თავისი წარუვალი ღირსების ჰომილიებში წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ტერმინ "კეთილშობილებას" (ბერძნ. εὐγένεια) ღვთივსულიერად განჭვრეტს და მის არქეტიპთან ურთიერთკავშირზე ქადაგებს: "კეთილშობილება ესაა ხატის დაცვა და პირმშოხატისადმი მიმსგავსება, რასაც მოქმედებს სიტყვა, სათნოება და წმინდა სურვილი, რაც მარადის უფრო და უფრო ღვთისებრ ხატჰყოფს ზენათა ნამდვილ მესაიდუმლეთ. ესაა, აგრეთვე, ცოდნა იმისა, თუ საიდან და ვინ ვართ და რისთვის შევიქმენით" (Or. 8.6; Sources Chrétiennes, t. 405, p, 256. ე. ჭელიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 139). "ამრიგად, - დაასკვნის ყოვლადსამღვდელო მეუფე, - ერთი მხრივ, კეთილშობილია ყველა, ვინც ეს (საღვთო შთაბერვა, ი. გ.) დაიცვა სათნოებისა და არქეტიპისადმი მიდრეკის შედეგად, ხოლო ბოროტშობილია ყველა, ვინც კი უკეთურებას აღერია და სხვა ხატი, - გველისა, - შემოაცვა თავის თავს" (Or. 33, P.G. 36, 229A-B. იქვე).

ზემოთქმულის ერთგვარ ბეჭედდადებად იქნება არაერთგზის ციტირებული შრომა "სატფურებისათჳს", სადაც წმ. იოანე დამასკელი კვლავაც საღვთოდ დიდებისმეტყველებს: "სიკეთე იგი პირმშოჲსა მის ხატისაჲ (ე. ი. ძე ღმერთის მშვენიერება, ი. გ.) ეტრფიალა თჳსსა მას პირველშექმნულსა ხატსა (ე. ი. ადამიანურ ბუნებას, ი. გ.), მოდრიკნა ცანი და მისა მიმართ გარდამოჴდა, აღიღო ქუემდებარეობისაგან და მაღლად აღჰყვანდა განმარისხებელი იგი (განმარისხებელი სამოთხისეული შეცოდების გამო, ი. გ.), ექმნა მას შუამდგომელ და დამაგებელ (=შემრიგებელი, ი. გ.) ღმრთისა მამისა, რაჟამს თავისა თჳსისად მიიჩემა უკუანაჲსკნელი უბადრუკებაჲ ბუნებისა ჩემისაჲ (ე. ი. მთლიანად მიიღო დაცემული კაცება, გარდა ცოდვისა, ი. გ.). კეთილ (=კარგია, ი. გ.), ჵ სიტყუაო ღმრთისაო, მხოლოდშობილო, კეთილ, ვითარ დამიკჳრდების (=როგორ გავოცდები, ი. გ.) მე სახიერებისა (=სიკეთისა, ი. გ.) შენისათჳს" (ძველი მეტაფრასული კრებულები, დასახ. გამოცემა, გვ. 219).

XXXIV. სარწმუნოებრივი ცხოვრებისთვის სამომავლო სასყიდლის უკუგების თემახშირია წმინდა წერილშიც (მაგ.: "გიხაროდენ და მხიარულ იყვენით, რამეთუ სასყიდელი თქუენი ფრიად არს ცათა შინა" , და სხვა) და მამათა თხზულებებშიც და არაეკლესიური ცნობიერებისთვის, უმეტესწილად, არამართებული ინტერპრეტირების საგანი ხდება. მართლაც, გარეშე თვალისთვის იქმნება საცთური იმ აზრის გაჩენისა, რომ არა მხოლოდ ამ სოფლის მკვიდრნი, რომელნიც ამქვეყნიურ მოსაგებელს გამოდევნებიან, არამედ ქრისტიანებიც იღვწიან (თუმცა ზეციური, მაგრამ მაინც) უბრალოდ ჯილდოსათვის. მაშ, რითღა განსხვავდებიან ეს უკანასკნელნი (ქრისტიანები) პირველთაგან (ურწმუნოთაგან)? ამ ლოგიკით ორივე კატეგორიის ადამიანები ხომ ანგარნი გამოდიან?!

წმ. იოანე ოქროპირის მხურვალე დამცველი, დიდი საეკლესიო მოღვაწე, წმ. ისიდორე პელუზიელი (IV-V სს.), საღვთო ჯილდოსა და წინასწარგანზრახული ნაცვალგების შესახებ საუბრისას, ასეთ არგუმენტს წარმოგვიდგენს: იმაზე მეტი საზღაური რა გინდა, როცა ადამიანი ღვთის მსგავსი ხდებაო! აქ საუბარია შემდეგ საღვთისმეტყველო დებულებაზე, რომ ღმერთი თავისი თვისებების ბუნებითი მფლობელია, განსხვავებით ქმნილებისაგან, რომელსაც ყოველივე მადლით აქვს მინიჭებული. აღასრულებს რა ადამიანი ამა თუ იმ სათნოებას (მაგ.: სამართლიანობას, სიწმინდეს, ქველმოქმედებას და ა. შ.), ამით ის, დატევნისამებრ, უფლის თანამბაძველი და მასთან თანაშეარსებული (ბერძნ. μετουσία) ხდება, რაც არის კიდეც ყველაზე დიდი სულიერი მისაგებელი. ესე იგი, წმინდა ისიდორეს სწავლებით, ადამიანისთვის "კმა არს" მისთვის ბოძებული საღვთო ხატებისა და მსგავსების აღდგენა-განახლება და სრულყოფა და, ამ გზით, სასუფევლის დამკვიდრება. "მხოლოდ სათნოება (ბერძნ. ἡ ἀρετή), - დაასკვნის დიდი მოძღვარი, - თვითკმარია მისი მფლობელის შესამკობად. მართლაც, ჩინოსანთაგან არავის აქვს ღირსება თავისთავად, არამედ ისინი ქვეშევრდომებში იძენენ პატივს, სათნოებისმოყვარეს კი თავის თავში აქვს სახელოვნება წარუხოცელად" (პეტრესადმი, ეპისტოლე 1310, Isidore de Péluse, Lettres, t. I, ed. par P. Éuieux, Sources Chrétiennes, t. 422, Paris, 1997, p. 346.  თბილისის სასულიერო აკადემიის..., დასახ. გამოცემა, თარგმანი ე. ჭელიძისა, გვ. 84).

თავად მსოფლიო ეკლესიის მასწავლებელი, წმინდა იოანე ოქროპირი, მსახურებისა და სასყიდლის საკითხს ეხება VII ფსალმუნის კომენტირებისას. წმინდა მამას მოჰყავს სამი ებრაელი ყრმის თავგანწირვის (დანიელი III თ.) ანალოგია და გვეუბნება: რომ შევკითხვოდით მათ, რისი იმედით სწირავთ თავსო, ოქრომესიტყვე მღვდელმთავრის რწმუნებით, სამივე ყრმა გვიპასუხებდა - "ჩვენთვის უდიდესი ჯილდოა (ბერძნ. τὸ ἀθλον) სიკვდილი ღვთისათვის~ (Св. Иоанн Златоуст, Беседы на Псалмы, Прав. Свято- Тихоновский богословский институт, Москва, 2003, стр. 101). "ასევე ჩვენც, - გვმოძღვრავს კონსტანტინეპოლის მწყემსმთავარი, - ყოველივე უნდა დავითმინოთ არა სასუფევლისა და ნაირფერი ჯილდოს მოლოდინით, არამედ თავად ღვთისათვის" (იქვე). ოდნავ ქვემოთ წმინდა იოანე რჯულმდებლობს: "გვიყვარდეს ღმერთი არა მისი წყალობისთვის, არამედ თავად მისთვის" (იქვე, გვ. 102).

ამგვარად, კეთილმორწმუნე ქრისტიანის ყოველი ქმედება უნდა ემსახურებოდეს თვით უფლის დიდებას, როგორც ამას წმინდა პავლე მოციქული ღაღადებს: "გინა თუ სჭამდეთ, გინა თუ ჰსუმიდეთ, გინა თუ რასაცა იქმოდით, ყოველსავე სადიდებელად ღმრთისა იქმოდეთ" (I კორ. 10:31). მსგავსადვე ღვთისმეტყველებს კონსტანტინეპოლის მღვდელმთავარი, წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი: "დასაბამ და დასასრულ ყოვლისა საქმისა და სიტყჳსა შენისა ღმერთი იყავნ" ("იგავნი უფლისა ჩუენისა იესო ქრისტესნი", (1), მასალა შეკრიბა და შეადგინა დოდო ღლონტმა, თბილისი, 2003, სატიტულო გვერდი).

თვითონ ტერმინ "სასყიდლის" (ბერძნ. ὁ μισθὸς) საღვთისმეტყველო განმარტებას ანტიოქიიდან აღმობრწყინებული ვარსკვლავი, წმინდა იოანე ოქროპირი, გადმოგვცემს რომაელთა მიმართ ეპისტოლის (6:23) ეგზეგეზისას. მისი თქმით, სასყიდელი ადამიანს მიეცემა ოდენ ცოდვითი ცხოვრების საზღაურად, ხოლო საუკუნო ნეტარება – წყალობაა ღვთისა. აი, დიდი მამის სიბრძნით განჩინებულიც: "საგზალი, ესე იგი არს სასყიდელი ცოდვისაჲ - სიკუდილი არს, ხოლო სიმართლისაჲ არღარა სასყიდელი, არამედ ნიჭი ღმრთისა მიერი, ცხორებაჲ საუკუნოჲ, რომელი-იგი არა სასყიდლად, არამედ ნიჭად და მადლით მიეცემის ყოველთა" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 62-63).

აქ არ უნდა დაგვაბნიოს ერთგვარმა ზედაპირულმა წინააღმდეგობამ, რაც შეიძლება, მოგვეჩვენოს მაცხოვრისეულ "სასყიდლის აღთქმასა" და მისი მონიჭების ოქროპირისეულ განმარტებას შორის. წმინდა იოანე გულისხმობს, რომ, პირდაპირი მნიშვნელობით, დამსახურებული საზღაური მხოლოდ ცოდვით დაცემას მოჰყვება, ანუ იმას, რაც თავად პიროვნებამ ისურვა. რაც შეეხება საღვთო სასუფეველს, ადამიანმა ჯერ არნახული და არგაგონილი სათნოებითი სასწაულებიც რომ მოიღვაწოს, მარადიული ნეტარება მაინც უფლისმიერი უკიდეგანო სახიერების საბოძვარი, საჩუქარი, მომადლება იქნება მის კვალს შემდგარი კაცობრიობისათვის და არა მის (ადამიანის) მიერ დამსახურებული გარდაუვალი გასამრჯელო.

ისევე, როგორც თავდაპირველი წყევლისაგან გამოხსნილნი ვართ არა ჩვენეული საქმეების დამსახურებათა გამო, არამედ ყოვლადწმინდა სამების უზენაესი კაცთმოყვარებითი ნებით იესო ქრისტეს მიერ, როგორც ამას წარმართთა მოციქული, პავლე, ღაღადებს და განგვიცხადებს: "მადლითა ხართ გამოჴსნილ სარწმუნოებისა მიერ, და ესე არა თქუენგან, არამედ ღმრთისა ნიჭი არს: არა საქმეთაგან, რაჲთა არავინ იქადოს" (ეფეს. 2:8-9). "ხოლო თჳთ სარწმუნოებაჲ იგი, - დაამტკიცებს წმინდა იოანე ოქროპირი, - მომატყუებელი (შემძენი, ი. გ.) ყოველთა კეთილთაჲ, არა თავით თჳსით მოვიგეთ, არამედ ღმერთმან მოგუანიჭა. არათუ არავის მიუშუებდა ღმერთი საქმეთა მიერ განმართლებად, არამედ შეუძლებელ იყო ვისგანცა კაცთაგანისა თჳსთა საქმეთაგან განმართლებაჲ" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 549).

უფრო ვრცლად ეხება ნაცვალგების საკითხს ალექსანდრიის კატეხიზმური სკოლის მეწინამძღვრე, კლიმენტი ალექსანდრიელი. თავის ცნობილ ნაშრომებში, "აღმზრდელსა" (Παιδαγωγός) და "ნაირგვარობანში" (στρωματεῖς), უპირისპირებს რა ერთმანეთს "უბრალო" და "მცოდნე", ანუ "გნოსტიკოს" (ბერძნ. სიტყვიდან ἡ γνῶσις = ცოდნა; შდრ. ძვ. ქართ. "ცნობაჲ, მეცნიერებაჲ") ქრისტიანებს, ნეტარი კლიმენტი ამ უკანასკნელთ ხარისხობრივ, აქსიომატურ უპირატესობას განუკუთვნებს.

ალექსანდრიელი ხუცესის აზრით, ლიტონ (ბერძნ. ψιλή) მორწმუნეებში ზნეობა განპირობებულია დასჯის შიშითა და ჯილდოს მიღების მოტივაციით. რწმენა სასჯელისა და ჯილდოსი ბადებს შიშსა და იმედს. ისინი კი აღძრავენ ადამიანს, მოინანიოს უკვე ჩადენილი ცოდვები და წინ აღუდგეს ახალთ.

ბევრად აღმატებულია ჭეშმარიტი "მცოდნეების", ანუ ჭეშმარიტი "გნოსტიკოსების" (ამ სიტყვის ეკლესიური გაგებით, განსხვავებით ერეტიკოს, ცრუ გნოსტიკოსთაგან) ეთიკა. მათ ქმედებაში ზნეობა, უტილიტარიზმის საპირისპიროდ, განსაზღვრულია სიკეთისადმი უანგარო სიყვარულით. "გავბედავ და ვიტყვი, - გვმოძღვრავს საეკლესიო ზნეთმეტყველების ფუძემდებელი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, - რომ არა მხოლოდ გადარჩენის სურვილით უნდა იღვწოდეს ადამიანი უფლის შესაცნობად, არამედ უნდა იღებდეს და ითვისებდეს ამას საღვთო მშვენიერებისა და წმინდამყოფელობის სიდიადისთვის" (Профессор И. В. Попов. Патрология, Краткий курс, Москва, 2003, стр. 113).

ეგევეს გვასწავლის თავის ერთ-ერთ ეპისტოლეში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, უწმინდესი და უნეტარესი, ილია II: "ადამიანში უნდა გაჩნდეს სულიერი განწმენდის მძაფრი სურვილი, გამოწვეული შინაგანი დაუოკებელი მოთხოვნილებით და არა შიშის მიზეზით ანდა ჯილდოს იმედით. თუ ჩვენს მოქმედებას ჯილდო ან სასჯელი განსაზღვრავს, ეს მეტყველებს ზნეობის დაბალ დონეზე" (საახალწლო ეპისტოლე, საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, თბილისი, 1989, გვ. IV). ესე იგი, ჩვენი სულიერი ორიენტირი უნდა იყოს არა უბრალოდ საბოლოო შედეგი, არამედ თავად მისკენ მიმავალი მხსნელი გზა, რაც ყოველი მორწმუნის მოვალეობას წარმოადგენს, როგორც ამას მაცხოვარი შეგვაგონებს: "ოდეს ჰყოთ ბრძანებული თქუენდა, თქუთ, ვითარმედ: მონანი ვართ უჴმარნი; რომელი თანაგუედვა ყოფად, ვყავთ" (ლუკა 17:10).

ასკეტური თეოლოგიის, კერძოდ, მისი ყველაზე აღმატებული სახეობის - განდეგილური ღვთისმეტყველების მესაძირკვლის, წმ. მაკარი ეგვიპტელის (300-390 წ.წ.), "სწავლათა" XXII თავი იწყება მოძღვრებით "სასყიდლის" შესახებ (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, თარგმნილი წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის მიერ, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო გ. ნინუამ, თბილისი, 1982). წმინდა ბერის თქმით, ჭეშმარიტი ღვთისმოყვარენი არა უბრალოდ სასუფევლის დამკვიდრებისთვის, არა მხოლოდ ჯოჯოხეთის შიშისათვის, არა ნაირგვარი ჯილდოსათვის, "არამედ თჳთ მისისა სიყუარულისათჳს" ემსახურებიან შემოქმედს, როგორც "მონანი" (იქვე, გვ. 383).

წმინდა მაკარი დიდი გვასწავლის, თუ როგორ ახოვნად უხმთ მორწმუნეთ ჭირთა თმენა, რომლებიც "არა განეშორებიან უფლისაგან, არამედ სიყუარულითა მისითა იწუებიან" (იქვე). მაგრამ ამ გზაზე მავალს დიდი სიფრთხილე მართებს, ვინაიდან გამოუცდელ სულს ყოველივე დაბრკოლებად შეიძლება გამოუჩნდეს: სიგლახაკეც და სიმდიდრეც, უპატიობაც და გინებაც, პატივიც და დიდებაც, სენნიც და ვნებანიც. ეს კიდევ არაფერი – მთავარი საცთური კიდევ წინ არის.

აქ უდიდესი ასკეტი "გულისჴმის-ყოფით" (ბერძნ. τῇ σύνεσει) მოსმენისაკენ გვაწვევს, რადგან არა მარტო ზემოხსენებული ვნებანი, არამედ ის წყალობაც, "რომელი მადლისა მიერ მოიწევის სულსა ზედა" (იქვე), დაბრკოლებად შეიძლება გადაექცეს კაცს; ანუ სულიწმინდისეული მადლიც "დამახრწეველი (=შემფერხებელი, ი. გ.) მისი იქმნების" (იქვე), თუკი ჯეროვანი თავმდაბლობითა და მადლიერებით არ იქნება ის მიღებული. ღვთივგაბრძნობილი მაკარი ასე აღგვიწერს ამ პროცესს: "უკეთური იგი (ე. ი. ეშმაკი, ი. გ.) მადლისა მიზეზითა დაიმორჩილებს და აცთუნებს მას (ე. ი. მორწმუნეს, ი. გ.) დაჴსნილობისა (=მოშვების, მოდუნების, ი. გ.) მიმართ და, სიმაღლითა მცირედისა მის განსუენებისაჲთა (=მოსვენების მცირედი აღმატებულებით, ი. გ.), ამპარტავანებად და უურველობად მოიყვანებს (=უზრუნველობისაკენ მიდრეკს, ი. გ.)" (იქვე).

ამასვე გვასწავლის ეგვიპტელი ბერის უმცროსი თანამედროვე, წმ. იოანე ოქროპირი, ეფესელთა მიმართ ეპისტოლის (6:13-14) განმარტებისას: "მრავალთა, შემდგომად ძლევისა მტერთაჲსა, კუალად თჳთცა დაცემაჲ შეემთხჳა უკრძალველ და უზრუნველ ქმნითა" (სამოციქულოს განმარტება II, დასახ. გამოცემა, გვ. 590). ამიტომაც, ქრისტიანისთვის სავალდებულოა საღვთო მადლის გონივრულად შეწყნარება და მისი შესაბამისი ნაყოფის მომუშაკება.

ამგვარად, როგორც საეშმაკო ხრიკები, ასევე სულიწმინდის წყალობაც მორწმუნის სულიერი მდგრადობის გამოსაცდელია; მაგრამ, თუკი უგუნურს ეს გამოცდა დაბრკოლებად გადაექცევა, ეგევე განსაცდელნი ბრძენს საუკუნო ცხოვრების ღირსად წარმოაჩენს. ღვთისგან ადამიანის ეს "ორითავე საქმითა" გამოცდა იმისთვისაა საჭირო, რათა სარწმუნოდ გაცხადდეს, სასყიდლისათვის ("შესაძინელისათჳს") უყვარს კაცს ღმერთი თუ "თჳთ მისისა მეუფებისათჳს, რომელი-იგი ფრიადისა პატივისა და სიყუარულისა ღირს არს" (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, დასახ. გამოცემა, გვ. 384), - დაასკვნის უდიდესი ანაქორეტი მოღვაწე.

"იყვენით თქუენ სრულ, ვითარცა მამაჲ თქუენი ზეცათაჲ სრულ არს" (მათე 5:48), - მაცხოვრის ამ მარადიულ მოწოდებაში საცნაურდება მთელი ქრისტიანული მოღვაწეობის მიზეზიცა და მიზანიც. აი, რატომ არ გახლავთ ანგარება საღვთო მუშაკობა!

XXXV. ხატის შესახებ მართებული სწავლების უტყუარ საბუთად ამავე ამონარიდს წმ. ბასილი დიდის თხზულებიდან იმოწმებს წმ. იოანე დამასკელიც ზემონახსენებ პირველ (იხ. P.G. 94, ცოლ. 1256A, 1261D) და მესამე (იხ. P.G. 94, col. 1252D) "სიტყჳსსაგებელში"; ასევე, "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემაში" (დასახ. გამოცემა, თავი ოთხმოცდამეორე, გვ. 263, 265, 443, 444).

ასევე, იხ. წმ. დავით აღმაშენებლის აღსარებული: "საკუთრად ღმრთისმშობელად გქადაგებთ, უხრწნელო ქალწულო, და გურწამს, ვითარმედ პატივი ხატისა შენისაჲ შენდამო წიაღმოვალს, ღმრთისმეტყუელთაებრ" ("გალობანი სინანულისანი", დასახ. გამოცემა, გვ. 204).

XXXVI. იგულისხმება იესო ქრისტეს ხატი.

XXXVII. ჰეროდე მეფის ხსენება აშკარად ალუზიაა იმპ. ლეონზე.

XXXVIII. მოგვიანებით იმპ. კონსტანტინე კოპრონიმმა გამოიგონა ე. წ. "საყოველთაო ფიცი", რითაც თავის ქვეშევრდომებს აიძულებდა, ცენტრალურ მოედანზე ჯვრის, სახარებისა და წმინდა ევქარისტიის წინ სახალხოდ დაეფიცათ, რომ ისინი ხატებს არ ეთაყვანებოდნენ. ამ დამამცირებელ რიტუალში მონაწილეობდა კონსტანტინე პატრიარქიც (754-766 წ.წ.). წმ. თეოფანე ქრონოგრაფი გვაუწყებს: "ის (იმპერატორი, ი. გ.) სამეფოში ყველას ფიცის დადებით ავალდებულებდა თაყვანი არ ეცათ ხატებისათვის და თვით ფსევდოპატრიარქი კონსტანტინეც აიძულა, ასულიყო ამბიონზე, აღემართა პატიოსანი და ცხოველმყოფელი ძელი და დაეფიცებინა, რომ ის არ მიეკუთვნებოდა ხატთაყვანისმცემელთა რიცხვს" («Летопись византийца Феофана», в переводе с греческого В. И. Оболенского и Ф. А. Терновского, с предисловием О. М. Бодянского, Москва, 1884, ც. 320). უნდა ითქვას, რომ იერარქს ამგვარმა მკრეხელობამაც კი არ უშველა. მიუხედავად ესოდენ მონური ერთგულებისა, ეჭვიანმა ავტოკრატორმა პატრ. კონსტანტინე II მაინც წამებით მოაკვლევინა.

წმ. გერმანეს უწყება, რომ ლეონის დროსაც არსებობდა რაღაც მსგავსი ფიცის დადების პრაქტიკა, როგორც უკვე ითქვა, ჩვენთვის სხვა ისტორიული წყაროებიდან უცნობია და თვითმხილველი პატრიარქის ქადაგება ამ მხრივაც ანგარიშგასაწევია.

XXXIX. ზემოთ უკვე აღინიშნა, რომ წმ. გერმანე ხატმებრძოლთა სწავლებას რჯულდებით, დოგმატურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. მის მიერ წმ. იაკობ მოციქულის სიტყვათა დამოწმებაც ამის მაუწყებელია.

მართლაც, მართლმადიდებლური მოძღვრებით, დოგმატთა შორის თუნდაც "უმცირესის" დარღვევა, ბუნებრივად იწვევს მთელი რჯულის დაშლასაც, რასაც თავად უფალი გვამცნებს: "უკუეთუ ვინმე დაჰჴსნეს ერთი მცნებათა ამათგანი უმცირესთაჲ და ასწაოს ესრეთ კაცთა, უმცირეს ეწოდოს მას სასუფეველსა ცათასა; ხოლო რომელმან ყოს და ასწაოს, ამას დიდ ერქუას სასუფეველსა ცათასა" (მათე 5:19). აქ რომ ოდენ მეტაფორულად არის ნათქვამი, მიუხედავად უმცირესი მცნების დახსნისა, უმცირესთა მიერ სასუფევლის დამკვიდრებაზე, მაცხოვარი იქვე გააცხადებს: `ხოლო გეტყჳ თქუენ: უკუეთუ არა აღემატოს სიმართლე თქუენი უფროჲს მწიგნობართა და ფარისეველთა, ვერ შეხჳდეთ სასუფეველსა ცათასა" (მათე 5:20). ეს იმიტომ, რომ თუნდაც "უმცირესი ამათგანიც" ერთი ღმერთის მთლიანი ნების წარმომჩენია და რომელიმე ერთი მცნების "გარდამავალიც", ზოგადად, საღვთო ნების "დამჴსნელია".

აქ არ შეიძლება, არ გავიხსენოთ წმ. გიორგი მთაწმინდლის სიტყვისგება ანტიოქიის პატრიარქ თეოდოსი (1057 წ. - 1059 წ. შემდეგ) III მიმართ. სირიის პირველიერარქის მოთხოვნაზე, ანტიოქიის საპატრიარქოსადმი საქართველოს ეკლესიის დამორჩილების შესახებ, ათონელმა მნათობმა უპასუხა: "წმიდაო მეუფეო, რომელნი-ეგე ჩუენ უმეცრად და სუბუქად გუხედავთ და თავნი თქუენნი ბრძენ და მძიმე გიყოფიან. იყო ჟამი, რომელ ყოველსა საბერძნეთსა (იგულისხმება ბიზანტია, ი. გ.) შინა მართლმადიდებლობაჲ არა იპოებოდა და იოანე, გუთელ ეპისკოპოსი (წმინდანი; VIII ს.), მცხეთას იკურთხა ეპისკოპოსად, ვითარცა სწერია დიდსა სჳნაქსარსა" (გიორგი ხუცესმონაზონი, "ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი მთაწმიდელისაჲ", ქართული მწერლობა, ტ. II, თბილისი, 1987, გვ. 105).

ასე რომ, წმ. გიორგი ათონელი იმჟამად ბიზანტიის ეკლესიაში გაბატონებული ხატმებრძოლობის გამო, საერთოდ მართლმადიდებლობის უქონლობად რაცხს იმპერიაში აღსარებულ სარწმუნოებას.

XL. მართლმადიდებლობა გვასწავლის, რომ აღდგომისას წმინდანები არა მარტო სულიერად, არამედ ხორციელადაც გაბრწყინდებიან. ამის წინასახეა თაბორის მთაზე თავად მესიისაგან აღსრულებული ფერისცვალების სასწაული (იხ. მათე 17:1-8; მარკოზი 9:2-8; ლუკა 9:28-36).

ამ მისტიკური მოვლენის წვდომას არაერთი ღვთისმეტყველი ცდილობდა. ბასილი დიდის უმცროსი ძმა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, გვასწავლის სამომავლო ადამიანური ხორციელი ბუნების სრულყოფილებას. მისი მოძღვრებით, აღდგომისას მოიხსნება ასაკის საკითხი, ყმაწვილური უმწიფობისა და მოხუცებულობის უძლურებისა, ავადმყოფობისა თუ სიგონჯისა. ამასთან, აღარ იქნება საჭირო სხეულის ის ორგანოები და ნაწილები, რომლებიც დაკავშირებულნი არიან კვებისა და, ზოგადად, შობადობისა და ზრდადობის ფუნქციასთან. ნისის ეპისკოპოსის თქმით: "ყველაფერი ეს ჩვენში ბიწიერებასთან ერთად შემოიჭრა" (Георгий Флоровский. Восточные отцы церкви, Москва, 2003, ст. 251); ფერი, გარეგნობა, ფორმა და სხვა თვისებები "გარდაიქმნებიან რაღაც ღვთაებრივში" (იქვე). მისი განჭვრეტით, ერთადერთი, რაც აღდგომისას ხორციელად განასხვავებს ერთმანეთისაგან პიროვნებებს - იქნება ამქვეყნადვე დაუნჯებული ცოდვა-მადლი: "ყოველი ადამიანის განმასხვავებელ იერს გვაუწყებენ არა სტიქიონები, არამედ მანკიერებათა და სათნოებათა განსაკუთრებულობა" (იქვე), - დაასკვნის დიდი მოძღვარი. ამგვარად, სხეული მიაღწევს თავის უმთავრეს დანიშნულებას – იყოს სარკე სულისა.

საბაწმინდელი მოძღვრის უწყებითაც, საბოლოო სამსჯავროს შემდეგ ურჯულონი და ცოდვის მოქმედნი საუკუნო ცეცხლს მიეცემიან, ხოლო "სიკეთის მოქმედნი კი გამობრწყინდებიან, როგორც მზე, ანგელოზებითურთ, საუკუნო ცხოვრებისათვის ჩვენს უფალ იესო ქრისტესთან" (წმ. იოანე დამასკელი, "მართლმადიდებლური...", დასახ. ნაშრომი, თავი მეასე, გვ. 465).

ეგევეს რჯულმდებლობს წმინდა მაკარი დიდი. ეგვიპტელი მოსაგრის სწავლებით, ქარიზმატული გარდაქმნის სისავსე მხოლოდ საყოველთაო აღდგომისას იქნება შესაძლებელი. ესქატოლოგიურ ჟამს ადამიანისაგან ამსოფლადვე მოხვეჭილი სულიერი ნაყოფები "ჴორცთა ზედა მისთა გამოჩნდებიან" (მაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, დასახ. გამოცემა, თავი XXIII, გვ. 388). თუკი წმინდანთა სხეულები ზეციური ნათლით გასხივოსნდებიან, ცოდვილთა სხეულები "ბნელ და უშუერ და სავსე სირცხჳლითა გამოჩნდენ გარეგან" (იქვე). ფაქტობრივად, ადამიანი თავად არის თავისსავე მსჯავრზე თვითუფლებრივი, "რამეთუ რაჲცა ვინ აქა შინაგან დაიუნჯოს, იგივე მუნ გარეგნით გამოჩნდების" (იქვე).

ღვთაებრივი პავლე გვაუწყებს: "რაჲცა-იგი სთესოს კაცმან, იგიცა მოიმკოს. რამეთუ რომელმან სთესოს ჴორცთა შინა თჳსთა, ჴორცთა მიერ თჳსთა მოიმკოს ხრწნილებაჲ; ხოლო რომელმან სთესოს სულსა თჳსსა, სულისაგან თჳსისა მოიმკოს ცხორებაჲ საუკუნოჲ" (გალ. 6:7-8). რამდენადაც დაულევნელია საუნჯე, იმდენადვე გაცხადდება ეს სამომავლო ნათლიერ სამოსში.

ამიტომაც მოგვიწოდებს მაკარი დიდი და მასთან ერთად მთელი საეკლესიო კრებული, რომ წმინდა სარწმუნოებითა და მცნებათა აღსრულებით - "მცირესა ამას ჟამსა კეთილად ვიღუაწოთ" (იქვე) და, ბოროტ ვნებათაგან განთავისუფლებულნი, უფლის მეორედ მოსვლისას, სპეტაკ სამოსში გაბრწყინებულნი - "ქრისტეს თანა ვსუფევდეთ (=ვმეფობდეთ, ი. გ.) განსუენებითა საუკუნოჲთა" (იქვე, გვ. 389).

 

* * *

ლექსიკონი

(არაბული ციფრებით მითითებულია ქადაგების ტექსტის თავების ნუმერაცია, სადაც ესა თუ ის განსამარტავი სიტყვა გვხვდება)

ამბორის-ყოფა (ამბორს-უყოფდეთ) 34 - მიალერსება (მივეალერსოთ).

ამენ 35 - ჭეშმარიტად, დაე იყოს ასე (ებრ. אמן;ბერძნ. ἀμήν; ლათ. ამენ); შდრ.: "ამინ მოასწავებს: იქმენინ; ვითარ ზედადამბეჭ-დველი რაჲმე დალოცვაჲ" (წმ. გერმანე კონსტანტინეპოლელი, "მოთხრობაჲ ეკლე-სიაებრივი და საიდუმლოებითი"; გვ. 161).

ანუ 15 - ან.

ანუ (არა) 172 - განა.

ანუ (ყოველნივე) 17 - ანდა.

არათუმცა 3 - რომ არა.

არა თქუმა (იტყჳან) 5 - ვერ ლაპარაკი.

არამცირედ 1 - დიდად.

არაოდეს 8 - არასდროს.

არარა 13 - არაფერი.

არასადა 14 - არასდროს.

არა სამართალი 13 - არამართებული, არასწორი.

არა უღირს-ჩენა 6 - უღირსად არმიჩნევა.

არა უწყება (უწყიან) 5 - არცოდნა.

არაფუცვაჲ 32 - არდაფიცება.

არა ცემა (ეცეს) 23 - არმიცემა.

არა ცნობა (უცნობიეს, ცანნ) 133 - ვერშეცნობა, ვერმიხვედრა, ვერგაგება.

არაწმიდა 2 - უწმინდური.

აღებაჲ პირისა 1 - პირის გაღება, გახსნა.

აღმართება (აღემართენით) 25 - ადგომა, გასწორება.

აღმართებული 13, იხ. "ჯუარისსახედ აღმართებული".

აღმასრულებელად წინაჲსწარმეტყუელებისა 20 - წინასწარმეტყველების შესასრულებლად.

აღმოკოდა (აღმოჲკოდების) 13 - მოკვეთა, ამოძირკვა.

აღსაარებაჲ 12 - აღიარება (სარწმუნოების).

აღსრულებაჲ 32 - შესრულება; იხ. "საქმით აღსრულებაჲ".

აღუვსებელობაჲ 24, იხ. "ნებებათა აღუვსებელობაჲ".

აღუჴოცელი 9, იხ. "მოსაჴსენებელი აღუჴოცელი".

აღშურვება (აღგაშურვებ) 25 - შეშურება.

აღშფოთების-მნებებელი 1 - შეშფოთების, არეულობის მოსურნე//მოსურვე.

აღწევა (აღიწევის) 29 - გადასვლა, აწევა.

აღჴოცა (აღვჴოცოთ) 20 - განადგურება, მოსპობა.

აჩრდილი 26 - ჩრდილი.

აჩრდილი შჯულისა 29 - ძველი აღთქმის აჩრდილი.

აწ 3 - ახლა.

აწ და მარადის 35 - ამჟამადაც და მარადიულადაც, მუდამ.

აწვე 1 - ახლავე.

ბარძიმი 17 - წმინდა ზიარების სასმისი.

ბელიარი 24, იხ. "ბოროტთდასაბამი ბელიარი".

ბორგა (ჰბორგთ) 13 - გაგიჟება, გაცოფება, გაშმაგება, გახელება, ჭკუიდან შეშლა.

ბოროტადმადიდებელი 35 - ბოროტმადიდებელი, სხვადმადიდებელი, უცხოდმადიდებელი; არამართლმადიდებლურად მოაზროვნე.

ბოროტთდასაბამი ბელიარი 24 - ბოროტების წყარო, მომგონი ეშმაკი.

ბრალი 32, იხ. "საზარელება ბრალისა".

ბჭეთა ჴშულთა შესლვაჲ 7 - დაკეტილ კარებში შესვლა.

ბჭობაჲ სამართლისა 4 - სამართლიანი განსჯა.

გამოსახვითი 12 - გამოხატული, გამოსახული.

გამოწერაჲ 9 - გამოსახვა.

გამოხატვა 6 - გამოსახვა.

გამოხატვაჲ 9 - გამოსახვა.

გამოხატული 34 - გამოსახული.

გამოხატულობაჲ 14 - გამოსახვა.

განბერილი 13 - გაბღენძილი, გათავხედებული.

განბჭობა 19, იხ. "ესრესახედ განბჭობა".

განვრცობა 10 - აქ: გაგრძელება (სიტყვისა).

განზრქომილი ამპარტავანებითა 25 - ამპარტავნებით გათავხედებული, განლაღებული.

განკაცებაჲ 2 - ადამიანური ბუნების მიღება, შეთვისება; ხორცშესხმა (ძე ღმერთისა).

განკაცებული ღმერთი 29 - ხორცშესხმული ღმერთი (იესო ქრისტე).

განკრთომილება 18, იხ. "საზარელი განკრთომილება".

განკუთნვილი 34 - მიკუთვნებული, განწესებული, განჩინებული.

განმართება 13 - გასწორება.

განმართებაჲ 25 - გასწორება.

განპყრობაჲ ჴელთა 11 - ხელების გაშლა.

განრინება (განერნენ) 32 - თავის დაღწევა, გადარჩენა, ხსნა.

განსაკრთომელი მოსლვაჲ 29 - საკვირველი მოსვლა (მეორედ მოსვლა).

განსწავლაჲ წინააღმდგომთა 33 - მოწინააღმდეგეები დამოძღვრა, სწავლა.

განუყოფელი 8 - დაუცალკევებელი, დაუყოფელი.

განფრთხობა (განიფრთხვეთ) მთრვალობისაგან 25 - სიმთვრალისაგან გამოფხიზლება.

განქარვება ზრახვისა 24 - განზრახვის, ჩანაფიქრის გაუჩინარება, გაქრობა, მოსპობა.

განქიქება (განაქიქნა) 3 - შერცხვენა; გაკიცხვა.

განყოფილი 8 - განცალკევებული, დაყოფილი.

განშჯაჲ 19, იხ. "სიმართლით განშჯაჲ სოფლისა".

განჩინებაჲ 18, იხ. "განცემა განჩინებისა".

განცდა (განვიცდით) 8 - განჭვრეტა, შეცნობა, შეგრძნობა, აღქმა.

განცემა (განსცის) განჩინებისა 18 - განაჩენის გამოტანა; ბრძანების გაცემა.

განცოფებული 2 - გაგიჟებული, გაცოფებული, გახელებული.

განწვალებული 1, იხ. "უმეცრებით განწვალებული".

განჭრაჲ ხატთა 24 - ხატების დაშორება, გათიშვა, განცალკევება.

განჴორციელება (განჴორციელდა) 8 - ხორცშესხმა, განკაცება, ადამიანად გახდომა (ძე ღმერთისა).

განჴორციელებაჲ ღმრთისა სიტყჳსა 21 - საღვთო ლოგოსის, ძე ღმერთის ხორცშესხმა, ადამიანად გახდომა, განკაცება.

გარდამოჴდომა 27 - გადმოსვლა, ჩამოსვლა.

გარემიქცევა ზრახვისა 242 - განზრახვის, ჩანაფიქრის უკუგდება, უარყოფა (შდრ. წმინდა გიორგი მთაწმინდლის რედაქცია: "შეურაცხ-ყვნის გულისსიტყუანი... შეურაცხ-ყვნის ზრახვანი" (ფს. 32.10); შდრ. ბერძნ. ἀθετεῖ δὲ λογισμοὺς... ἀθετεῖ βουλὰς LXX).

გარეშეუწერელად 6 - შემოუსაზღვრელად.

გარეშეუწერელი ღმერთი 26 - შემოუსაზღვრელი ღმერთი.

გარეშეწერილქმნაჲ 6 - შემოსაზღვრულობა.

გარნა 23 - გარდა.

გება (ეგო) 6 - ყოფნა, დარჩენა (დარჩა).

გებულნი საკურთხეველნი 15 - შექმნილი,აშენებული საკურთხევლები.

გესლიანი შჯულისდებაჲ 1 - გესლიანი, შხამიანი რჯულდება, კანონი.

გინა 152 - ან, ანდა.

გინებულ-ყოფა (გინებულ-მყავთ) 18 - შეურაცხყოფა (შეურაცხმყავით).

გიხაროდენი 30 - მისალმების ფორმულა (შდრ. ბერძნ. χαίρειν II იოვანე 1.10-11).

გონება 2 - გონება, ფიქრი, მიჩნევა.

გონებად მოღება 32 - აქ: გახსენება; გააზრება, გაცნობიერება.

გონებაჲ 12 - გონება, აზროვნება, ცნობიერება; იხ. "გონებად მოღება"; "კუალი გონებისა".

გუამნი წმიდათანი 35 - წმინდანთა სხეულები.

გუამოვნება 35 - ჰიპოსტასი, პირი (ერთი ღმერთის სამპიროვნების განმსაზღვრელი ცნება; ბერძნ. ἡ ὑπόστασις, ლათ. persona).

გულება (ეგულების) 20 - დაპირება (აპირებს), მოლოდება.

 

დაბადება 14, იხ. "ნებებით დაბადება".

დადგრომაჲ 35 - შეჩერება, დაყენება.

დადგრომილი 30, იხ. "მოუქცეველად დადგრომილი".

დადება (დავდვათ) 13 - დაწესება.

დაზულება 29 - დაშლა, დარღვევა.

დათრგუნვა (დასთრგუნევდით) 21 - გათელვა.

დაკჳრვება (ნუ დაგიკჳრდების) 30 - გაოცება, გაკვირვება (ნუ გაოცდები, ნუ გაგიკვირდება).

დაკუეთება 25 - დანარცხება, დაცემა.

დამოკიდებული ძელსა 33 - ხის ძელზე ჩამოკიდებული.

დამოცჳვნება (დამოცჳოდინ) 29 - ჩამოცვენა.

დამტევებელი 25 - დამტოვებელი.

დამტევნელი 9 - მიმღები, შემწყნარებელი.

დამტკიცება (დავამტკიცე, დამიმტკიცებიეს) 313 - დადასტურება.

დამშჭუალვაჲ 4 - მილურსმვა.

დამშჭუალული 2 - მილურსმული.

დამჴუება (დაამჴუა) 11 - დამხობა, დამარცხება, განადგურება.

დატევება (დაუტევეთ) 34 - მიტოვება, ზურგის შექცევა.

დატევნაჲ 26 - მიღება, შეწყნარება.

დაუპყრობელი პირი 18 - შეუკავებელი, შეუჩერებელი პირი.

დაუწყნარებელი და უცნობოქმნული 32 - მშფოთვარე და გონებადაკარგული, უგუნური.

დაფლვაჲ 4 - დამარხვა, დასაფლავება.

დაღათუ 13 - თუნდაც.

დაღაცათუ 2 - თუმცა.

დაღაცათუ 32 - თუნდაც.

დაყოფა (დაიყვედ) 8 - დახურვა, დახშვა, მოკეტვა.

დაცემულებაჲ 25 - დაცემა, დავარდნა (სულიერი).

დაცემული 22, იხ. "მძჳნვარედ დაცემული".

დგმა (ათქს) 5 - ქონა (აქვთ).

დგომაჲ 22 - დადგომა.

დედა 342, იხ. "ღუაწლითშემოსილი დედა"; "ჴორციელად დედა".

დედობრივი 34 - ქალური, დედაკაცური.

ეგევითარი 31 - ასეთი, მაგნაირი.

ეგრეთვე 11 - ასევე.

ეგრეთღა 30 - შემდგომღა.

ელენი 7 - წარმართი (იხ. შენ. IX).

ერთბამობითი ზედაობაჲ 34 - საერთო ძალისხმევა.

ესევითარი 12 - ასეთი, ამგვარი.

ესოდენ 18 - იმდენად.

ესოდენი თავსმდებობაჲ 27 - იმდენი შუამდგომლობა.

ესრეთ 18 - ამგვარად, ამნაირად.

ესრესახედ განბჭობა (განიბჭობვის) 19 - ამგვარად, ასე განსჯა, განჩინება, გადაწყვეტა.

ეჰა 18 - ვაი.

ვაცი 9 - მამალი თხა; ერთი წლის თიკანი.

ვერარა 15 - ვერაფერი.

ვიდრე 30, 32 - ვიდრე.

ვიდრე 35 - თითქოს.

ვიდრემდის 18 - სანამდე.

ვიეთნიმე მათგანი 31 - რომელიმე მათგანი.

ვიეთნიმე 35 - ზოგიერთი.

ვითარ 5 - როგორ.

ვითარ-ესე 2 - როგორც.

ვითარ-იგი 23 - როგორც.

ვითარმედ 22 - რომ.

ვითარცა 112 - როგორც.

ვინაჲთგან 1 - რადგანაც.

ვინაჲცა 30, 32 - ამის გამო.

ვისდამე მიმართ 31 - ვინმეს მიმართ.

ვისმე 30 - ვინმე, რომელიმე.

ვნებაჲ 7, იხ. "ჯუარისამიერი ვნებაჲ".

 

ზედაობაჲ 34, იხ. "ერთბამობითი ზედაობაჲ".

ზენა 23 - ზემოთა, ზეციური.

ზეშთა სიწმიდე 3 - ზეციური, უზენაესი სიწმინდე.

ზიარებაჲ 30 - მოზიარეობა, მეგობრობა, ერთობა, თანამონაწილეობა.

ზრახვა (ეზრახებოდა, ეზრახა) 16, 27 - საუბარი, ლაპარაკი, განდობა.

ზრახვაჲ 244, იხ. "განქარვება ზრახვისა"; "გარემიქცევა ზრახვისა".

ზუარაკი 9 - ხბო.

ზღჳს-მყოფი 9 - ზღვის ბინადარი.

თავსმდებობაჲ 27, იხ. "ესოდენი თავსმდებობაჲ".

თანააღრევა (თანააღერევით) 30 - შერევა, შეთქვეფა.

თანადაუსაბამო 82 - უსაწყისო, მარადიული.

თანალმობაჲ 33, იხ. "მიზეზი თანალმობისა".

თანამდები 35 - მოვალე, პასუხისმგებელი (შდრ. ბერძნ. ἔνοχος ).

თანამზრახვალი 24 - თანამზრახველი, თანამბჭობელი, თანამოაზრე.

თანაწარსავალი სიტყჳსა 24 - საუბრის, ჰომილიის, ქადაგების ძირითადი თემის გვერდის ავლა, გამოცვლა.

თითოსახეთა ძელთაგან შექმნულნი 16 - სხვადასხვა ხისგან გაკეთებული.

თჳთთარგმანებული 9, იხ. "წიგნი თჳთთარგმანებული".

თჳნიერ საოცარყოფისა 12 - მოჩვენების გარეშე.

თჳსებით მსახურ-ქმნა (მსახურ-ვექმნენით) 35 - თვისობრივად მსახურება (ვემსახუროთ).

თქუენებრ 13 - თქვენსავით.

თქუენმიერცა 4 - თქვენგანაც, თქვენი მხრიდანაც.

თქუმული 9, იხ. "წინაჲთვე თქუმული".

კადნიერებით 21 - თავხედურად.

კათოლიკე ეკლესია 1 - საყოველთაო, მსოფლიო ეკლესია (იხ. შენ. II).

კაპანთა ყვანებაჲ 28 - უფსკრულებში წაყვანა.

კაცი 62 - ადამიანი.

კაცისსახე ხატი 4 - ადამიანის მსგავსი ხატი.

კაცობრივი 11 - ადამიანური.

კეთილი 34 - სიკეთე.

კერძოვირი 9 - ჯორი.

კითხვა 11 - შეკითხვა.

კითხვაჲ 1, იხ. "მდაბიორი კითხვაჲ".

კჳრიაკე სათაურში, იხ. "პირველი კჳრიაკე".

კუალად 7 - კვლავ.

კუალად 10, 14 - ისევ.

კუალად 26 - კიდევ.

კუალად 29 - შემდეგ.

კუალად-გება (კუალად-გუაგებს) 35 - უკუმიგება, სამაგიეროს მიზღვა, დაბრუნება.

კუალადქცევაჲ 30, იხ. "მრავალგზის კუალადქცევაჲ".

კუალი გონებისა 6 - აზროვნების გზაკვალი.

კუეთებაჲ 24 - შებრძოლება, შერკინება.

კურთხევად შეცვალება (შეიცვალა) 4 - აქ: ნაკურთხად გახდომა.

კურო 9 - ხარი.

ლოცვა (გლოცავ) 12, 25 - დალოცვა (დაგლოცავთ).

მამა 26, 342 - წინაპარი; სასულიერო პირი; მამაკაცი.

მამათმთავარი 26 - პატრიარქი (ბიბლიური).

მარადის 35, იხ. "აწ და მარადის".

მართლ 13 - სწორად, პირდაპირ.

მართლგანმკუეთელობაჲ 5 - სამართლიანი განსჯა.

მარტო 4 - მხოლოდ, მარტო.

მარტოდ 30 - ცალკე.

მაფუცებელი 32, იხ. "უსამართლოდ მაფუცებელი".

მაცხოვარი 10 - მხსნელი, გადამრჩენი, ცხოვრების, ცხონების მომნიჭებელი (იესო ქრისტე).

მახლობელი 18 - ახლოს მყოფი.

მგმობარი 19 - მლანძღველი.

მდაბიორი კითხვაჲ 1 - მდაბიო შეკითხვა.

მემრუშე 232, იხ. "ნათესავი ბოროტი და მემრუშე".

მეოხებაჲ 35 - შუამდგომლობა, შემწეობა.

მერმე 35 - მომავალი, შემდგომი.

მერმეცა 1 - ასევე, შემდეგ, კიდევ.

მეცნიერებაჲ ჭეშმარიტებისა 30 - ჭეშმარიტების ცოდნა, მიხვედრა, გაგება.

მეხდატეხილობითი სიტყუა 1 - მეხდაცემული სიტყვა, სწავლება, მოძღვრება.

მთრვალობაჲ 25, იხ. "განფრთხობა მთრვალობისაგან".

მთხრებლი 28 - ორმო.

მიგებაჲ 19 - მიზღვა.

მიდგომილებაჲ 7 - ჩასახვა.

მიერითგან 25 - მას შემდეგ.

მიერკერძო ჯუარი 2 - მიღმიერი ჯვარი.

მიზეზ-დგმა (მიზეზ-იდგამთ) 14 - მომიზეზება (იმიზეზებთ).

მიზეზი თანალმობისა 33 - თანაგრძნობის მიზეზი.

მიმადლება 17 - მინიჭება.

მიმართ სათაურში - წინააღმდეგ; იხ. "ვისდამე მიმართ".

მიმთხუევა (მიემთხჳა) 27 - მიღწევა, მიახლება (მიაღწია, მიეახლა).

მიმოყვანებაჲ უსწავლელობითი 10 - უცოდინარი წაყვან-წამოყვანა.

მიმქუმელად მიყვანება (მიიყვანა) 27 - შუამდგომლად წაყვანა.

მინიჭება (მიენიჭენ) 24 - ბოძება (ებოძოს).

მისდავე მსგავსად 11 - ამნაირადვე.

მიქცევა (მიიქცეს) 32 - მიბრუნება, დაბრუნება (მიუბრუნდეს, დაუბრუნდეს).

მიყვანება 27, იხ. "მიმქუმელად მიყვანება".

მიძღუანება (მიუძღჳთ) 6 - გაძღოლა, წაყვანა.

მიწევნა 32, იხ. "სიკუდიდმდე მიწევნა".

მიწისაგანი 14 - მიწიერი, მატერიალური, ნივთიერი.

მკითხველი 12 - შემკითხველი.

მლიქნელობა 24 - პირმოთნეობა, პირფერობა.

მნებებელი 21, იხ. "აღშფოთების-მნებებელი".

მოაქამდე 14 - აქამდე, ამ დრომდე.

მოკუდინება (მოაკუდინებს) 5 - მოკვლა (კლავს).

მოკუეთა (მოეკუეთენ) 13 - მოჭრა, მოკვეთა (მოიჭრას, მოიკვეთოს).

მომატყუებელცა გჳრგჳნთა 34 - გვირგვინთა შემძენიც; გვირგვინთა მომასწავებელიც.

მომგონებელი 22 - მომფიქრებელი.

მომსრველი 22, იხ. "წარპარვაჲ მომსრველისა".

მორწმუნეყოფად საგონებელი 35 - მორწმუნედ მისაჩნევი, საფიქრებელი.

მოსათხრობელი შემოკლებითად 9 - მოკლედ განმარტებული, გადმოცემული, ნაუწყები.

მოსასრველად 18 - მოსასპობად, ამოსახოცად.

მოსაჴსენებელად 7 - გასახსენებლად, მოსაგონრად.

მოსაჴსენებელი აღუჴოცელი 9 - წაუშლელი, დაუვიწყებელი მოსაგონარი, გასახსენებელი.

მოსურნე 16 - მსურველი.

მოუქცეველად დადგრომილი 30 - (სარწმუნოებაზე) მოუბრუნებლად დარჩენილი.

მოქცევა (მოიქეცინ) 13 - მობრუნება, შემობრუნება, მოტრიალება (სარწმუნოებაზე).

მოქცევაჲ 32 - მობრუნება, შემობრუნება, მოტრიალება (სარწმუნოებაზე).

მოღება (მოვიღოთ) 2 - დაბრუნება (დავიბრუნოთ; შდრ. ბერძნ. ἀπολάβωμεν, საწყ. ფორმა ἀπολαμβάνω, გალ. 4.5).

მოღება (მოვიღოთ) 29 - მიღება (მივიღოთ); იხ. "გონებად მოღება".

მოძაგება (მოვიძაგოთ) 35 - მოძულება.

მოჴსენება (მოგაჴსენე) 30 - გახსენება; შეტყობინება.

მრავალგზის კუალადქცევაჲ 30 - მრავალჯერ მიბრუნება.

მრავალი 29 - ბევრი.

მსახველობაჲ 15 - გამოსახვა, გამოხატვა.

მსახურ-ქმნა 35, იხ. "თჳსებით მსახურქმნა".

მსგავსებითა ურთიერთას 23 - ერთმანეთის მსგავსებით.

მსოფლელი 9 - მდაბიო.

მუნ 23 - იქ.

მშჯავრი სიმართლისა 31 - სამართლიანი განაჩენი (შდრ. გიორგისეული რედაქცია: "განკითხვანი სიმართლისა შენისანი" ; ბერძნ. τὰ κρίματα τῆς δικαιοσύνης σου ).

მცირედი 29 - ცოტა.

მცნება (ამცნებთ) 2 - დამოძღვრა, სწავლება, შეტყობინება.

მძლე-ქმნა (მძლე-ვექმნეთ) 34 - დაძლევა, დამარცხება, გამარჯვების მოპოვება.

მძჳნვარედ დაცემული 22 - საშინლად დამხობილი, დავარდნილი (სულიერად).

მწარედ 18 - სასტიკად.

მწვალებელი სათაურში, იხ. "ყრმისგონება მწვალებელი".

მხოლო 14 - მხოლოდ, მარტო.

ნაბერწყალი ურწმუნოებისა 12 - ურწმუნოებისნაპერწკალი.

ნათესავი ბოროტი და მემრუშე 232 - ბოროტი და მრუში მოდგმა, ჯიში, ტომი, ხალხი, ერი; იხ. `უღმრთო ნათესავი~.

ნათლის-ღება 27 - მონათვლა.

ნამდჳლვე 13 - ნამდვილად.

ნამუშაკევი 17 - შექმნილი, გაკეთებული.

ნაქმნევი 7, იხ. "ფერით ნაქმნევი".

ნება (ჰნებავს) 5 - სურვილი, ნდომა.

ნებებათა აღუვსებელობაჲ 24 - სურვილთა დაუკმაყოფილებლობა.

ნებებით დაბადება (დაჰბადა) 14 - ნებაყოფლობით, თავისუფალი ნებელობით, სურვილით შექმნა, გაჩენა, წარმოშობა (სამყაროსი).

ნებსით 4 - ნებით.

ნერწყუვა (ჰნერწყუევდით) 21 - შეფურთხება.

ნივთი 6 - მატერია; ფიზიკური, მატერიალური აგანი.

ნივთიერი ხატი 292 - მატერიალური, ფიზიკური, ხილვადი ხატი.

ნივთ საუკუნოჲსა ცეცხლისა 32 - მარადიული ცეცხლის საგანი, ობიექტი.

ნიში 7 - ნიშანი.

ნუუკუე 28 - ვაითუ.

ნუუკუე არა 17 - განა არა.

ნუღარაჲთ 28 - ნუღარაფრით.

ნუცა 302 - ნურც.

ოდენ 13 - მარტო, მხოლოდ.

ოდესცა 12 - ოდესმე.

ორღანო სიკუდილისა სამდღითისა 2 - სამდღიანი სიკვდილის იარაღი, ინსტრუმენტი (შდრ. ბერძნ. τὸ ὄργανον; ლათ. ინსტრუმენტუმ; რუს. орудие).

პირველ 8, 154, 35 - უწინარეს, ადრე.

პირველად 30 - უპირველესად, უწინარესად.

პირველთქუმულთავეთანა 17 - ადრე, ზემონათქვამთან ერთად.

პირველი 34 - ადრინდელი, თავდაპირველი.

პირველი კჳრიაკე სათაურში - პირველი კვირადღე (დიდმარხვის).

პირველი მამა 14 - პირველმშობელი.

პირი (ერთი) 8, 35 - ჰიპოსტასი, გვამოვნება; იხ. "გუამოვნება".

პირმშოჲსა სახისა აღწევა (აღიწევის) 29 - არქეტიპამდე, პროტოტიპამდე აწევა, გადასვლა, მიწევნა.

პირმშოჲსა სახისა სიკეთე 29 - პროტოტიპის, არქეტიპის მშვენიერება.

პირუტყუებაჲ 34, იხ. "წარმართებითი პირუტყუებაჲ".

პოვნა (ეპოვნენ) 16 - პოვნა.

პოვნა (იპოვების) 17 - გამოჩენა, აღმოჩენა.

პურისა წილ 17 - პურის ნაცვლად, მაგივრად.

პური წინადაგებისა 17 - შესაწირი პური.

ჟამი 23 - დრო, ხანი.

ჟამისწირვაჲ 17, იხ. "ჭურჭელნი ჟამისწირვისა".

რამეთუ 2 - რადგან.

რაჲთა 1 - რომ.

რაჲ-მე 19 - რა (კითხვ. ნაცვალ.).

რაჲსა 11 - რატომ.

რაჲსათჳს 12 - რატომ.

რაჲსათჳსღა 4 - რაღატომ.

რაჲსმე 29 - რამე.

რაჟამს 19 - როცა, რა დროსაც.

რასმე 35 - რამე.

რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით 24 - თითქოს საეჭვოდ და მოჩვენებითობით.

რეცა ცუდ საგონებელქმნაჲ 23- თითქოს ცუდად მისაჩნევი.

რვალი 17 - ბრინჯაო.

რომელი 2 - ვინც.

რომელი 5 - რომელიც.

რომელი-ესე 11 - რომელიც, რაც.

რომელი-იგი 14 - რომელიც.

რომელისა ჯერისათჳს 2 - რისთვის.

რომელნიმე 172 - ზოგიერთი.

რქუმა (მარქუთ) 12 - თქმა (მითხარით).

რწმენა (გურწმენეს) 23 - დაჯერება (დავიჯეროთ).

რწმუნება 17, იხ. "უცთომელად რწმუნება".

საგონებელი 12, იხ. "მორწმუნეყოფად საგონებელი".

საგონებელობა 24, იხ. "რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით".

საგონებელქმნაჲ 23, იხ. "რეცა ცუდ საგონებელქმნაჲ".

სადმე 2 - იქნებ; შეიძლება.

საეჭუ 12 - საეჭვო.

საზარელება ბრალისა 32 - დანაშაულის საშინელება, სისაძაგლე.

საზარელი განკრთომილება 18 - საძაგელი შეშინება.

სათნოყოფაჲ 32 - მოწონება.

სათნოყოფილი 35, იხ. "საუკუნითგან ღმრთისა სათნოყოფილი".

საკუთრება 34 - კუთვნილება.

სალმობიერი ჭირი 20 - მტკივნეული გაჭირვება.

სამართალი 4, იხ. "ბჭობაჲ სამართლისა"; "არა სამართალი".

სამართლად 7 - სამართლიანად, მართებულად.

სამდღითი 2, იხ. "ორღანო სიკუდილისა სამდღითისა".

სამე 21 - მაშ.

სამკაულყოფაჲ 9 - შემკობა, გამშვენება.

სამსახურებელი ხატი 1 - თაყვანსაცემი, მსახურებული ხატი.

სამსახურებელი 17 - მოსახმარი.

სამღდელო ჭურჭელი 34 - წმინდა, საეკლესიო ჭურჭელი.

სამწმიდა 26 - წმინდა სამება ღმერთი.

სამწმიდაობითი ქებაჲ 26 - წმინდა სამების საგალობელი.

საოცარყოფაჲ 12, იხ. "თჳნიერ საოცარყოფისა".

სარო 2 - კიპარისი.

სარწმუნო 292 - სანდო.

სარწმუნოყოფად 13 - სანდოდ, სარწმუნოდ.

სასოებით 18 - იმედიანად.

სასყიდელი 29 - საზღაური, მისაგებელი, სამაგიერო, გასამრჯელო.

სასწაული 7 - სასწაული.

სასწაული ხატისა 232v- ხატის ნიშანი.

სატანა 24 - ეშმაკი, ბელიარი, ბელზებული, ლუციფერი, დაცემული ანგელოზი (იხ. შენ. XXVI).

საუკუნითგან ღმრთისა სათნოყოფილი 35 - დასაბამიდან ღვთისთვის მოსაწონი.

საუკუნო 32, იხ. "ნივთ საუკუნოჲსა ცეცხლისა".

საქმე 7, 23 - საქმიანობა.

საქმე 11, 13 - ამბავი.

საქმეთაებრ 19 - საქმიანობის, მოღვაწეობის შესატყვისად, შესაბამისად.

საქმით აღსრულებაჲ 9 - საქმედ ქცევა, ქმედებაში მოყვანა, რეალიზება.

საქრისტეანო ხატი 5 - ქრისტიანული ხატი.

საჩუენებელ-ყოფა (საჩუენებელ-ყვნა) 3 - გაცხადება, წარმოჩენა (გააცხადა, წარმოაჩინა).

საცთურეანი და უღმრთოებითი შჯული 35 - მცდარი და უღმერთო დოგმატი.

საცნაური ქერობინი 26 - სულიერი, გონისმიერი, ნოეტური, უნივთო, არამატერიალური ქერუბიმი (იხ. შენ. XIV).

საცხორებელი 17 - საცხონებელი.

საწარმართო კერპი 5 - წარმართული კერპი.

საწყალობელი 32 - საცოდავი.

საჭირო 9 - აუცილებელი.

საჭურველი 2 - იარაღი.

სახე 292, იხ. "პირმშოჲსა სახისა აღწევა"; "პირმშოჲსა სახისა სიკეთე".

სახე ტრედისა 27 - მტრედის ნიმუში.

სახით 26 - სახეობრივად, ტროპულად, სიმბოლურად, ალეგორიულად.

სახითა ტრედისაჲთა 27 - მტრედის მსგავსად, სახით.

საჴმარი 9 - გამოსადეგი, საჭირო.

სიბორგილეთა ურგებობა 14 - სიცოფეთა, სიგიჟეთა უსარგებლობა, გამოუსადეგრობა.

სიკეთე 29, იხ. "პირმშოჲსა სახისა სიკეთე".

სიკუდიდმდე მიწევნა (მიიწეოდა) 32 - სიკვდილამდე მისვლა, მიღწევა.

სიმართლით განშჯაჲ სოფლისა 19 - სამყაროს სამართლიანი განკითხვა, გასამართლება.

სიმტკიცე 35 - სიმყარე, სიმაგრე.

სირცხჳლეულ-ქმნა (სირცხჳლეულ-იქმნნედ) 8 - შერცხვენა (შერცხვეთ, რცხვენოდეთ).

სიტყჳერება 34, იხ. "ქრისტეანებრითი სიტყჳერება".

სიტყჳსგებაჲ 1, იხ. "წინააღმდგომითი სიტყჳსგებაჲ".

სიტყჳსთხრობა 9 - გადმოცემა, უწყება.

სიტყჳს-ყოფა (სიტყუაჲ-ვყოთ) 1 - კამათი, დავა.

სიტყუა სათაურში - ქადაგება, ჰომილია; იხ. "თანაწარსავალი სიტყჳსა".

სიტყუა 1 - სიტყვა.

სიტყუა (ვითხოვოთ) 1, იხ. "განჴორციელებაჲ ღმრთისა სიტყჳსა".

სიქადული 22 - სიამაყე.

სიწმიდეთა უზეშთაესი 26 - სიწმინდეზე უზენაესი, აღმატებული.

სკიპტრა 3 - სამეფო ჯოხი, ქართულად "ფაენი" ჰქვიან; ესე არს სამეფო კვერთხი (ჯოხი), რომელსა თავსა ზედა არს სვირი (და ჯვარი მცირე); სამეფო კვერთხი, როგორც მეფის ძალაუფლების ნიშანი (ქეგლ-ი, ტ. VI); შდრ. ბერძნ. τὸ σκῆπτρον.

სოფელი 14, იხ. "ყოველი სოფელი"; "სიმართლით განშჯაჲ სოფლისა".

სრულ-ყოფა (სრულ-ყო) 14 - სრულქმნა.

სულთა წარწყმედაჲ 34 - სულთა დაღუპვა.

სურვიელი 14 - მოსურნე, მსურველი.

სწავლა (გჳსწავიეს) 2 - სწავლა.

სწავლაჲ 23 - მოძღვრება, სწავლება.

სწავლული 29, იხ. "წინააღდგომით სწავლული".

სხმა (ასხენ) 52 - ქონა (აქვთ).

სხჳთი-სხუად 10 - ერთიდან მეორეზე.

ტაკუკი 17 - პატარა სახელურიანი საეკლესიო ჭურჭელი ბარძიმში ღვინისა და მდუღარების ჩასასხმელად.

უბრალო 21 - უდანაშაულო.

უეჭუელად 2 - დაუეჭვებლად.

უზეშთაესი 26, იხ. "სიწმიდეთა უზეშთაესი".

უკუე 12 - მაშ.

უკუეთუ 8 - თუ, თუკი.

უკუეთუმცა 21 - თუკი.

უკუნითი-უკუნისამდე 28 - სამარადისოდ.

უმეცრებაჲ 25, იხ. "ჰრული უმეცრებისა".

უმეცრებით განწვალებული 1 - უგუნურებით, უმეცრებით სქიზმაში მყოფი, განხეთქილი.

უმეცრებითი ურწმუნოებაჲ 34 - უმეცრული, უგუნური ურწმუნოება.

უნაკლულო 9 - უნაკლო.

უნივთო ბუნება 6 - არამატერიალური, არაფიზიკური, უქმნელი ბუნება.

უპატივო 18 - შეურაცხყოფილი, პატივახდილი, აბუჩად აგდებული.

უპატიოება 18 - შეურაცხყოფა.

ურგებობა 24, იხ. "სიბორგილეთა ურგებობა".

ურთიერთას 23, იხ. "მსგავსებითა ურთიერთას".

ურწმუნო 23 - არასანდო.

უსაკუთრესი 9 - უმჯობესი.

უსამართლოდ მაფუცებელი 32 - უსამართლოდ დამაფიცებელი.

უსრულესი 10 - უფრო სრულყოფილი.

უსულო ძელი 2 - მატერიალური, ნივთიერი ხე.

უსწავლელი წიგნისკითხვისა 9 - წერაკითხვის უცოდინარი.

უსწავლელობაჲ 10 - უცოდინრობა.

უსწავლელობითი 1, იხ. "მიმოყვანებაჲ უსწავლელობითი".

უტყუველი ღმერთი 14 - უტყუარი, მართალი ღმერთი (ბერძნ. ὁ ἀψευδὴς θεὸς ).

უფროჲსღა 5 - უფრო მეტად.

უფროჲსად კურთხეული 35 - უმეტესად კურთხეული.

უფსკრული 7, 21 - სიღრმე.

უქცეველად 8 - უცვლელად.

უღირს-ჩენა 6, იხ. "არა უღირს-ჩენა".

უღმრთო ნათესავი 7 - უღმერთო მოდგმა, ჯიში, ტომი, ხალხი, ერი;

უჩინო-ქმნა (უჩინო-იქმნებოდის) 29 - გაუჩინარება, გაქრობა.

უჩინოყოფაჲ 21 - გაუჩინარება, გაქრობა.

უცვალებელად 8 - შეუცვლელად.

უცთომელად რწმუნება (ირწმუნების) 17 - შეუმცთარად დაჯერება.

უცთომელობა 34 - შეუმცდარობა.

უცნებაყოფაჲ 24, იხ. "რეცა საგონებლობით და უცნებაყოფით".

უცნობოქმნული 32, იხ. "დაუწყნარებელი და უცნობოქმნული".

უწესოებაჲ 7 - უსამართლობა, უკანონობა.

უწინააღმდგომესი 12 - უმეტესად მოწინააღმდეგე.

უწყება 5, იხ. "არა უწყება".

უხილავი 7 - არამატერიალური, გონისეული, სულიერი, ნოეტური; ზეგრძნობადი, დაუნახავი, უჩინარი.

ფერება 6 - ფერი, ფეროვნება.

ფერით ნაქმნევი 7 - საღებავით გაკეთებული, შექმნილი.

ფერჴთმყვანებელი შეუცთომელად 9 - შეუმცდარად, უცდომელად წამყვანი, მიმყვანი.

ფუცვა 313 - დაფიცება.

ფუცვაჲ 31 - დაფიცება.

ქებაჲ 26, იხ. "სამწმიდაობითი ქებაჲ".

ქერობინი 16, იხ. "საცნაური ქერობინი".

ქმნა (იქმნა) 2 - ყოფნა (გახდა).

ქმნა (იქმნებიან) 15 - კეთება (კეთდებიან).

ქმნად არს (არიან) 17 - გაკეთდება, შეიქმნება.

ქმნაჲ 15 - კეთება.

ქმნული 5 - გაკეთებული.

ქრისტეანებრითი სიტყჳერება 34 - ქრისტიანული გონიერება, სულიერება.

ქრისტესმიერი ღუაწლი 35 - ქრისტესმიერი შრომა, გარჯა.

ქუენა 23 -ქვემოთა, ამქვეყნიური, მატერიალური.

ქუეყანა 7, 23, 29 - მიწა.

ქუეყანასა ზედა 26 - ამქვეყნად.

ქუეყანით ცხოველთა 20 - ცოცხალთა მიწიდან (შდრ. ბერძნ. ἀπὸ γῆς ζώντων Ιερ. 11:19>).

ქუეყნიერი მეფე 18 - ამქვეყნიური, მიწიერი მეფე.

ღაღადებაჲ 4 - ძახილი.

ღირს-ქმნა (ღირს-იქმნენ) 35 - ღირსად გახდომა (ღირსნი გახდნენ).

ღმრთეება 29 - საღვთო ბუნება.

ღმრთივგანბრძნობილი 8 - საღვთოდ, ღვთისაგან განსწავლული, ბრძნად ქცეული.

ღუაწლი 34, იხ. "ქრისტესმიერი ღუაწლი".

ღუაწლითშემოსილი დედა 34 - ღვაწლმოსილი, დაუღალავი დედაკაცი.

ყვანებაჲ 28, იხ. "კაპანთა ყვანებაჲ".

ყოველი 18 - ყველაფერი.

ყოველი სოფელი 14 - მთელი ქვეყანა.

ყოველი ძალი 2 - ყველა ძალა.

ყოვლად 1 - სრულიად, მთლიანად.

ყოფა (იყავნ) 3 - ყოფნა (იყოს).

ყოფა (ნუ იყოფინ) 7 - ქმნა (ნუ იქნება, ნუ მოხდება).

ყოფაჲ 17 - ყოფნა.

ყრმისგონება მწვალებელი 23 - ბავშვის ჭკუის მქონე ერეტიკოსი.

შემზადებული 2 - მომზადებული.

შემთხუევა (შეემთხუევის) 10 - შემთხვევა, მოსვლა.

შემოკლებითად 9, იხ. "მოსათხრობელი შემოკლებითად".

შემოქმედი 7 - შემქმნელი.

შემოწერა (შემოვსწერთ) 7 - შემოსაზღვრა.

შემუსრვაჲ 21 - გათელვა, დამსხვრევა, მოსპობა, განადგურება.

შემძლებელი 5, იხ. "ხედვად შემძლებელი".

შერაცხვა (შეირაცხო) 22 - მითვლა, ჩათვლა, მიჩნევა.

შერაცხილი 6 - მიჩნეული, ჩათვლილი.

შერაცხილი 20 - მითვლილი, ჩათვლილი.

შერთვა (შეურთოთ) 20 - დაგდება, შერევა (დავაგდოთ, შევურიოთ; ბერძნ. ἐμβάλλωμεν, იერ. 11.19; საწყ. ფორმა ἐμβάλλω).

შეტკბობა (შევიტკბობთ) 34 - მიღება, შეწყნარება.

შეუორგულებელად 2 - დაუეჭვებლად.

შეუცთომელად 9, იხ. "ფერჴთმყვანებელი შეუცთომელად".

შექმნა 27 - გაკეთება.

შექმნული 17, იხ. "თითოსახეთა ძელთაგან შექმნულნი".

შეცვალება (შეცვალეს) 34 - შეცვლა; იხ. "კურთხევად შეცვალება".

შეცვალებაჲ 17 - გარდაქმნა, ცვალებადობა.

შეცხობა (შეიცხობვის) 17 - გამოცხობა.

შეძრვა (შეიძრნენ) 29 - შერყევა.

შეძრწუნება (შეძრწუნდი) 22 - შეშინება.

შეწევნაჲ 27 - დახმარება.

შეწუვა (შესწუავს) 12 - დაწვა.

შეწყნარება (შეიწყნარებთ) 42 - მიღება.

შეწყნარებაჲ 34 - მიღება.

შვილებაჲ 2 - ძეობილობა.

შინებაჲ 32 - შიში.

შობილი 22 - დაბადებული.

შორიელი 18 - შორსმყოფი, შორეული.

შურის-გება (შურ-იგის) 18 - შურისძიება.

შჯული 29, იხ. "აჩრდილი შჯულისა"; "საცთურეანი და უღმრთოებითი შჯული".

შჯულისდებაჲ 1, იხ. "გესლიანი შჯულისდებაჲ".

ჩენა (გიჩნს) 12 - მიჩნევა (მიგაჩნიათ).

ჩუენდა-მომართი 8 - ჩვენდამი.

ჩუენება (აჩუენა, აჩუენებდაა?) 122 - ჩვენება, წარმოჩენა, გაცხადება.

ჩუენებაჲ 14 - საჩვენებელი.

ჩუენმიერცა 4 - ჩვენგანაც, ჩვენი მხრიდანაც.

ცემა 23, იხ. "არა ცემა".

ცნობა 133, იხ. "არა ცნობა".

ცრუფიცების საშჯელი 32 - ცრუდაფიცების სასჯელი.

ცუნდრუკი 25 - ავყია.

ცხად-ყოფა (ცხად-ყო) 11 - გაცხადება, გამოაშკარავება.

ცხოველი 20, იხ. "ქუეყანით ცხოველთა".

ცხოველსმყოფელი 2 - ცხოვრების, ცხონების მომცემი; მაცოცხლებელი, მაცხონებელი.

ცხოვნება (აცხოვნებს) 5 - გაცოცხლება (აცოცხლებს; შდრ. ბერძნ. ζῳοποιεῖ კორ. 3:6>; საწყ. ფორმა ζὡοποιέω (პირ. "ცოცხალ-ვყოფ").

ცხოვნება (ცხონდი) 22 - გადარჩენა, ხსნა.

ძალი 2, იხ. "ყოველი ძალი".

ძალნი ცათანი 29 - ზეციური, სულიერი, სპირიტუალური, გონითი, ნოეტური არსებები.

ძალნი წინააღმდგომნი 2 - მოწინააღმდეგე ძალები.

ძალ-დება (ძალ-გიც) 25 - შეძლება (შეგიძლიათ).

ძელი 2, იხ. "უსულო ძელი"; "დამოკიდებული ძელსა"; "თითოსახეთა ძელთაგან შექმნულნი".

ძრწოლაჲ 20 - კანკალი.

ძუელ 21 - ადრე, წინათ.

წარგრაგნა (წარიგრაგნებოდის) 29 - გახვევა, შეხვევა.

წარმართებითი პირუტყუებაჲ 34 - წარმართული უგუნურება.

წარმოსაჩინებელად 10 - წარმოსაჩენად, გამოსაჩენად, გასაცხადებლად.

წარპარვაჲ მომსრველისა 22 - მკვლელის, მომსპობის, გამანადგურებლის მიერ მიტაცება.

წარსლვა (წარვედ) 7 - წასვლა, გაცლა, მოშორება (აქ: განშორდი).

წარწყმედა (წარსწყმდეთ) 28 - დაღუპვა.

წარწყმედა (წარწყმდეს) 29, 35 - დაკარგვა.

წარწყმედაჲ 34, იხ. "სულთა წარწყმედაჲ".

წარჴდომა (წარჴდა) 292 - დარღვევა, მოსპობა.

წახნაგებაჲ 15 - გამოქანდაკება.

წევნაჲ 20 - მოწევა, დაწევა.

წერილ არს 3 - დაწერილია.

წვალებაჲ 34 - ერესი, მწვალებლობა.

წიაღვლა (წიაღვალს) 35 - აწევა, გადასვლა (გადადის, აიწევა).

წიგნი 5 - ასო, ნაწერი (ბერძნ. τὸ γράμμα, II კორ. 3.6; შდრ. რუს. буква; სლავ. писмя; შდრ. ეფრემისეული განმარტება: "ღრამმა წერილად გამოითარგმანების", ქრონიკები, I, გვ. 219).

წიგნი თჳთთარგმანებული 9 - თვითგანმარტებული წიგნი, ნაწერი.

წიგნისკითხვა 9, იხ. "უსწავლელი წიგნისკითხვისა".

წილ 17, იხ. "პურისა წილ".

წინააღდგომა (წინააღუდგებით) 28 - წინააღმდეგობა, შეწინააღმდეგება, ცილობა.

წინააღდგომით სწავლული 29 - წინააღმდეგობით, ცილობით ნასწავლი.

წინააღმდგომი 2, იხ. "ძალნი წინააღმდგომნი"; "განსწავლაჲ წინააღმდგომთა".

წინააღმდგომითი სიტყჳსგებაჲ 1 - საწინააღმდეგო, საცილო შეპასუხება, პასუხის გაცემა.

წინაგამოსახვა 11 - წინასწარ ჩვენება; მოსწავება.

წინაგამოცხადება 20, იხ. "წინამხედველობით წინაგამოცხადება".

წინადაგებაჲ 17, იხ. "პური წინადაგებისა".

წინამხედველობით წინაგამოცხადება (წინაგამოეცხადა) 20 - წინასწარჭვრეტით წინაუწყება (წინასწარ ეუწყა).

წინაჲთვე თქუმული 9 - ადრევე, ზემოთვე ნათქვამი.

წმიდათმგოზელი 13 - სიწმინდეების შემლესავი.

წუერი 12 - წვერო.

წყევაჲ 22 - წყევლა.

წყეული 32 - დაწყევლილი.

წყლულება 35 - ჭრილობა.

წყურიელი 30 - მწყურვალე//მწყურვალი.

ჭირი 20, იხ. "სალმობიერი ჭირი".

ჭურჭელნი ჟამისწირვისა 17 - წირვის, ლიტურგიის ჭურჭელი.

ხატთმლეწელი 13 - ხატების დამლეწი//დამლეწავი, დამმსხვრევი.

ხატით 26 - სახეობრივად, ტროპულად.

ხედვად შემძლებელი 5 - დანახვის შემძლე.

ხილვა (იხილეთ) 5 - დანახვა.

ხილვაჲ 13 - დანახვა.

ხილვაჲ 29 - ხილვადობა.

ხილული 7 - მატერიალური, ფიზიკური, ნივთიერი.

ხილული 112 - ხილვადი.

ხოლო სათაურში - მარტო, მხოლოდ.

ხოლო 42 - ხოლო.

ჴამს (უჴმდა) 32 - საჭიროა (ესაჭიროებოდათ).

ჴელითუქმნელი სათაურში - არა ადამიანის ხელით გაკეთებული, შექმნილი.

ჴელითქმნულებაჲ 15 - ადამიანის ხელით შექმნა, კეთება.

ჴელითქმნული სათაურში - ადამიანის ხელით გაკეთებული, შექმნილი.

ჴელ-წიფება (ვერ ჴელ-ეწიფოს) 10 - შეძლება (ვერ შეძლონ).

ჴმისაებრ 4 - სიტყვით, სიტყვისაებრ, თქმით, თქმისაებრ.

ჴმის-ყოფა (ჴმა-ჰყავთ-მცა) 21 - დაყვირება, შეძახება (დაიყვირეთ, შესძახეთ).

ჴორციელად დედა 34 - ხორციელი, სხეუულით დედა.

ჴშული 7, იხ. "ბჭეთა ჴშულთა შესლვაჲ".


ჯერეთ 30 - ჯერ კიდევ.

ჯერისათჳს 2, იხ. "რომელისა ჯერისათჳს".

ჯერ-ყოფა (ჯერ-არს) 13 - შესაფერისობა, საჭიროება, აუცილებლობა, მართებულობა, შესაბამისობა.

ჯუარისამიერი ვნებაჲ 7 - ჯვრისმიერი, ჯვრით გამოწვეული ტანჯვა, ზიანი.

ჯუარისსახედ აღმართებული 13 - ჯვრის მსგავსად აღმართული.

ჯუარს-ცუმა (ჯუარს-აცუ) 20 - ჯვარცმა, ჯვარზე გაკვრა.

ჯუარცუმაჲ 4 - ჯვარცმა.

ჰჱ 12 - დიახ, კი, ხო

ჰრული უმეცრებისა 25 - უგუნურების, უვიცობის, უცოდინრობის ძილი.

ჰურია 7 - ებრაელი.

ჰურიაებრ 21 - ებრაელთა მსგავსად

2 - ჰოი, ოჰ.

 

საკუთარ, გეოგრაფიულ და ეთნიკურ სახელთა საძიებელი*

აბრაჰამი (მამამთავარი; ებრ. םָהָרְאַב, ’abrāhām, "აბრახამ"; ბერძნ. Ἀβραάμ) 152.

ადამი (პირველმამა; ებრ. םָאָד‘ ,āდāმ; ბერძნ. Ἀδάμ) 14.

ამალეკი (დასავლეთსემიტური ტომი; ებრ. קֵלָמֲע ’ ,ამāლēქ; ბერძნ. ὁ Αμαληκ) 11.

ბასილი (დიდი; იხ. შენ. XXX) 27.

ბელიარი (ეშმაკი; იხ. შენ. XXVI) 24.

გერმანოსი (კონსტანტინეპოლის პატრიარქი; ბერძნ. Γερμανός) სათაურში.

დავითი (მეფე და მეფსალმუნე; ებრ. דֽוָדּ; ბერძნ. Δαυίδ) 4, 52 .

ელენი (წარმართი; იხ. შენ. IX) 7.

ეშმაკი (ბერძნ. ὁ διάβολος; ὁ δαίμῶν) 2, 22, 245.

თაბორი (დაახლ. 600 მეტრ. მთა პალესტინაში, ქ. ნაზარეთის აღმოსავლეთით; მაცხოვრის ფერისცვალების ადგილი; ბერძნ. θαβώρ) 7.

იესუ (მაცხოვარი; იხ. "იესუ ქრისტე"; "ქრისტე") 2, 112, 122, 23, 27.

იესუ ქრისტე (ბერძნ. Ἰησοῦς Χριστός; იხ. "იესუ"; "ქრისტე") 2, 6, 10, 12, 14, 18, 34.

იორდანე (მდინარე პალესტინაში; მაცხოვრის ნათლისღების ადგილი; ებრ. ןֵדְּרַי , iardén; ბერძნ. Ἰορδάνης) 27.

იოსები (მამამთავარი, იაკობის ძე; ებრ. ףֵיוֹס , ioséf; ბერძნ. Ἰωσήφ) 122.

მარიამი (ღვთისმშობელი; ბერძნ. Μαρία) 8, 35.

მარიამი (ეგვიპტელი; იხ. შენ. XXXI) 27.

მოსე (რჯულმდებელი; ებრ. הֶ שׁמ ,mosh é, "მოშე"; ბერძნ. Μωϋσῆς) 11, 13, 152, 16.

ნოვე (მამამთავარი; ებr, nóax, "ნოახ"; ბერძნ. Νῶε) 152.

პილატე (პონტოელი; იუდეის მეხუთე პრეფექტი 26-36 წლებში; ბერძნ. Πιλᾶτος; ლათ. Pilatus) 20, 21.

სატანა (ეშმაკი; იხ. შენ. XXVII) 24.

სიონი (მცირე მთა იერუსალიმში; ებრ. יוֹןִצ ,ციიóნ, "ციიონ"; ბერძნ. Σιῶν) 7.

სოლომონი (მეფე, ბრძენი, დავითის ძე; ებრ. הֹמֹלִ שׁ` "შელომო, შლომო"; ბერძნ. Σολομῶν) 152, 16.

ქერობინი (ანგელოზი; იხ. შენ. XV) 16, 26.

ქრისტე (ცხებული; იხ. "იესუ"; "იესუ ქრისტე") 3, 4.

ჰეროდე (ანტიპა; ჰეროდე დიდის ვაჟიშვილი; 4-39 წლებში გალილეის მმართველი; ბერძნ. Ἡρῴδες) 32.

ჰურია (ებრაელი, იუდეველი; ბერძნ. Ἑβραῖος, არამეული ‛ebrāy-დან; ბერძნ. Ἰουδαῖος; ებრ.  
לֵאָרְ שִׂי ,yiśrā‘ēl, "ისრაელ", ისრაელი, ისრაიტელი, ბერძნ. Ἰσραήλ) 7, 20, 21, 22, 23.

 

* არაბული ციფრებით აღნიშნულია ჰომილიის თავების ნუმერაცია, სადაც ესა თუ ის სახელი გვხვდება.

AddThis Social Bookmark Button

ბოლოს განახლდა (THURSDAY, 24 JANUARY 2019 13:27)