361

მოციქულთა ჟამისწირვის უძველესი ქართული რედაქციები

ჩვენს წინა შეხვედრებზე შეძლებისდაგვარად შევეხეთ ქრისტიანული მწერლობის აღმოცენებას და პირველ სახეს ქართულ ენაზე. ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ცალკეული ასპექტები მიმოვიხილეთ კონკრეტულად საღვთო წერლის თარგმნასთან დაკავშირებით და ვფიქრობთ, ჩვენი საუბრიდანაც და თავისთავად ცხადია იმ წყაროდებიდანაც, რომლებსაც ვეფუძნებით, ნათელი გახდა, რომ უეჭველად, როგორც სხვა ქრისტიანულ ქვეყნებში, საეკლესიო მწერლობის საფუძველი გახდა საღვთო წერლის ქართულ ენაზე თარგმნა. რა თქმა უნდა, ეს მოვლენა, შეუფასებელია და ჩვენ არც ვისახავთ მიზნად ამ განსაკუთრებული ფაქტის ყოველმხრივ ანალიზსა და შესწავლას. ჩვენი მიზანდასახულობა მხოლოდ იმის ჩვენება იყო, წინააღმდეგ გაბატონებული [1]თვალსაზრისისა, რომ საღვთო წერილის უადრესი ქართული თარგმანი ერთ-ერთი საფუძველია თავისთავად ძალიან მნიშვნელოვანი და ღირსეული თარგმანისა, რაც სომხურ ენაზე განხორციელდა.

გაბატონებული აზრი ის გახლავთ, რომ პირიქით, სომხური დაედო საფუძვლად ქართულენოვან ბიბლიას. ჩვენ ილუსტრაციისთვის ერთ საგულისხმო მომენტზე წინა შეხვერაზე ვისაუბრეთ. ამგვარი ნიმუშები საკმაოდ მრავალრიცხოვანია, რითაც უეჭველად დასტურდება, რომ ბიბლიის პირველმთარგმნელები სომხურ ენაზე ჭეშმარიტად ღირსეული მოღვაწეები იყვნენ (შეგახსენებთ, რომ ეს იყო მართლმადიდებლობის ეპოქა სომხეთში) და ღირსეულობა ამ შემთხვევაში სწორედ იმ ფაქტით წარმოჩნდება და საჩინოვდება, რომ ისინი არ იფარგლებოდნენ [2]მხოლოდ ერთი კონკრეტული დედანით, ვთქვათ სირიულით, როგორც მიღებულია, გნებავთ პარალელურად ცალკეული გათვალისწინებები ბერძნული ტექსტების მონაცემებისა, არამედ მათ მიერ ჯეროვნად გათვალისწინებული აღმოჩნდა ქართული თარგმანი საღვთო წერილისა.

სწორედ ეს აზრი გახლავთ გაბატონებული ერთის მხრივ სომხურ მეცნიერებაში, რომ სწორედ ქართულს დაედო  სომხური საფუძვლად და პირუკუ არანაირი შეხება ქართულს სომხურთან, გამოყენებითი თვალსაზრისით, რომ სომხებს ესარგბელად ქართული თარგმანით, თითქოსდა მსგავსი რამ არ ყოფილა, რადგანაც მიიჩნევენ, რომ სომხური თარგმანი წინ უსწრებს ქართულ თარგმანს. წინა შეხვედრაზე ჩვენ ამიტომ შევეხეთ საკითხს, სრული მეცნიერული ინტერესებიდან გამომდინარე, თუ რაოდენ უწინარესია, [3]თუნდაც კონკრეტულად საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის ფორმირების ასპექტით ქართულენოვანი საეკლესიო ლიტერატურა, სომხურ საეკლესიო ლიტერატურაზე.

მეორე ნაწილი ხსენებული გაბატონებული თვალსაზრისისა გახლავთ ის, რომ უკვე საკუთრივ საქართველოში, ქართველ მეცნიერთა მიერ (ჩვენ, რა თქმა უნდა, ყველას არ ვგულისხმობთ), გამოქვეყნებული ნაშრომები ამკვიდრებს იმ აზრს, რომ თითქოს ასევე სომხურ ბიბლიას არავითარი წვლილი არ ქონდა ქართულად ბიბლიის ტექსტის საბოლოო დადგენაში. ჩცენ ასე იმიტომ გამოვთქვამთ თვალსაზრისს, რომ უწინარესობა ქართულად საღვთო წერილის თარგმნისა, რა თქმა უნდა, თავისთავად გამორიცხავს ამ პირველი, ე.წ. პროტო თარგმანის ერთ-ერთ დედნად სომხურის მიჩნევას, რადგან იმ დროს სომხური თარგმანი, საფიქრებელია და [4]ვფიქრობთ სრულიად აშკარაა, რომ არ არსებულა, არ უნდა ყოფილიყო ჯერ კიდევ შექმნილი. მაგრამ მეორე მხრივ, მოგვიანებით, როდესაც სომხური თარგმანი სახეზეა და კვლავ ხაზს გავუსვამთ, ეს გახლავთ ძალიან ღირსეული თარგმანი, საღვთო წერილის უკვე არსებული ქართულენოვანი ტექსტის მოგვიანო პერიოდის ქართველ რედაქტორთა მიერ ხსენებული სომხური თარგმანის უგულებელყოფა რომ მომხდარიყო, ეს, რა თქმა უნდა, უარყოფით მოვლენად წარმოჩნდებოდა, რადგანაც, კვლავ ხაზს გავუსვამთ, ღირსეული მთარგმნელი ის არის და ღირსეული მთარგმნელობითი პროცესი მაშინ მიმდინარეობს და ნაყოფიც ჭეშმარიტი მაშინ გახლავთ, როდესაც ყველა შესაძლებელი წყარო გამოყენებული ხდება.

რა თქმა უნდა, ის პირველქრისტიანი მოღვაწეები საქართველოში, რომლებმაც საღვთო წერილი თარგმნეს,  შემდგომი თაობანი, რომლებიც რედაქტირებას ახდენენ უკვე არსებული ქართულენოვანი ტექსტისას, ჭეშმარიტად ღვთივგანბრძნობილი საეკლესიო მამები გახლდათ [5]და ბუნებრივია, რომ მათ, როდესაც კი ამის შესაძლებლობა მიეცათ ანუ როდესაც კი სომხური თარგმანი ბუნებაში გაჩნდა, გამოიყენეს კიდეც ეს თარგმანი შედარებით მოგვიანებით ცალკეულ დაზუსტებათ ჟამს.

ამრიგად, ჩვენ არც იმას ვთვლით მისაღებად, წინააღმდეგ სომხურ მეცნიერებაში გაბატონებული აზრისა, რომ სომხური ბიბლიის პირველად წყაროდ არანაირად არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ქართული, პირიქით, სრული დამაჯერებლობით შეგვიძლია ვაჩვენოთ, რომ ქართულენოვანი ტექსტი საღვთო წერილისა ერთ-ერთი წყაროა სომხური ბიბლიის პირველ თარგმანისა და ამასთან, მეორე მხრივ, წინააღმდეგ იმ თვალსაზრისისა, რაც მნიშვნელოვან ნაწილს ქართველ მეცნიერეთა წრეში დღესაც მთელი გულით სჯერა, სრულიად მკაფიოდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გვიანდელ რედაქტირებათა ჟამს ქართველი ბიბლიოლოგ-რედაქტორები უეჭველად იყენებდნენ სომხურ ტექსტს.

ჩვენ ამჯერად ნიმუშებზე არ შევჩერდებით. [6]თუკი გარკვეული გამოხმაურებანი იქნა ამ საკითხთან დაკავშირებით, შეგვიძლია მკაფიო მაგალითები მოვიყანოთ, როგორც პირველი შეხედულებისა, ასევე მეორე დებულებისა. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით ამჯერადაც შეგვიძლია კონკრეტული ნიმუშები მივუთითოთ, ვთქვათ ახალი აღთქმის მხრივ სახარების ის რედაქცია, რაც “ადიშის ოთხთავმა” შემოგვინახა, მეტნაკლებად და ძველი აღთქმის ფსალმუნთა ის რედაქცია, რაც ე.წ. “მცხეთურმა დავითნმა” შემოგვინახა. ორივე ტექსტი გახლავთ მკვეთრად არმენიზებული, მაგრამ მხოლოდ და მხოლოდ გვიანდელი რედატირების ნაყოფი.

ჩვენ ამჯერად საკუთრივ ბიბლიოლოგიური ასპექტით მეტს აღარ განვაგრძობთ, აღვნიშნავთ, რომ ჩვენი მიზანი ამ შემთხვევაში არის უადრესი ეპოქის ქართულენოვანი საეკლესიო ლიტერატურის სახის, ვითარების მეტნაკლებად წარმოჩენა და კონკრეტული ძეგლების მითითება. რა თქმა უნდა, მხოლოდ საღვთო წერილი არ [7]ამოწურავს IV-V სს-ის ქართველ ქრისტიანთა ინტერესს, არამედ უდიდესი სარწმუნოებრივი ცხოველმყოფელობის შესაბამისად ამ უადრეს ეპოქაშივე ქართულ ენაზე მუშავდება უდიდესი ღირებულებისა და სულიერების პირველხარისხოვანი საეკლესიო ძეგლები სხვადასხვა ჟანრისა. ჩვენ გვინდა ზოგიერთ მათგანს ყურადღება დავუთმოთ, რომ მსმენელი საქმის კურსში იყოს იმის შესახებ, თუ რა სისავსე, რა სიწმინდე გვაქვს ჩვენ საეკლესიო კულტურის მხრივ უძველესი დროიდანვე და რომ ეს საეკლესიო კულტურა არ იფარგლება მხოლოდ საღვთო წერილით. ჩვენ ამ შემთხვევაში ტერმინ “კულტურა”-ს გამიზნულად ვამბობთ, რადგანაც სრულიად უეჭველია, რომ ჭეშმარიტი კულტურა და ტერმინ “კულტურის” ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო გაგება სწორედ ქრისტიანობას უკავშირედება. რადგანაც თუ ეს ლათინური სიტყვა მიწის დამუშავებას ნიშნავს, სწორედ ქრისტიანულმა [8]სარწმუნოებამ აღასრულა და განახროციელა იმ სულიერი მიწის დამუშავება, იმ სულიერი ნიადაგის მომუშაკება, სადაც ახალი სიტყვა, მაცხოვნებელი სწავლება დაითესა და აღმოცენდა კიდეც მოსამკელ და მასაზრდოებელ ჯეჯილად, რითაც გამოცხვა ქრისტიანული მოძღვრების წმინდა პური, საეკლესიო მსახურების ჟამს მაცხოვრის სისხლად და ხორცად გარდაქმნილი. ესაა საეკლესიო კულტურის არსი და კულტურად ის, კვლავ ხაზს გავუსვამთ, ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო შინაარსით სწორედ ქრისტიანულ მოძღვრებაში ვლინდება. ამ გაგებით საეკლესიო კულტურა, მართლმადიდებლური შესიტყვება, მართებული შესიტყვება სწორედ ეს გახალვთ და ნებისმიერ სხვა გარემოში ტერმინ “კულტურას” ჩვენ შეიძლება მხოლოდ პირობითი გაგება განვუკუთვნოთ. ბუნებითი შინაარსით ტერმინი “კულტურა” ქრისტიანული მოძღვრების, ქრისტიანული სულიერების კუთვნილება გახლავთ.

ვამბობდით იმას, რომ საეკლესიო კულტურა [9]საქართველოში IV-V სს-ში, რა თქმა უნდა, არ ამოიწურებოდა მხოლოდ საღვთო წერილის თარგმნით. მოგეხსენებათ ამ დროისათვის ბერნულ ენაზე უკვე უმდიდრესი განფენილობის ლიტერტატურა ჩამოყალიბებულია, ეკლესიის მამათა უდიდესი ღირებულების შრომები უკვე არსებობს და შესაბამისად ვალდებულებაც შეიგრძნობა და ცხოველი დაინტერესებაც იმისა, რომ ეს შრომები ქართულადაც აჟღერდეს, ქართულ ენაზეც ითარგმნოს. მაგრამ ამ შემთხვევაშიც, ისევე როგორც საეკლესიო ისტორიის ნებისმიერ ეპოქაში, რა თქმა უნდა, პირველადი ღირებულებისა და საზოგადოდ ამ დაინეტრესების მამოძრავებელი ძალა და არსი ყოველთვის გახლავთ ლიტურგიკული წიაღი. პირველ რიგში საღვთისმსახურო ღირებულების ძეგლთა თარგმნა არის სავალდებულო, აუცილებელი, რადგანაც ქრისტიანობა არ გახლავთ თეორიული რამ სწავლება, ის აუცილებლად საღვთისმსახურო პროცესს გულისხმობს და ამ საღვთისმსახურო პროცესის [10]განმარტებაა სწორედ ის თეორიული სწავლებანი და შრომები, რითაც ასე მდიდარია ეკლესია. შესაბამისად თუ ის არსება, ლიტურგიკული წიაღი, საქართველოში მოქმედებაში არ არის, ანუ თუ პრაქტიკაში არ ხდება აღსრულება საეკლესიო სამღვდელმსახურო ქმედებებისა, შვიდი საეკლესიო საიდუმლოსი, ცხადია, არანაირი ლიტერატურა, არანაირი თეორიული სწავლება ქართველი ერის მაცხოვრისკენ და ცხონებისკენ წარმართვას საფუძვლად ვერ გაუხდება. ამიტომ იყო, რომ ყველა ეპოქაში ჩვენი ყველა სახელოვანი მთარგმნელი პირველ რიგში ლიტურგიკული ინტერესებით ხელმძღვანელობდა, რომ ამ კუთხით საქართველო ეკლესია ყოველთვის სავსე ყოფილიყო და ცხოველმყოფელობა და მადლმოსილება ქართულ ენაზე აღვლენილი მღვდელმოქმედებისა, ყველაზე უფრო მართებული, დაზუსტებული, ყველაზე უფრო ზედმიწევნით ორიგინალთან შედარებული ტექსტით განხორციელებულიყო.

[11]რა თქმა უნდა, ლიტურგიკული წიაღი იმასაც განსაზღვრავდა, რომ საღვთო წერილი ქართულად ითარგმნა. ბიბლიის თარგმნის საფუძველიც ლიტურგიკული აუცილებლობაა. ესაა პირველადი საფუძველი, რის გამოც სხვადასხვა ენებზე საღვთო წერილი ითარგმნა, რადგანაც ლიტურგია წმინდა წერილის გარეშე ვერ შესრულდება, თუ არ არსებობს სახარება და ფსსალმუნნი მაინც. რამდენადაც ეს ორი წიგნი მთელ საღვთო წერილს განეფინება (ფსალმუნნი მთელ ძველსა და ახალ აღთქმას მოიცავს და საზოგადოდ, როგორც იოანე პეტრიწი ამბობს მთელ კაცობრიობას და მთელ ხილულ სამყაროს განეფინება, ვიდრე მეორედ მოსვლამდე და მეორედ მოსვლის ჩათვლით. ამგვარადვე, რა თქმა უნდა, სახარებაც, რომელსაც, II ს-ის დამდეგის ერთი დიდი ღვთისმეტყველი წმინდა მღვდელმოწამე ეგნატი ანტიოქიელი იესოს ხორცს უწოდებს (“მივისწრაფი სახარებისაკენ, როგორც იესოს [12]ხორცისაკენ” – ამ სიტყვებში აშკარაა, რომ ლიტურგიკული შინაარსიც იკითხება)), ეკლესიაში, მსახურებაში გამოყენებულნი, იმ პროცესის მონაწილენი, იმ უწმინდესი ჟამისწირვითი წესგანგების მონაწილენი არიან, რომელი მღვდელმოქმედების შედეგადაც უბრალო პური და ღვინო ჭეშმარიტად გარდაარსდება, გარდაიქმნება მაცხოვრის სისხლად და ხორცად. ამრიგად ამგვარი დანიშნულების ძეგლი, რა თქმა უნდა, ქართულ და ყველა სხვა ენაზე, პირველ რიგში სწორედ ლიტურგიკული საჭიროების შესაბამისად გადმოიცემოდა და ითარგმნებოდა. ამიტომ სრულიად მართებულია ის დაკვირვება, რაც თავის დროზე რამდენიმე მკვლევარმა გამოთქვა [13](ყველაზე მკაფიოდ ბატონმა კორნელი კეკელიძემ), რომ სახარება – ფსალმუნნი საღვთო წერილის წიგნთა შორის ყველაზე ადრეა თარგმნილი.

თუმცა ჩვენ არ შეგვიძლია ძალიან მკვეთრი ქრონოლოგიური თარიღობრივი მიჯნა გავავლოთ ვთქვათ სახარებასა და ახალი აღთქმის სხვა წიგნებს შორის. როგორც ჩანს აქ ჟამიერი ინტერვალი ძალიან ხანმოკლეა, რადგანაც თუ სახარების თარგმნას შეუდგა ქართველი მოღვაწე და ალბათ მოღვაწეთა ჯგუფიც, ივალდებულებდა კიდეც ეს ჯგუფი მთელი ახალი აღთქმის თარგმნასაც, რადგანაც სახარებასთან ერთად IV-V სს-ში ლიტურგიისთვის ასევე მთელი ახალი აღთქმაც პირველხარისხოვანი ღირებულებისა და მნიშვნელობისა იყო. ანალოგიურადვე ძველ აღთქმასთან დაკავშირებითაც შეიძლება ითქვას, რომ ფსალმუნთა ქართულად თარგმნა დიდი ქრონოლოგიური დაშორებით არ უნდა გაიმიჯნოს სხვა წიგნების თარგმნისგან, რადგანაც ეს სხვა წიგნებიც ლიტურგიაში აქტიურად გამოიყენებოდა და გამოიყენება. ასე რომ ჩვენი ეს საუბარი მიმართულია იმის ჩვენებისკენ, რომ საღვთო წერილის თარგმნაც [14]განპირობებული იყო არა, ასე ვთქვათ, ლიტერატურის მცოდნეობითი ცოდნის გაღრმავებითი ინტერესებით, არამედ უპირობოდ და პირველადი ღირებულებით ლიტურგიკული მიზანდასახულობის კვალობაზე და ეს იყო განმსაზღვრელი სხვა უმნიშვნელოვანესი წიგნებისა და კრებულების ქართულ ენაზე გადმოღებისა უადრეს ეპოქაშივე.

რა თქმა უნდა, ლიტურგია ვერ აღესრულება თუ თვით ჟამისწირვის ტექსტი თარგმნილი არ არის. ცხადია, შეიძლება პიროვნებამ ზეპირად იცოდეს ეს ტექსტი და ღირსეული მოძღვარნი ჩვეულებრივ უდიდეს ნაწილს საღვთისმსახურო წიგნებისას ზეპირად იმახსოვრებდნენ და შემდეგ ასევე ზეპირად აღასრულებდნენ მსახურებას. მაგრამ დაზეპირება მხოლოდ მის შემდეგ შეიძლება, როდესაც თარგმანი არსებობს. შეუძლებელია, რომ ქართულ ენაზე ლიტურგიის წესი წერილობით არარსებულიყო და მაინც ქართულ ენაზე ეს მსახურება აღსრულებულიყო. რის საფუძველზე აღსრულდებოდა? [15]ასე მყისიერად, ზეპირად, ლიტურგიკული ბერძნული ტექსტის თარგმნა შეუძლებელია განხორციელებულიყო, რადგანაც ის უდიდესი კრძალვა, რასაც ჟამისწირვის საიდუმლო, ზიარების საიდუმლო, უკლებლივც ყველა ქრისტიანის გულში შთანერგავს, რა თქმა უნდა, უეჭველად დამაბრკოლებელი იქნებოდა ნებისმიერი ნაჩქარეობისა, დაუდევრობისა, ზერელეობისა, უზუსტობისა და სხვა. ეჭვი არ გვეპარება, რომ ლიტურგიის ტექსტის ქართულ ენაზე თარგმნა, განსაკუთრებული, უაღრესი სერიოზულობით იქნებოდა შესრულებული, რომ ამ უწმინდეს მსახურებას ტექსტობრივადაც ყოვლითურთი ზედმიწევნითობა და გამართულობა ჰქონოდა და არანაირი ბიწი არ შეჰხებოდა ქართულ ენაზე აღსრულებულ უწმინდეს მღვდელმოქმდებას. ასე რომ, თუკი ქართულად წირვა-ლოცვა IV-V სს-ში შესრულდებოდა და ამ შემთხვევაში აქცენტს მაინც წირვაზე ვუსვამთ, ჟამისწირვაზე, [16]უეჭველად ჟამისწირვის საიდუმლოს აღსრულების წეს-განგება უკვე დამუშავებული და გაფორმებული წერილობითი სახით ქართულად უნდა არსებულიყო.

როგორც ჩანს ასეთი უადრესობაა ერთ-ერთი საფუძველი იმისა, რომ სწორედ ქართულმა ენამ შემოგვინახა ჩვენ ჟამისწირვათა უძვირფასესი და უარქაულესი რედაქციები. დღეისათვის ძალიან ცხოველი დაინტერესებაა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში, მთელ საეკლესიო მეცნიერებაში, სხვადასხვა ქვეყნებში ჟამისწირვათა უადრესი ტექსტების მოძიებისა და იმ თავდაპირველი სახის აღდგენისა, რაც ლიტურგიას IV საუკუნემდე უნდა ჰქონოდა. კარგად არის ცნობილი, რომ IV საუკუნის II ნახევარში, 70-იან წლებში ერთ-ერთმა უსაჩინოესმა მოღვაწემ ეკლესიისამ ბასილი დიდმა დაწერა ჟამისწირვის ტექსტი, წეს-განგება, რამაც ფაქტობრივად შეცვალა უფრო ადრეული ჟამისწირვები. ისევე როგორც [17]მცირედით მოგვიანებით წმინდა იოანე ოქროპირისგან, ამ ოქრომესიტყვე მღვდელთმთავრისგან აღწერილი ჟამისწირვა გახდა საყოველთაო ღირებულება, საყოველთაოდ გამოყენებადი ტექსტი და თანდათანობით ბასილისა და იოანე ოქროპირის ლიტურგიათა დამკვიდრების კვალობაზე, როგორც აღვნიშნეთ, წინარე ლიტურგიები დავიწყებას მიეცა. დავიწყებას მიეცა ბერძნულ ენაზე. იმ ენებზე კი, რომლებზეც მათი თარგმნა ვერ მოესწრო, თავისთავად ცხადია, საერთოდ აუსახველი დარჩა IV საუკუნემდელი ლიტურგიები. ქართულად ლიტურგიის თარგმნა უეჭველად უაღრესად არქაულ პერიოდში უნდა მომხდარიყო, რადგანაც V ს-ის შუა წლების შემდეგ ძალიან საეჭვოა, რომ დავუშვათ მოციქულთა ლიტურგიები ეთარგმნათ ქართულად, მაშინ როცა, თვით საბერძნეთში უკვე საყოველთაოდ იოანე ოქროპირის ლიტურგია გამოიყენებოდა. მაგრამ მოგეხსენებათ [18]ქართულად ჩვენ შემონახული გვაქვს რედაქციები იაკობ მოციქულის ჟამისწირვისა, პეტრე მოციქულის ჟამისწირვისა. ეს უდიდესი ღირებულების ტექსტები კვლავაც ინტენსიურად შეისწავლება. როგორც ვიცით ამჟამად მზადდება გამოსაცემად სინას მთაზე აღმოჩენილი ახალი ფონდის ერთ-ერთ ქართულ ნუსხაში დაცული ტექსტი ჟამისწირვისა. გარკვეული რედაქციები გამოცემულიცაა. გამოცემულია პეტრე მოციქულის ლიტურგიაც, რომელიც მოკლე ტექსტია და რომელიც სხვა ენებზე საერთოდ უცნობია. ესეც ადასტურებს, რომ ამ ლიტურგიის თარგმნა იმ ეპოქაში მოხდა, როდესაც ბერძნულად ის ჯერ კიდევ ხმარებაში იყო და გამოყენებაში. ლიტურგიკა გახლავთ ის ჟანრი საეკლესიო ლიტერატურისა, რომელიც აუცილებლად მოქმედებაში არსებულ ტექსტს აქცევს ყურადღებას და როდესაც სხვა ენაზე რაღაც ძეგლი ითარგმნება ლიტურგიკული ჟანრისა, აუცილებლად ყოველთვის ყველა შემთხვევაში [19]ითარგმნება ძეგლი, რომელსაც იმ მომენტში პრაქტიკული გამოყენება აქვს. ამით განსხვავდება, სხვათაშორის, ლიტურგიკული ჟანრი სხვა ჟანრებისგან. იმიტომ, რომ დავუშვათ ეგზეგეტური ძეგლი, საღვთო წერილის განმარტების შემცველი ძეგლი, ნებისმიერ ეპოქაში შეიძლება ითარგმნოს ქართულად. ჩვენ, ცხადია, არ გამოვრიცხავთ იმ მცირე ვარაუდს, რომ რაღაცნაირი ინტერესით შეიძლებოდა უკვე ლიტურგიაში და მღვდელმოქმედებაში მივიწყებული ტექსტი რომელიმე ენაზე თარგმნილიყო. მაგრამ, თუ მსგავსი რამ დადასტურდებოდა, ეს იქნებოდა მხოლოდ უიშვიათესი გამონაკლისი. რადგანაც საეკლესიო ისტორიას ჩვეულებრივ არ ეცალა ასეთი ფუფუნებისთვის, ასე ვთქვათ წმინდად და  თავისთავად ლიტერატურისმცოდნეობითი ინტერესებით რომ მიდგომოდა თავის წარსულს. ყოველთვის, ყველა შემთხვევაში მზერა საეკლესიო მოღვაწეობისა და საეკლესიო ისტორიისა მიპყრობილი იყო ერის [20]ანუ ხალხის, მრევლის ცხონების აღსრულებისკენ, რომ რაც მათთვის მაცხოვნებელია, რაც მათ ჭეშმარიტებისკენ წარუძღვება და რაც მათთვის სულიერი საზრდოა, აი ეს იყო საეკლესიო მოღვაწეთა დაინტერესების საგანი. აქედან გამომდინარე, ცხადია, რომ ლიტურგიკული ჟანრის სწორედ ის ძეგლები იდგა ყოველთვის ყურადღების ცენტრში, რაც რეალურ მოქმედებაში იყო სწორედ მრევლისათვის, რადგან, მოგეხსენებათ, საეკლესიო საიდუმლონი სწორედ მრევლისთვისაა. იქნება ეს ნათლობის წესი, ჟამისწირვის წესი, ზეთისკურთხევის თუ სხვა წესები საეკლესიო საიდუმლოსი. ყველა ენაზე, რამდენადაც დღეს ეს საკმაოდ სრულყოფილად არის ცნობილი, ყოველთვის მოქმედებაში გამოყენებულობას ამა თუ იმ წესისას ეკავა უდიდესი ადგილი სხვა ენებზე თარგმნის ჟამს. უეჭველად ქართულადაც ასეთი ვითარება იქნებოდა. მითუმეტეს ჩვენთან არ იყო ისეთი წინაქრისტიანული, რაღაც ყოვლისმომცველი სამწერლობო [21]ტრადიცია, რომ ამ ტრადიციას ინერციით მოგვიანებითაც განეპირობებინა საკუთრივ ლიტერატურული ინტერესი. ლიტერატურულ ინტერესში იმ შინაარსს ვდებთ, რომ დავუშვათ VI საუკუნისთვის აღარ არის მოქმედებაში თვით საბერძნეთში იაკობის ჟამისწირვა, მაინც რომ რომელიმე ქართველ მოღვაწეს წმინდად ლიტერატურული დაინტერესებით, ანდა რელიქვიის, არქაული ტექსტისადმი გამოვლენილი ინტერესის კვალობაზე მოეძია და ეთარგმნა ეს ტექსტი. ძალიან რთულია ამის წარმოდგენა, რადგანაც მართლმადიდებლური წიაღი ერთი მთელია, იქნება ეს საბერძნეთის მართლმადიდებლური მღვდელმოქმედება თუ საქართველოსი და შესაბამისად მათ შორის ამგვარი გამიჯვნა, რომ სხვაგან ერთი წესია მოქმედებაში და ამ დროს ქართველი მოღვაწეები უგულებელყოფენ რა ამას, უფრო არქაულს, საბერძნეთში დავიწყებულს თარგმნიან, მსგავსის წარმოდგენა ძალიან რთული გახლავთ. სხვა არის, როცა უკვე თარგმნილია და იმას შეინარჩუნებ. ეს უკვე [22]დიდი ღირსებაა და აქ, ცხადია, არანაირ დაპირისპირებასთან ჩვენ საქმე არ გვაქვს. მაგრამ თუ წარმოვიდგენთ, დავუშვათ, IV-V სს-ის ქართლის ვითარებას და, რა თქმა უნდა, ჩვენი მასაზრდოებელი წყარო უშუალოდ იერუსალიმიდან მოდის თუ კონტინენტური საბერძნეთიდან, ზოგადად ბერძნულენოვანი გარემოდან, მათ შორის ლიტურგიკული წყაროც, თავისთავად ცხადია, ქართველ მოღვაწეთა უდიდესი დაინეტრესება, ვალდებულება და აუცილებლობა მთარგმნელობითი პროცესის განხორციელებისა იმ ძეგლების მიმართ იქნებოდა გამოვლენილი, რომლებიც იმ მომენტში მოქმედებაში პრაქტიკულ გამოყენებაში იყო. არც ჩანს საქართველოში რაღაც იმდენად გლობალური მწიგნობრული მოღვაწეობა, ისეთი გაფართოება წერილობითი ღვაწლისა, რომ სხვადასხვა სკოლები არსებულიყო და ერთდროულად აურაცხელი ძეგლი თითქოსდა ქართულად, პარალელურად სხვადასხვა საღვთისმეტყველო სკოლაში, თარგმნილიყო. [23]ცხადია, ეს ასე არ გახლავთ. ქრისტიანული სარწმუნოება ასე ერთბაშად მთელ საქართველოში, რა თქმა უნდა, არ გავრცელებულა. VI ს-ის შუა წლებში და II ნახევარშიც კი, როდესაც ასურელი მამები ბერმონაზვნურ ცხოვრებას ამკვიდრებენ საქართველოში, როგორც მათ შესახებ დაცულ აღწერილობაშია ხაზგასმით თქმული, ქართველი ერი ჯერ კიდევ ახალნერგი იყო. ასე რომ, ასეთი უაღრესი ინტენსივობა მთარგმნელობითი პროცესის მიმდინარეობისა ამ პერიოდში სავარაუდო არ არის და თუ ეს შეზუდულ გარემოში იყო და შერჩევით ითარგმნებოდა ძეგლები და უეჭველად ასეც იყო, ცხადია ითარგმნებოდა ის ძეგლები, რომლებსაც ლიტურგიკული აუცილებელი საჭიროება ჰქონდათ. ამიტომ ვფიქრობ და ეს ჩვენ გვესახება ერთ-ერთ ძალიან მყარ არგუმენტად იმის დასამტკიცებლად, რომ ქართულად არსებული უარქაულესი ლიტურგიკული ძეგლები უადრესი თარგმანებია, ანუ (ჯერ ასე ვთქვათ) თარგმანებია იმ ეპოქის, როდესაც ეს ძეგლები თვით საბერძნეთშიც [24]იყო გამოყენებაში. ხოლო საბერძნეთში ბევრი მათგანი გამოყენებაში იყო ძალიან ადრეულ ეპოქაში. V ს-ის შემდეგ ფაქტობრივად ცალკეული ძეგლების (რომელთა შესახებაც ჩვენ მოგვიანებით ვისაუბრებთ) გამოყენება მთლიანად მივიწყებულია და ახლით არის ისინი შეცვლილი. ამიტომ ამ ეპოქაში რომ მომხდარიყო ქართულად ანალოგიური ტიპის საღვთისმსახურო წიგნების თარგმნა, სწორედ ისინი ითარგმნებოდა, რაც V-VI სს-ში საბერძნეთში მოქმედებაში იყო. შესაბამისად ჩვენ სრულიად ნათლად გვესახება უადრესობა მაგალითად ისეთი ძეგლებისა, როგორცაა იგივე “იაკობის ჟამისწირვა”, იგივე “პეტრე მოციქულის ჟამისწირვა”. ძალიან საეჭვოა, რომ ისინი ვთქვათ V ს-ის შემდეგ ქართულად თარგმნილიყო, რადგანაც, კვლავ აღვნიშნავთ, V ს-ის შუა წლებიდან და II ნახევრიდან უკვე საყოველთაოდაა დამკვიდრებული თვით საბერძნეთში იოანე ოქროპირის ჟამისწირვა. ამიტომ საღვთო წერილთან ერთად ჩვენ ვთვლით, რომ უადრესი ეპოქის თარგმანებს უნდა განვუკუთვნოთ დღემდე შემონახული [25]უწმინდესი ტექსტები მოციქულთა ლიტურგიებისა, რომლებიც მთელი სისრულით მხოლოდ ქართულ ენაზეა შემონახული. მათ შორის, როგორც აღვნიშნეთ, პეტრე მოციქულის ლიტურგია. ხოლო იაკობ მოციქულის ლიტურგიის ის რედაქციული ნაირსახეობანი, რაც ქართულად არსებობს სწორედ ჩვენი ერის და ჩვენი ენის სიმდირე გახლავთ.

ეს მივიწყებულობა, რომ ისტორიული ფაქტია ლიტურგიათა შორის, ამას ჩვენ გვიდასტურებს X ს-ის მიწურულის XI ს-ის დამდეგის უდიდესი ქართველი მთარგმნელი და ღვთისმეტყველი წმინდა ექვთიმე ათონელი. მას გაუგზავნიან შეკითხვას ათონის მთაზე, როდესაც მამამისი იოანე ჯერ კიდევ ცოცხალია და ერთ-ერთი შეკითხვა, მრავალ შეკითხვათა შორის ამგვარია, თუ რომელია ის ჭეშმარიტი ლიტურგია, რაც ეკლესიაში უნდა შესრულდეს, პეტრე მოციქულის, იაკობის, ბასილი დიდის თუ იოანე ოქროპირის. როგორც ჩანს გარკვეულ ნაწილს ქართველი მოღვაწეებისას გაუჩნდა აზრი იმასთან დაკავშირებით, რომ [26]ქართულად არსებული ოთხი ლიტურგიიდან ოთხივე არ შეიძლება ჭეშმარიტი ყოფილიყო. ექვთიმე უპასუხებს, რომ ოთხივე ჭეშმარიტია, მაგრამ იქვე დასძენს, რომ მოციქულთა ლიტურგიები ადრე იყო და შემდეგ, როცა ბასილი დიდის და იოანე ოქროპირის ლიტურგიები შეიქმნა, “ერმან, სიმოკლისათვის ოქროპირისაი ირჩია”, - ამბობს ექვთიმე, მოციქულთა ლიტურგიები კი “ერსა მიჰვიწყდა”. ე.ი. IV-V საუკუნეებიდან თანდათანობით მოციქულთა ლიტურგიები დავიწყებას ეძლევა და V ს-ის შემდეგ, როგორც აღვნიშნეთ, ფაქტობრივად შეუძლებელია, რომ ეს ლიტურგიები ქართულად თარგმნილიყო, რადგანაც ხელმიუწვდომელიც იქნებოდა ისინი ბერძნულ ენაზე.

361–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ:https://www.youtube.com/watch?v=slLfm0jM6ic

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ