Georgian (Georgia)English (United Kingdom)
371-372
"ლოცვანის" კრებულად ჩამოყალიბების შესახებ

ჩვენს წინა შეხვედრებზე რამდენიმე უმნიშვნელოვანეს ლიტურგიკულ ძეგლს შევეხეთ, რა თქმა უნდა, შემოკლებულად. ჩვენი ბოლო საუბარი შედგა “საწელიწდო იადგართან”, უდიდესი ღირებულების მქონე ლიტურგიკულ ძეგლთან დაკავშირებით, რომელიც, როგორც ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა წმ. გრიგოლ ხანძთელის სახელს უკავშირდება. სხვა ლიტურგიკული ძეგლებიც შეძლებისდაგვარად განვიხილეთ, მათ შორის “იერუსალიმური ლექციონარი”, “ჰომილეტიკური კრებული”, რომელიც ასევე ლიტურგიკული ძეგლია და სხვა. ვფიქრობთ ამ ჟანრის და ამ კატეგორიის ძეგლების ძველი ქართული თარგმანების მიმოხილვა შედარებით სრულყოფილი რომ იყოს, შევეხებით კიდევ ერთ ლიტურგიკულ კრებულს, სწორედ “საწელიწდო იადგართან” გარკვეულწილად დაკავშირებულს, რაც გახლავთ “ლოცვანი”.

[1]საერთოდ ლოცვითი ხასიათის ტექსტები ჰიმნებს ანუ საგალობლებს საკმაოდ უახლოვდება. ზოგ შემთხვევაში ძნელიცაა გარჩევა ესა თუ ის ტექსტი ჟანრობრივად ლოცვაა თუ საგალობელი, იმდენად თანაშეწნულია ეს ორი საეკლესიო ატრიბუტი ერთიმეორესთან. თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ერთი მხრივ ჰიმნოგრაფიულ კრებულებში ჩართული “ოხითაი”, “ხელთაბანისაი”, “წარდგომაი” და სხვა, ეს მოკლე ფორმის საგალობლები, რომლებიც უდიდესწილად ფორმითაც და შინაარსითაც ლოცვითი ტექსტებია, ხოლო მეორე მხრივ თუ იმასაც დავაკვირდებით, რომ საკუთრივ “ლოცვანში” შეიტანება ხმებზე გაწყობილი და ცალკეულ გალობათა ფორმით წარმოდგენილი, ე.ი. 8-9 გალობის ფორმით წარმოდგენილი, ტექსტები, “ლოცვანსა” და ჰიმნოგრაფიულ ტექსტებს შორის კავშირი, რა თქმა უნდა, კიდევ უფრო გამოიკვეთება. ამიტომ, ჩვენ, ვფიქრობთ, [2]ქართული კრებული ლოცვანისა ასევე განხილვის ღირსია. თუმცა მიმდევრობითად ალბათ სწორედ ამ კონტექსტში უნდა გვეხსნებინა ეს ძეგლი, რადგანაც ქრონოლოგიურად “ლოცვანი”, როგორც ლიტურგიკული კრებული, ყველაზე უფრო გვიანდელი ჩანს ლიტურგიკულ ძეგლებს შორის.

რა თქმა უნდა, ცალკეული ლოცვა, რაც შემდეგში კრებულად გამთლიანდა, გაცილებით ადრეული ეპოქისაა. ჯერ მარტო ავტორები ცხადყოფს (იგივე ბასილი დიდის (IV ს.) ლოცვა, გრიგოლ ღვთისმეტყველის (IV ს.) ლოცვა, გრიგოლ ნოსელის (IV ს.) ლოცვა, იოანე ოქროპირის (IV-V სს.) ლოცვა, შედარებით უფრო ადრინდელი მაკარის ლოცვა, რაშიც, როგორც ჩანს, იგულისხმება სახელგანთქმული მეუდაბნოე წმ. მაკარი ეგვიპტელი (IV ს.), უფრო გვიანდელი იოანე დამასკელის (VII-VIII სს.) რამდენიმე ლოცვა, სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველის (X-XI სს.) ლოცვა და სხვა) [3]ლოცვათა ცალკეული ნაწილების, ე.ი. “ლოცვანის”, როგორც კრებულის ცალკეული ნაწილების უადრესობას. თუ ლოცვითი კუთხით ჩვენ საეკლესიო ისტორიას დავუკვირდებით, ვნახავთ, რომ დასაბამიერი ეპოქიდანვე, ე.ი. I საუკუნიდანვე ლოცვა, ტექსტობრივადაც და არა მხოლოდ ზეპირად, საეკლესიო მსახურებაში უკვე ჩართული და ამ მსახურებისგან განუყოფელი ნაწილი გახლავთ. შორს რომ არ წავიდეთ, გავიხსენოთ ადრე ჩვენს მიერ ხსენებული და ნაწილობრივ განხილული ძეგლი ბერძნული სახელწოდებით “დიდაქე”, ქართულად “სწავლაი”, ანდა როგორც მას ჩვეულებრივ ეწოდება “მოციქულთა მოძღვრება”, რაც უეჭველად და უპირობოდ გახლავთ I ს-ის II ნახევრის ძეგლი, დოკუმენტი. აი ეს I ს-ის უადრესი [4]ტექსტი ორ ლოცვას წარმოგვიჩენს ჩვენ, ერთს ზიარების წინა ლოცვას, მეორეს ზიარების შემდგომ ლოცვას, რომლებიც უაღრესად საყურადღებონი არიან თეოლოგიურადაც, ლოცვითი სტრუქტურის შესწავლის კუთხითაც, გნებავთ ესთეტიკურადაც, სახისმეტყტველებითი ნიშნითაც და ა.შ. იმდენად მეტყველი, იმდენად შთამბეჭდავი ტექსტები არის აღნიშნული ლოცვებისა წარმოდგენილი ხსენებულ ძეგლში. ასე რომ, ლოცვითი მსახურება, ლიტურგიკული ჟანრის ეს სახეობა, უადრეს პერიოდში არა მხოლოდ ზეპირად, არამედ წერილობითაც გახლდათ წარმოდგენილი. მაგრამ მიუხედავად ყოვლივე ზემოთქმულისა, საკუთრივ კრებული “ლოცვანი” გაცილებით გვიანდელია და ყველა იმ ლიტურგიკულ ძეგლს მეტნაკლებად ეყრდნობა, რომლებიც ჩვენ რამდენადმე მიმოვიხილეთ.

თვით სახელწოდება [5]“ლოცვანი” შეიძლებოდა ერთი მხრივ დაგვეკავშირებინა ბერძნულ ტერმინთან “ევხოლოგიონ”, რომელიც გაცილებით უფრო ტერმინოლოგიურად თანმხვედრია ქართულ ტერმინ “ლოცვანთან”, ვიდრე მის (“ევხოლოგიონის”) ძველქართულ შესატყვისთან - “კურთხევანი”. მოგეხსენებათ “ევხოლოგიონ” ძველქართულად ითარგმნებოდა როგორც “კურთხევანი” და თვით ბერძნულშიც აღნიშნული სიტყვა გულისხმობდა მხოლოდ ისეთ ტექსტებს, რომლებიც სამღვდელო და სამღვდელთმთავრო მსახურებას განეკუთვნებოდა და არა ერისკაცის ლოცვებს. მაგრამ საკუთრივ ტერმინი “ევხოლოგიონ” ითარგმნოს, როგორც “კურთხევანი”, ტერმინოლოგიურად ეს შეუძლებელია, ესაა მხოლოდ შინაარსობრივი და ამ კუთხით, შინაარსორბრივი ასპექტით, უაღრესად წარმატებული თარგმანი. რომელმა ქართველმა მოღვაწემაც უადრეს ეპოქაში (დაახლოებით VI-VII სს.) ბერძნულ “ევხოლოგიონს” სწორედ ტერმინი “კურთხევანი” შეუფარდა, [6]მან ამით მეტად წარმატებული ნაბიჯი გადადგა ამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ლიტურგიკული ძეგლის (“ევხოლოგიონი”) ქართველი მკითხველისგან და ქართველი მოღვაწისგან მართებული აღქმისკენ. სხვადასხვა ენაზე ეს სახელწოდება სხვადასხვაგვარად ითარგმნება, ანდა უთარგმნელად გადადის, როგორც თუნდაც ლათინურში, მაგრამ ჩვენ ვერ მივიჩნევთ ყველა თარგმანს წარმატებულად (რა თქმა უნდა, იმ ენებზე (იგულისხმება ლათინური და ევროპული ენები), სადაც უთარგმნელად გადადის, აღარ ვსაუბრობთ). მოგეხსნებათ რუსულად “ევხოლოგიონ” ითარგმნა ამგვარად – “Требник”, რაც მოთხოვნილების შინაარსის შემცველ ტერმინს “Требовать” გულისხმობს, და “Требник” რომ სწორედ ამ გაგებას განიკუთვნებს, ეს ცხადყოფს იმას, რომ (სხვათაშორის ამ ბოლო ხანებში განხორციელდა შესანიშნავი თარგმანი რუსული, [7]უფრო ზუსტად სლავური კურთხევანისა ინგლისურ ენაზე, სადაც ტერმინი “Требник” გადავიდა, როგორც “The Book of Needs” - ანუ საჭიროებათა, მოთხოვნილებათა წიგნი) წარმატებულობის კუთხით ჩვენ ამ ტერმინს ვერ გავუთანაბრებთ ქართულ ტერმინს “კურთხევანი”, რადგანააც საჭიროება ბევრი რამისაა, მაგრამ კურთხევა საკუთრივ სამღვდელმსახურო წიაღს გულისხმობს, უეჭველად და პირდაპირი მნიშვნელობით მაკურთხეველი ყოველთვის მღვდელმსახურია. ამ გაგებით, კვლავ აღვნიშნავთ, ქართული შესატყვისი “კურთხევანი” ბერძნული “ევხოლოგიონისა” არის უაღრესად წარმატებული შესატყვისი, მაგრამ არა ტერმინოლოგიური, არამედ შინაარსობრივი. ტერმინოლოგიურად, როგორც უკვე ვთქვით, “ევხე” არასოდს პირდაპირი გაგებით კურთხევას არ ნიშნავდა, ის ნიშნავდა ან ლოცვას ან აღთქმას. სწორედ ეს ორი გამოკვეთილი შინაარსი აქვს ბერძნულ “ევხეს”. რაც შეეხება “ლოგიონ”-ს, ის საერთოდ აწარმოებს კომპოზიტს, [8]ისევე როგორც მაგალითად ტერმინებში “თეოლოგია”, “ფიზიოლოგია”, “სოტერიოლოგია” და ა.შ. ამიტომ ჩვენ რომ კალკირებულად ვთარგმნოთ ბერძნული ტერმინი, ქართულში შესატყვისად უნდა გვქონდეს ან “ლოცვათმეტყველება” ან “აღთქმათმეტყველება”, და თუკი ერთ ტერმინამდე დავავიწროვებდით ან “ლოცვანი” ან “აღთქმანი”. ასე რომ საკუთრივ ტერმინ “ლოცვანის” არქაულობას ჩვენ არ გამოვრიცხავთ, ე.ი. შეიძლებოდა ეს ტერმინი უძველეს პერიოდში არსებულიყო, ვიდრე “ევხოლოგიონის” შესატყვისად დაკანონდებოდა “კურთხევანი”. თუმცა ტერმინი “ლოცვანი” დღესდღეობით, ყოველშემთხვევაში, X საუკუნემდელ ეპოქაში გამოვლენილი არ არის. მაგრამ ის, რაც შინაარსობრივად კრებულ “ლოცვანში” იგულისხმება, მას ბერძნულ “ევხოლოგიონთან”, რა თქმა უნდა,  ნაკლები საერთო აქვს, იმ გაგებით, რომ “ევხოლოგიონში” შედის მხოლოდ ისეთი ლოცვები, რომელთაც სამღვდელო პირი, რომელთაც მღვდელთმთავარი წარმოთქვამს და ეს ლოცვა უმრავლეს [9]შემთხვევაში ზოგადი სამღვდელმსახურო განგების ნაწილია. მაშინ როცა იმ კრებულში, რასაც “ლოცვანი” ეწოდება, შედის ტექსტები, რასაც ჩვეულებრივ ყველა მორწმუნე ერისკაცი წარმოთქვამს და ყოველდღიურ ცხოვრებაში სარგებლობს ამ ლოცვითი ტექსტებით. სწორედ ამ შინაარსის მქონე კრებული “ლოცვანი”, ე.ი. საყოველთაო მსახურებისათვის განკუთვნილი ლოცვების კრებული, ყოველდღიურად წარმოსათქმელი, გახლავთ გვიანდელი მოვლენა და მისი ბერძნული ადეკვატი უკვე აღარ არის არანაირი წყაროდმცოდნეობითი მონაცემით “ევხე” ან “ევხოლოგიონ”, არამედ გახლავთ მეორე ტერმინი, რომელიც ერთმნიშვნელოვნად ლოცვას ნიშნავს ბერძნულში. ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ “ევხე” ლოცვასაც ნიშნავს და აღთქმასაც, მაგრამ არის მეორე ტერმინი “ევხედან” ნაწარმოები “პროსევხე”, რაც აღთქმას აღარ ნიშნავს, არამედ მხოლოდ ლოცვას. [10]სწორედ ამ მეორე ტერმინიდან იწარმოება ლოცვანის ბერძნული სახელწოდება “პროსევხეტარიონ”, როგორც ეს წმ. ნექტარიმ უწოდა თავის კრებულს (ანალოგიური სახის კრებულები სხვებიც იქნებოდა). რადგან “პროსევხე” ყოველთვის “ლოცვად” ითარმნებოდა ქართულად, “პროსევხეტარიონ” ბუნებრივად გადმოდის როგორც “ლოცვანი”

როდესაც ვამბობთ, რომ კრებული “ლოცვანი” გვიანდელია, ამის რამდენიმე მყარი არგუმენტი არსებობს. ერთ-ერთი უმყარესი არგუმენტი გახლავთ ჩვენი სახელგანთქმული ათონელი მამების მოღვაწეობა. განსაკუთრებით ექვთიმე და გიორგი ათონელებისა, რომლებმაც ფაქტობრივად მთელი ბერძნულენოვანი ლიტურგიკული წიაღი გადმოიტანეს ქართულ ენაზე. მოღვაწეობის ეს მხარე, რა თქმა უნდა, ექვთიმემდეც მიმდინარეობდა, შესამჩნევია, ითარგმნა სხვადსახვა სახის ლოცვათა, გალობათა შემცველი კრებულები, საკუთრივ “კურთხევანი”, [11]გნებავთ ჩვენს მიერ განხილული “იადგარები”, უფრო მოგვიანებით “თვენი” (გიორგი მთაწმინდელისგან). არ დარჩენილა ლიტურგიკული ჟანრის რაიმე მნიშვნელოვანი ძეგლი ქართულად რომ არ თარგმნილიყო და ხშირ შემთხვევაში რამდენჯერმე არ თარგმნილიყო. მაგრამ ჩვენ ვერსად ვერ ვპოულობთ, თუნდაც ვინმესგან მითითებით (რომ დავუშვათ ძეგლი არ იყოს შემორჩენილი და ამ ძეგლის შესახებ მითითება ვინმესთან გვხვდებოდეს), ვერც, რა თქმა უნდა, საკუთრივ ხელნაწერში კრებულს სახელწოდებით “ლოცვანი”. ასე რომ გიორგი მთაწმინდელის მოღვაწეობის დროს, უეჭველია, მსგავსი კრებული ბერძნულად არ არსებობდა, თორემ ის ამ ძეგლს აუცილებლად ქართულად თარგმნიდა და მიაწოდებდა მრევლს. მეტიც შეიძლება ითქვას, მსგავსი ტიპის კრებული რომ ყოფილიყო გიორგი მთაწმინდელი ამას თარგმნიდა პირველ რიგში, რადგანაც ის საყოველთაო მსახურებისთვის, მთელი ერისთვისაა განკუთვნილი და წარმოუდგენელია ვიფიქროთ, რომ გიორგის ქართულ ენაზე ამგვარი ძეგლი არ ეგულებოდა და თვითონაც არ თარგმნა. [12]ეს ყოვლად შეუძლებელი გახლავთ, რის გამოც სრული დარწმუნოებულობით შეიძლება ითქვას, რომ XI ს-თვის “ლოცვანი” ბერძნულ ენაზე ჯერ კიდევ არ არსებობდა, თორემ ის ქართულად აუცილებლად ითარგმნებოდა. ბერძნულ ენაზე არ არსებობდა, იმიტომ ვამბობთ ასეთი ფართოშემოწერილობით, რომ ბერძნულად ეს კრებული თუკი უკვე ჩამოყალიბებული იქნებოდა, ათონის მთაზე აუცილებლად დაიმკვიდრებდა ადგილს, რადგანაც ათონის მთა X-XI სს.-ში ერთ-ერთი წამყვანი სამონასტრო კერა გახლდათ მთელს მაშინდელ მართლმადიდებლობაში. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უფრო გვიანდელ ეპოქაშიც “ლოცვანი”, როგორც კრებული, ჯერ შექმნილი არ არის, იმიტომ, რომ ამგვარი სახის კრებულზე არაფერს გვეუბნება ჩვენ არც წმ. ეფრემ მცირე, არც წმ. არსენ იყალთოელი, არც გელათური სკოლა, მაშინ როცა სხვა თარგმანები, ძალიან ბევრი, მათ მოგვანიჭეს ჩვენ, დაუტოვეს მომდევნო თაობებს [13]სახელმძღვანელოდ, სამღვდელმსახურო მადლის მთელი ერისადმი მიფენის მიზანდასახულობით. ასე რომ, რადგან XI-XII სს.-ის ამ ქართველმა მოღვაწეებმაც ქართულად არ თარგმნეს “ლოცვანი”, ესეც უეჭველი დასტურია მსგავსი ძეგლის ბერძნულ ენაზე ჯერ კიდევ არარსებობისა.

ალბათ უფრო მოგვიანო პერიოდშიც “ლოცვანი” ჯერ კიდევ ჩამოყალიბებული არ იყო, ვგულისხმობთ კერძოდ XIV ს-ს. ცხადია, აბსოლუტური კატეგორიულობით ამგვარი რამის თქმა ძნელია, მაგრამ უდიდესწილად, რა თქმა უნდა, დარწმუნებულობა სწორედ იმ აზრს და ვარაუდს აქვს, რომ მართლაც XIV საუკუნისთვის კრებული “ლოცვანი” ჯერ შედგენილი არ უნდა ყოფილიყო. დარწმუნებულობას იმიტომ სძენს გარკვეული [14]არგუმენტები, რომ თუკი იარსებებდა, ვთქვათ XIV ს-თვის ხსნებული “ლოცვანი” ბერძნულად, ძნელია დავუშვათ მას არ თარგმნიდა ამ დროის მოღვაწე, აკოლუთიათა აღმწერი, რომელიც ჩვენ არ ვიცით სახელდებითად ვინ არის, მაგრამ რომელმაც ქართულად თარგმნა რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი განგება. მისი ეს თარგმანები რამდენიმე თარიღით არის შემკობილი და ეს თარიღები სწორედ XIII ს-ის დასასრულს და XIV ს-ის დამდეგს აღნიშნავენ.

შეიძლება გვეფიქრა, რომ ამ პერიოდისათვის (XIV-XV სს.-თვის) უკვე იწყება პირველი ნაბიჯების გადადგმა ხსნებული კრებულის ჩამოყალიბებისკენ, რადგანაც მომდევნო საუკუნეებში შექმნილი ეს წიგნი ალბათ ერთბაშად [15]ვერ შეიქმნებოდა, მაგრამ ეს მაინც ცალკეული ფრაგმენტული მოღვაწეობითი სახეობანი უნდა ყოფილიყო. მთლიანი კრებული “ლოცვანისა” კი, ყველაზე უფრო მეტად საალბათოა და საფიქრებელია, რომ XV-XVI სს.-ში შედგა. ყოველშემთხვევაში ერთი რამ უპირობოა, რომ XII ს-მდე მსგავსი კრებული არ არსებობდა. გარკვეული ნაწილი ამგვარი ტიპის კრებულისა, საფიქრებელია, შედგენილიყო XIII-XIV სს.-ში, ხოლო ჩამოყალიბებულად “ლოცვანი” უნდა ვიფიქროთ არის XV-XVI სს.-ის ძეგლი.

რა თქმა უნდა, ამგვარი ხასიათის ძეგლი დაუყოვნებლივ ითარგმნებოდა ქართულად და ითარგმნა კიდეც. თუმცა ეს იყო ეპოქა საქართველოში, როდესაც, მოგეხსნებათ, ყველაფერი ინგრეოდა და ხელახალ თარგმანთათვის კი არა, რაც თარგმნილი იყო იმის გადამწერთა მოძიებისათვისაც არავის ეცალა. ასეთ ისტორიულ ფონზე [16]ჭეშმარიტად გაკვირვების და დაფასების ღირსნი არიან ის ადამიანები, რომლებმაც “ლოცვანი” ქართულად თარგმნეს.

ამის შემდეგ, როგორც კი ითარგმნა “ლოცვანი” ქართულად, ის, რა თქმა უნდა, უკვე ახალ სიცოცხლეს იწყებს, რადგანაც ლიტურგიკული წიაღი მოგეხსნებათ ყოველთვის უაღრესად ცოცხალია და გარედან რაც კი შემოდის ამა თუ იმ ერში, ამა თუ იმ რეგიონში, ყოველივე გათავისდება ერისგან, თუ ეს ყველაფერი ერის სულიერ დაწინაურებას ემსახურება. შემდგომში საკუთრივ ქართული რედაქციები ლოცვანისა იქმნება და რამდენიმე ხელნაწერში მოღწეული ტექსტები ჩვენ გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ რედაქციული განშტოებანი ქართულად თარგმნილი ლოცვანისა მეტნაკლებად წარმოვაჩინოთ და შევისწავლოთ. თანდათანობით უფრო და უფრო სრული ხდება ეს კრებული, რადგან ახალ-ახალი თარგმანები ამა თუ იმ ლოცვანებისა ემატება მას, თანდათან შედის მასში და იმკვიდრებს თავის ადგილს [17]და ბოლოს ხდება ლოცვათა სტამბური წესით გამოცემაც, რაც გაცილებით უფრო ფართო შესაძლებლობებს ქმნის “ლოცვანის” მასობრივ, საყოველთაო-ეროვნულ, ე.ი. ერისეულ მსახურებაში გამოყენებისთვის.

თანდათანობით, როგორც ვამჩნევთ, “ლოცვანი” სხვა ენებზეც რედაქციულად თავისებურად ყალიბდება. ორი იდენტური ლოცვანი არ მოგვეპოვება ჩვენ, თუ ამ ბოლო ხანების ვითარებას არ მივიღებთ მხედველობაში, როდესაც საერთო, ერთიმეორის სრული იდენტობის მიღწევას ცდილობენ სხვადასხვა ერის მღვდელმსახურნი (რაც არ არის ცუდი ტენდენცია). საზოგადოდ კი, თუკი ამ უკანასკნელ ეპოქას არ მივიღებთ მხედველობაში, XX ს-ის დამდეგამდე, ჩვენ ვერ ვიპოვით ორ მართლმადიდებლურ ეკლესიას აბსოლუტურად იგივეობრივი ლოცვანის მქონეს. [18]რა თქმა უნდა, სხვაობა არის თვით ხელნაწერებშიც, ერთი ერის და ერთი ენის ფარგლებშიც. ძველქართულ ნუსხებშიც ჩვენ ორ ერთნაირ ნუსხას, ცხადია, ვერსად ვერ ვიპოვით, რაც დადასტურებაა იმისა, რომ ქართულად თარგმნის შემდეგ “ლოცვანი” მყისვე რედაქციულად დანაწილდა და უაღრესად საყურადღებო განშტოებანი წარმოაჩინა საკუთრივ ქართულ ნიადაგზე. ამ განშტოებათა ანალიზის შესწავლა გახლავთ მეტად საყურადღებო, მეტად საინტერესო და მნიშვნელოვანი საქმე. როდესაც პუბლიკაცია მოხდა “ლოცვანისა”, ის შემდეგ XIX ს-ში რამდენჯერმე დაიბეჭდა. სამწუხაროდ აურაცხელი კორექტურული შეცდომებით. მნიშვნელოვანი გახლდათ ლოცვათა პუბლიკაცია 1988 წლის საეკლესიო კალენდარში, უპირველესად მნიშვნელოვანი გახლდათ თავისი სისრულის მიხედვით. [19]თუმცა იმ ტექნიკურმა ხარვეზებმა, იმ გაუმართაობამ რაც პუბლიკაციაშია სახეზე და რაც ეტყობა ელემენტარულად არ შესწორებულა გამომცემელთა მიერ, რომელთაც ითავეს ამ ტექსტის გამოცემა (სამწუხაროე ეს გამომცემელნი მითითებულნი არ არიან), აურაცხელმა შეცდომამ დიდად დააზარალა ეს გამოცემა, ძალიან ძნელი და სათუო გახადა ამ ტექსტებით სარგებლობა. სხვათაშორის ის შემდეგში გადაიბეჭდა ლოცვათა ერთ-ერთ გამოცემაში, თითქმის მთლიანად, ყველა არსებული ხარვეზით და დამატებული კიდევ ახალ-ახალი ხარვეზებით, რომელთა აცილება თავიდან საკმაოდ რთულია სტამბური მუშაობის ჟამს. სწორედ ეს 1988 წელს გამოცემული “ლოცვანი” ხდება ფაქტობრივად ბაზისი ლოცვათა ტექსტის ყველა შემდგომი პუბლიკაციისა. მათ შორის ბოლო ხანებში განხორციელებული პუბლიკაციებისა, რომლებიც მეტ-ნაკლები მოცულობით ხან ერთ ნაწილს კვეცენ ლოცვანისას, ხან მეორე ნაწილს და არსებითად სრული სახის ლოცვანი [20]1988 წლის შემდეგ, აღარ ვსაუბრობთ შესწორებულზე, არ გამოცემულა.

სხვათაშორის ჩვენ ვსარგებლობთ შემთხვევით და მსმენელს გვინდა ვაცნობოთ, რომ გარკვეულად ვრცელი “ლოცვანი” მალე გამოქვეყნდება. ჩვენ კარგა ხანია ამ კრებულზე ვმუშაობთ და სწორედ ამ ბოლო ხანებში გაჩნდა რეალური შესაძლებლობა იმისა, რომ მომზადებული მასალა, “ლოცვანი” შედარებითი სისრულით, დაახლოებით 300 გვერდამდე ტექსტით, თავისი ვრცელი ხელნაწერული მონაცემებით, მკითხველისთვის ხელმისაწვდომი გახდეს.

371–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=7k1YQxzwz8I

კრებულ “ლოცვანის” შედგენილობის შესახებ

ჩვენს ბოლო საუბარში ვეხებოდით ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ლიტურგიკულ ძეგლს სახელწოდებით “ლოცვანი”. კვლავ შევახსენებთ მსნელთ, რომ ეს გახლავთ, თუმცა უაღრესად მნიშვნელოვანი ძეგლი, მაგრამ ქრონოლოგიურად ყველაზე გვიანდელი მოცულობითი ხასიათის ლიტურგიკულ ძეგლებს შორის. როგორც მივუთითებდით, საფიქრებელია არქეტიპულად, ფრაგმენტულად “ლოცვანი”, როგორც კრებული, ჩამოყალიბებულიყო ჯერ XIII-XIV სს.-ში და შედარებით სრულყოფილი გამხდარიყო XV-XVI სს.-თვის. გვიანდელია თუ ადრინდელი, რა თქმა უნდა, ყურადღებას იქცევს საკუთრივ ძეგლის რაობა, შედგენილობა, პრინციპები, რითაც ეს ძეგლია გაწყობილი და ა.შ.

ჩვენ აქედანვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ [1]”ლოცვანი”, როგორც მასობრივი მკითხველისთვის განკუთვნილი ძეგლი, შედგენილობითი ნიშნით არ გახლავთ დოგმატური, ე.ი. აუცილებელი არ არის აბსოლუტურად ერთიდაიგივე სახის დაცვა ლოცვათა პუბლიკაციაში. ამის შედეგია ის, რომ ვხედავთ სხვადასხვა ვარიაციებს გამოცემებში, ზოგან მოკლეა ტექსტი, ზოგან შედარებით ვრცელი, ზოგან კიდევ უფრო ვრცელი და ა.შ. ისევე როგორც ძველქართულ ხელნაწერებში, როგორც აღვნიშნავდით, ორი ერთნაირი შედგენილობის და ერთმანეთთან თანმხვედრი ტექსტი “ლოცვანისა” ჩვენ ხელნაწერებში არ მოგვეპოვება. ყველა ხელნაწერი რაღაც თავისეულ სახეობას გვიჩვენებს ხსნებული კრებულისას და ამ კუთხით, რა თქმა უნდა, საყურადღებოა და შესასწავლია ის (კრებული). მაგრამ არსებითად “ლოცვანი” მაინც, როგორც პირადი აღსარებითი ტექსტების შემცველი კრებული, უკავშირდება გარკვეულ ჟამს, მსახურებითი მოღვაწეობის გარკვეულ დროს და თუ რაიმე პრინციპი მაინც იქნება [2]მომარჯვებული ჩვენგან ლოცვათა შედგენისა, ეს პრინციპი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა ემსახურებოდეს ლიტურგიკულ მიზანდასახულობას.

“საწელიწდო იადგართან” დაკავშირებით ჩვენ აღვნიშნავდით, რომ ნებისმიერი ძეგლის, მათ შორის კონკრეტულად “საწელიწდო იადგარის” შედგენა ორი საფუძველის მიხედვით შეიძლება მოხდეს, ორი ნიშნის მიხედვით შეიძლება წარიმართოს. ერთი ესაა აქსიოლოგიური ნიშნით მასალის დალაგება, ანუ რომ ღირსებისდამიხედვით განაწილდეს მონაკვეთები კრებულისა, ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი თავში იყოს დაწესებული და მას მოედევნოს შემდგომნი და შემდგომნი. მეორე გახლავთ საკუთრივ ლიტურგიკული ნიშანი, იმისდამიხედვით განაწილება მასალისა, რის მიხედვითაც ურთიერთმიდევნებულია [3]ამა თუ იმ კრებულის სხვადასხვა ნაწილები ლიტურგიკულ მსახურებაში. საკუთრივ “იადგართან” დაკავშირებით, როგორც აღვნიშნავდით, უადრესი ჩანს აშკარად აქსიოლოგიური ნიშანი ანუ ღირსებითი კუთხით მასალის განაწილება. ვთქვათ, როდესაც იწყება აღდგომისადმი მიძღვნილი საგალობლებით, შემდეგ მას მოსდევს, საკუთრივ კალენდარულ ნაწილში, ჯერ მოძრავი კალენდარი, როგორც უფრო მნიშვნელოვანი უძრავ კალენდარზე. სხვა თუ არაფერი აღდგომა, მოგეხსნებათ, მოძრავი კალენდრის მახასიათებელია და მასზე აითვლება მოძრავი კალენდარი. ასე რომ, ჯერ მოძრავი კალენდარია მოცემული, შემდეგ უძრავი კალენდარი და სხვა ნაწილები. ესაა ერთი მხარე კრებულის შედგენისა, ერთი პრინციპი და მეორე პრინციპი, როგორც უკვე ვთქვით, ლიტურგიკული მოთხოვნილების და ლიტურგიკული საჭიროებისდამიხედვით მასალის განაწილება. ამ კუთხით “ლოცვანი” უფრო ალბათ, [4]მაინც მეორე, ანუ ლიტურგიკული ნიშნით შეიძლება შედგეს და შედგა კიდეც. ეს პრინციპი, რომ მართლაც უფრო მოსახერხებელი აღმოჩნდა, თუნდაც ძველ იადგართან დაკავშირებით გამოიკვეთა, რადგანაც უადრესი კი იყო აქსიოლოგიური პრინციპი ხსენებული ძველი იადგარის შედგენისა, მაგრამ როგორც ვნახეთ, თანდათანობით მას გადაამეტა, მას აჯობა ლიტურგიკულმა პრინციპმა, ლიტურგიკული საჭიროებისდამიხედვით მასალის განლაგების პრინციპმა, რამაც თითქმის მთლიანად მიჩქმალა უფრო ადრეული, უფრო არქაული აქსიოლოგიური პრინციპი და ამ პრინციპით შედგენილი კრებულები.

ახლდა თუ არა “ლოცვანს” აქსიოლოგიური პრინციპი, ამ შემთხვევაში ძნელი გამოსაკვეთია. უფრო შესამჩნევი გახლავთ ყველა იმ სახეობაში ლოცვათა კრებულისა, რაც ჩვენთვის ხელმისაწვდომია, ლიტურგიკული პრინციპი, ლიტურგიკული მიზანდასახულობით მასალის განაწილება. გარკვეული წინამორბედი ნაწილი “ლოცვანისა” ამ ბოლო ხანებში [5]თანდათანობით გზას იკაფავს და ეს არაა რაიმე წესისგან გადახვევა, პირიქით საკმაოდ წარმატებული და გამართლებულია. ვგულისხმობთ დავუშვათ ლოცვათა უწინარეს მცნებების, ნეტარებათა, ცალკეულ მოკლე მოძღვრებათა მოთავსებას მრწამსის ჩათვლით და შემდგომ ლოცვათა დაწყებას. თუმცა ძველად ეს პრინციპი გამოკვეთილი არ იყო. ჩვენ ვერ ვამჩნევთ, რომ იმ ხელნაწერებში, რომლებიც იწოდებიან, როგორც “ლოცვანი”, ასეთი წანამძღვრები არსებობდა. თუმცა კვლავ ხაზს გავუსვამთ, რომ ამგვარი წანამძღვრები მხოლოდ და მხოლოდ ღირსებას ჰმატებს “ლოცვანს” და სხვა არაფერს. ჩვეულებრივ “ლოცვანი”, როგორც დღეს, ასევე ადრეულ ეპოქაში იწყებოდა “გაღვიძების ჟამით” და იმ ლოცვებით, გაღვიძებული ადამიანი რასაც უფალს აღუვლენს და რაც ყველა მორწმუნისთვის ნაცნობია, დაზეპირებულია და გათავისებულია, რასაც შემდეგში მოედევნება “ძილად მისვლის ლოცვანი”. ამ ორ მონაკვეთში ჩართული გახლავთ უაღრესად [6]მნიშვნელოვანი ლოცვები, ყურადღებას რომ იქცევენ თავიანთი არქაული წარმოშობით, იქნება ეს მაკარის ლოცვა თუ ბასილის ლოცვა, სხვა ლოცვანიც, რაც ჩვეულებრივ მიმდევრობითია და რაც ერისკაცს ეკლესიის ჭეშმარიტ წევრად და შვილად აგრძნობინებს თავს. თუ ერისკაცი ლოცვათა კრებულის მსახურებას აღავლენს (ესეც, რა თქმა უნდა, მსახურებაა. ეს არაა მღვდლისგან აღსრულებული მსახურება, მაგრამ ესეც ღვთისთვის აღსრულებული მსახურებაა), ისიც მონაწილეობს ღვთისმსახურებაში. ჩვენ შეიძლება არ ვუწოდოთ ამას მღვდელმსახურება და პირდაპირი მნიშვნელობით ვერც ვუწოდებთ, თუ, რა თქმა უნდა, ძალიან გადატანითი შინაარსით არ მოვიხმობთ ტერმინ “მღვდელმსახურებას”. ჩვერულებრივი საეკლესიო მნიშვნელობით მღვდელმსახურება სამღვდელოთაგან აღესრულება და ამ გაგებით ერისკაცისგან აღსრულებული მსახურება ლოცვათა კუთხით არ არის მღვდელმსახურება, მაგრამ [7]უეჭველად გახლავთ ღვთისმსახურება, ანდა, როგორც ღვთსმსახურების ბერძნული ტერმინი უკეთ იტევს ამ შინაარსს და ასეც ითარგმნებოდა ძველქართუალდაც, კეთილმსახურება. ჩვეულებრივ ბერძნულში ის, რაც ქართულად ღმრთისმსახურებად ითქმის, გადმოცემულია ტერმინით, რაც ტერმინოლოგიურად უიგივდება ქართულ “კეთილმსახურებას”, ეს გახლავთ ტერმინი “ევსებეია”. “ევსებეია” უდიდესწილად ქართულად ითარგმნება, როგორც “ღმრთისმსახურებაი”, მაგრამ არაიშვიათად ითარგმნება აგრეთვე, როგორც “კეთილადმსახურებაი” და შემდგომ შეკვეცილი ფორმით “კეთილმსახურებაი”. რა თქმა უნდა, ბერძნულშიც არსებობს ღვთისმსახურების აბსოლუტურად ადეკვატური ტერმინი “თეოსებეია”, სადაც “თეოს” – ღმერთია და “სებეია” სწორედ მსახურებას შეესატყვისება, მაგრამ “თეოსებეია” ბერძნულ სამღვდელმსახურო და ზოგადად ლიტურგიკულ ლიტერატურაში არის გაცილებით იშვიათი, [8]ვიდრე მეორე ტერმინი, უკეთ, ჩვენს მიერ პირველხსენებული ტერმინი “ევსებეია”. ქართულში კი პირიქით, გაცილებით მრავალრიცხოვანია ტერმინი “ღმრთისმსახურება” ტექსტებში დადასტურებული, ვიდრე “კეთილადმსახურებაი”, ანდა “კეთილმსახურებაი”. თუმცა ორივე თანაარსებობს, მაგრამ ამგვარი მიმართებით, კვლავ ხაზს გავუსვამთ, ბერძნულში გაცილებით მრავალგზის გამოიყენება “ევსებეია” და ისაა ძირითადი ტერმინი. გამოიყენება აგრეთვე, რა თქმა უნდა, “თეოსებეია”, მაგრამ გაცილებით იშვიათად. ქართულში კი პირიქით “თეოსებეიას” კალკი “ღმრთისმსახურებაი” გახლავთ უდიდესწილად გამოყენებული შესაბამისად თანმხვედრი ბერძნულ “ევსებეიასთან”, ხოლო “ევსებეიას” კალკი “კეთილადმსახურებაი” (ანდა “კეთილმსახურებაი”) რაოდენობრივი თვალსაზრისით უფრო ნაკლებია, თუმცა ისიც არაიშვიათად დასტურდება. აი ამ კეთილმსახურების, ღვთისმსახურების ამგვარ გაგებას, რა თქმა უნდა, გულისხმობს ჩვენგან, ერისკაცთაგან ლოცვითი მსახურების აღვლენა ღვთისადმი, [9]შესრულება ღვთისადმი და ეს მოვლენა, თავის მხრივ, უეჭველად მრევლის წევრს ეკლესიის, ლიტურგიკული წიაღის, უწმინდესი წიაღის შვილად აქცევს. ამიტომ მოხდა, როგორც ჩანს, კრებული “ლოცვანის” შედგენა, რომ უფრო მეტად საქმითად თანაშერთული ყოფილიყო ერისკაციც ეკლესიის საღვთისმსახურო ღვაწლში. რადგან ამგვარი მიზანდასახულობა გამოკვეთილია, ჩვენ არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ ზოგჯერ “ლოცვანში” შესულია ტექსტები ჩვეულებრივ რომ მღვდელმსახურებისას წარმოითქმის და საკუთრივ მღვდელიც და დიაკონიც, ზოგშემთხვევაში ცალკეულ წეს-განგებაში, რაც ლოცვანში შედის, ფიგურირებს. თუნდაც მაგალითად ისეთ წეს-განგებაში, როგორიცაა “უკუეთუ მღვდელი ძილსა შინა დაეცეს”, ანდა “უკუეთუ ერისკაცი ძილსა შინა დაეცეს”, ანდა იმ მსახურებაში, რასაც ეწოდება [10]“წესი, რომელსა იგი აღასრულებს ერისკაცი მიცვალებულსა ზედა” და ა.შ. არაფერს ვამბობთ იმაზე, რომ ლოცვანში შეიტანება ცალკეული გალობანი, ხმებზე გაწყობილი, 8 საეკლესიო ხმაზე გაწყობილი გალობანი. ასეთ გალობათა აღვლენა საერთოდ გულისხმობს მგალობლებს, ერისკაცთა უდიდესი ნაწილი კი, რა თქმა უნდა, ვერ გალობს, ხმათა გარჩევაც კი მათგან შეუძლებელია, რადგან ეს მეცნიერებაა და ძალიან უხეშად რომ ვთქვათ, პროფესიაცაა. შესაბამისად აუცილებლად განსწავლულობას საჭიროებს 8 საეკლესიო ხმით ტექსტის აღვლენა ღვთისადმი. ეს კი ერისკაცთა უდიდეს ნაწილში არ არსებობს, ამიტომ გამორიცხული არ არის კრებულ “ლოცვანის” შესაბამისი მონაკვეთები, სადაც სწორედ 8 ხმაზე გაწყობილი გალობანი იყო წარმოდგენილი, ერისკაცისა და სამღვდელო კრებულის მიერ [11]ერთობლივად აღევლინებოდა ღვთისადმი.

ასე რომ, პირველი ნაწილი “ლოცვანისა” ჩვეულებრივ არის საცისკრო ლოცვები. სხვათაშორის ტერმინი “საცისკრო” არსებობდა და ჩვენ ის უნდა აღვადგინოთ “დილის ლოცვების” ნაცვლად. “ძილად მისლვის ლოცვანი”, ეს ტერმინი დადასტურებულია ძველადაც და მიღებული ტერმინია, თუმცა შეიძლებოდა გამოგვეყენებინა მეორე სახეობის ტერმინიც “ლოცვანი სამწუხრონი”. ე.ი. “ლოცვანი საცისკრონი” და სამწუხრო ლოცვანი ანუ “ლოცვანი სამწუხრონი”, ანდა “ლოცვანი მწუხრისანი”. სამწუხრო ლოცვები ამ შემთხვევაში საცისკროს ანალოგიაა და ვფიქრობთ უმჯობესია ისეთ ტერმინზე, როგორიცაა “ძილად მისლვისა ლოცვანი”.

ომდევნო ნაწილი, რაც ბუნებრივად მოსდევს “ძილად მისვლას”, [12]მოგეხსნებათ ეს არის შუაღამის ლოცვები – “ლოცვანი შუვაღამისანი”, ერთ-ერთი ყველაზე ვრცელი ნაწილი ლოცვათა კრებულისა, ნუმერიებულიც რომაა ლოცვები, ანუ ურთიერთმიდევნებულად დანომრილი. თითოეული ლოცვა ამ ნაწილში წარმოდგენილი, როგორც უღრმესი ღვთისმეტყველება, ამგვარად არის აღვლენილი ღვთისადმი. ე.ი. ეს ლოცვები არა მხოლოდ ჩვენი პირადი განწყობის გამომხატველ საშუალებად გვევლინება. ლოცვა სწორედ ესაა, რომ უკვე არსებულ ტექსტს ჩვენ ვითავისებთ და როდესაც ლოცვას ვკითხულობთ ვკითხულობთ არა ისე, როგორც სხვისგან დაწერილს, არამედ იმ მომენტში იმ ლოცვას ჩვენ თვითონ ვღაღადებთ ღვთისადმი, ჩვენი აღმონათქვამია, ჩვენი აღსარებაა ღვთის წინაშე. როგორც ეს ფსალმუნებთან დაკავშირებით შესანიშნავადაა [13]თქმული ათანასე ალექსანდრიელისგან. მისი სწავლებით, რომელსაც სურდა ფსალმუნთა რაობა შეეცნო, ერთ-ერთმა ბერმა ფსალმუნთა განსაკუთრებულობა ამგვარად განმარტა, რომ ბიბლიის სხვა წიგნებში მესამე პირია შემოტანილი, რომ ღმერთი ეტყოდა მოსეს, მოსე მიუგებდა უფალს და სხვა, ხოლო ფსალმუნი ასე იწყება (იგულისხმება 50-ე ფსალმუნი): “მიწყალე მე ღმერთო, დიდითა წყალობითა შენითა”. ანუ ადამიანი, რომელიც ამ სიტყვებს წარმოთქვამს, უშუალოდ ღმერთს უკავშირდება ძალისამებრ და ამით განირჩევა “ფსალმუნნი” სხვა თხრობითი თუ არათხრობითი წიგნისგან. იგივე შეიძლება ითქვას ლოცვათა მხრივ. ნებისმიერ ლოცვას, ბასილი დიდისა იქნება ეს, იოანე ოქროპირისა თუ სხვა, რომელსაც ჩვენ წარმოვთქვამთ, უკვე ჩვენეულია, თუ ჩვენ მას მართლაც შეგრძნებითად და გააზრებითად აღვავლენთ ღვთისადმი, თუ ამგვარი კუთხით [14]არ მოვმედგრდებით და ლოცვათა მსახურებას აღვასრულებთ. შესაბამსიად, ის ლოცვები, რაზეც ჩვენ მინიშნება გვქონდა ამჯერად, კერძოდ შუაღამის ლოცვები, დაუსრულებლად აღსავლენი და შესამეცნებელია ჩვენგან არა მხოლოდ როგორც ლიტურგიკული ხასიათის ძეგლები, არამედ როგორც უღრმესი საღვთისმეტყველო სწავლებების შემცველი დოკუმენტები. შუაღამის ლოცვები ესოდენ გავრცობილად იმიტომ არის წარმოდგენილი, როგორც ჩანს, რომ ძველად, ღამე ხანგრძლივი იყო რა, ეს მსახურებითი ღვაწლი შუაღამის ლოცვებისა ნაწილდებოდა სახუმილავებზე, ანუ ღამის ჟამზე. სხვადასხვა ჟამს აღვლენა ლოცვებისა გულისხმობდა ღამითაც ადამიანის მღვიძარებას და მის მიერ საკუთარი ცოდვების, საკუთარი ხარვეზების, საკუთარი გაუკუღმართებების ცხოვლად შეგრძნებას და სინანულის [15]მსხვერპლად შეწირვას ლოცვითი სახით ღვთისადმი.

შუაღამის ლოცვებში ჩართულია სხვადასხვა გალობითი ტექსტი, გალობა, სრული კანონი, მაგრამ ზოგადად თვითონ ამ ნაწილის შემდეგ ცალ-ცალკე შეიძლება გამოიყოს სხვადასხვა ნაწილებში გაუერთიანებელი ანუ ცალკე არსებული განგება-მსახურებანი. ვთქვათ ისეთები, რომელიც უკვე აღვნიშნეთ: “უკუეთუ მღდელსა დაცემაჲ შეემთხჳოს ძილსა შინა”, “უკუეთუ ერისკაცსა დაცემაჲ შეემთხჳოს”, ანდა “წესი, რომელსა ერისკაცი აღასრულებს მიცვალებულსა ზედა” და სხვა. მაგრამ ციკლს, ანუ მონაკვეთს რაც შეეხება, გარდა ზემოხსენებული სამი მონაკვეთისა ქართულ “ლოცვანში”, ადეკვატურად და იგივეობრივად ნებისმიერი სხვა მართლმადიდებელი ერის “ლოცვანთან”, წარმოდგენილია ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი არა მარტო “ლოცვანისა”, არამედ საერთოდ მთელი საღვთისმსახურო წიაღისა, რაც კი ერისკაცთათვის [16]არის განკუთვნილი. ეს გახლავთ ზიარების წინა და ზიარების შემდგომი ლოცვები. სხვათაშორის, როდესაც შეიქმნა აუცილებლობა სხვა ლიტურგიკულ ძეგლებთან ერთად “ლოცვათა” ტექსტის შესწორებისა, ყველაზე მეტი აუცილებლობა და პასუხისმგებლობა სწორედ ამ მონაკვეთთან დაკავშირებით ვლინდებოდა. იმ პუბლიკაციაში, რაც უნდა გამოქვეყნდეს და რაზეც მსმენელს მივუთითეთ (“ვრცელი ლოცვანი”), ყველაზე მეტი ყურადღება სწორედ ზიარების წინა და ზიარების შემდგომ ლოცვებს დაეთმო. სრულად შედარდა ბერძნულთან, ძველქართულ ხელნაწერებთან და დაინტერესებული მკითხველი შესაბამის სქოლიოებში არსებულ მასალას, რასაც ავლენს ბერძნულ-ქართული ხელნაწერები, შეძლებისდაგვარად სრულად ჰპოვებს, შეძლებისდაგვარად სრულად ამ ყოველივეს თვითონ, თუკი ისურვებს, ნახავს და შეუძლია, რომ ეს ყოველივე შეისწავლოს. ასე რომ, ზიარების წინა და ზიარების შემდგომი ლოცვები, ესაა ბირთვი, ყველაზე მთავარი [17]ნაწილი “ლოცვანისა” და ამაზეა დაფუძნებული “ლოცვანი”.

მაგრამ თვითონ “ლოცვანი”, როგორც კრებული, ამ მონაკვეთებით, ე.ი. ზიარების წინა და ზიარების შემდგომი ლოცვებით, არ მთავრდება ქართულში და ამით ქართული განესხვავება დღეისათვის, ყოველშემთხვევაში ხელმისაწვდომ, სხვაენოვან ძეგლებს, სხვაენოვან კრებულებს. ეს ნიშნავს იმას, რომ მას აქვს თავისი გარკვეული სტრუქტურული სპეციფიკა, წარმოშობით ბერძნული, მაგრამ ბერძნულშიც და სხვა ენებშიც დღეისათვის დაკარგული. ჩვენ ვგულისხმობთ შვიდეულის ლოცვებს - “ლოცვანი შევრდომითნი სინანულისანი”, რასაც მშვენიერი ქვე-სათაურიც ახლავს. ეს ციკლი ლოცვებისა (შვიდეულის ლოცვანი), საკმაოდ ადრე თარგმნილა ქართულად და ის თარგმნილია, უეჭველად, XII ს-ში, როგორც ამას ტერმინოლოგიური ანალიზი გვიჩვენებს, და თარგმნილია [18]უთუოდ ბერძნული ენიდან. მაგრამ ძალიან უცნაურია, რომ ჩვენ ბერძნულ ენაზე შესატყვის ტექსტს ვერ ვპოულობთ. ესაა ჭეშმარიტად უდიდესი ღირებულების თეოლოგური ძეგლები. განსაკუთრებით ეფრემ ასურის, იოანე დამასკელის, ბასილი დიდის ლოცვები, რაც აქ შედის. აღარ ვამბობთ იმაზე, რომ ცალკეული მცირე ფორმის საგალობლები შეიძლება სხვა ხელნაწერშიც იყოს, მაგრამ საკუთრივ შვიდეულის ლოცვათა ვრცელი ტექსტები სხვა ენებზე, როგორც უკვე ვთქვით, არ დასტურდება. პირველად თანამედროვე მკითხველისთვის ეს ლოცვები გამოქვეყნდა 1988 წლის საეკლესიო კალენდარში, მაგრამ ეს პუბლიკაცია ზემოაღნიშნული ხარვეზის გამო, ე.ი. აურაცხელი, დაუთვლელი, წარმოუდგენელი რაოდენობის შეცდომის გამო, ვერანაირად, ჩვენი აზრით, თავის ჭეშმარიტ მიზანს ვერ ასრულებდა [19]და ამიტომ მოვალეობა იმისა, რომ ზედმიწევნითი ტექსტობრივი ჩამოყალიბებით დადგენილიყო საზღვრები და მონაკვეთთა ურთიერთმიდევნება ანუ გეგმა, შინაარსი, სარჩევი ლოცვანისა, ეს გახლდათ უმნიშვნელოვანესი. ქართულად რამდენიმე ხელნაწერი იპყრობს ლოცვათა კუთხით ყურადღებას სწორედ შვიდეულის ლოცვების მხრივ. როგორც აღვნიშნეთ, საკმაოდ ადრე ითარგმნა ის ქართულად. ხსენებულ ჩვენეულ პუბლიკაციაში ეს ლოცვები შეძლებისდაგვარად შესწორებული სახით არის წარმოდგენილი ნუსხათა მიხედვით. დათვლაც კი არ შეიძლება ალბათ იმისა, თუ რამდენი გამონათქვამი გასწორდა და ცხადია, აქამდე ვერც გასწორდებოდა, რადგან ხელნაწერთა მონაცემები არ იყო წარმოჩენილი, ხელნაწერებთან არ იყო შედარებული და ამიტომ ვეღარ მოხერხდა, რომ ეს ლოცვები გამართული ტექსტით [20]დაბეჭდილიყო. 1988 წლის პუბლიკაციიდან შემდეგ, როგორც აღვნიშნეთ, გადაბეჭდვა მოხდა სხვა ბუბლიკაციში კიდევ უფრო დამძიმებული შეცდომებით, რადგან ახალ-ახალი კორექტურული შეცდომები დაემატა მას. ჩვენ არ ვთვლით, რომ იმ პუბლიკაციის სახით, რაზეც მივანიშნებთ, სადაც შედის შვიდეულის ლოცვები, კონკრეტულად ამ ლოცვათა გამოცემა მთავრდება. იმიტომ, რომ აღმოჩნდა ორი რედაქცია ამ ლოცვანისა. თავდაპირველად ჩვენ ვცდილობდით, რომ ერთ რედაქციად გაგვემთლიანებინა ეს ორი სახეობა შვიდეულის ლოცვებისა, მაგრამ ეს ვერანაირად ვერ მოხერხდა იმ მრავალრიცხოვანი განსხვავების გამო, რაც მათ შორისაა. ამიტომ საბოლოო პუბლიკაცია მაშინ მოხდება, როცა ყველა რედაქცია, ყველა ვარიანტული სხვაობა, ხელნაწერებში დადასტურებული, ამ შვიდეულის ლოცვანისა გამოქვეყნდება და მსმენელს და მკითხველს შესაძლებლობა ექნება პუბლიკაციის ნახვისა. ასე რომ ჩვენ ვთვლით შვიდეულის ლოცვებს [21]ზიარების ლოცვათა შემდეგ ყველაზე აღმატებულ თეოლოგიურ ნაწილად, არა უბრალოდ კრებულ “ლოცვანისა”, არამედ საზოგადოდ ლიტურგიკული მსახურებისა.

შვიდეულის ლოცვათა შემდგომ შეიძლებოდა ჩვენ “ლოცვანში” შეგვეტანა უკვე “სხვადასხვა ლოცვანი”, როგორც იწოდება ის, სხვადახვა შემთხვევის ჟამს წარმოსათქმელი ლოცვანი. იქნება ეს, ვთქვათ, “დედის ლოცვა”, “შვილიერების გამო ლოცვა” და სხვა. სხვათაშორის გამოვლინდა აქამდე უცნობი ლოცვანი, რომლებიც, ვფიქრობთ, საჭიროებას წარმოადგენენ – “ლოცვაჲ გულმავიწყობისაჲ”, “ლოცვაჲ სინანულისაჲ ოდეს ეშმაკი გაცთუნებდეს”, “ლოცვაჲ განსაცთელთაგან ხსნისაჲ”, “ლოცვაჲ უკუეთუ გული გითქუმიდეს” და ა.შ. სხვადასხვა ლოცვანი საკმაოდ ბევრია, მრავალრიცხოვანია. ჩვენ ვთვლით, რომ “ლოცვანში” [22]შეიძლება შევიდეს ზოგიერთი ისეთი ლოცვა, რაც უფრო ადრეულ ლიტურგიკულ ძეგლებში სხვადასხვა მიზანდასახულობით ანდა სხვადასხვა სახის ლიტურგიკულ კრებულებში შეიტანებოდა. ვთქვათ “კურთხევანიდან” შეიძლება სრულიად თავისუფლად შეტანილი იყოს “ლოცვაჲ სამხრობისაჲ”, “ლოცვაჲ ტაბლისაგან ადგომისაჲ”, “ლოცვაჲ სარეცელად დაწოლისაჲ” და სხვა. რა თქმა უნდა, ამ მიზანდასახულობის გვიანდელი ლოცვები ჩვენ მოგვეპოვება, მაგრამ იმავე მიზანდასახულობისა და იმავე დატვირთვის უადრესი, არქაული ლოცვები გახლავთ უაღრესად მეტყველი, უაღრესად შთამბეჭდავი და ეს ლოცვები აღდგენილი უნდა იყოს. ისევე როგორც “ლოცვაჲ უცხოობასა შინა განსაცთელთა წინაშე” გრიგოლ ხანძთელისა და მრავალი სხვა. ქართულად არის მოღწეული ადრეული ეპოქიდანვე (VIII-IX სს.-დანვე) ცალკეული ლოცვები, რომლებიც დაცული გახლავთ X ს-ის იადგარებში, ანდა იადგარის შემცველ ლიტურგიკულ კრებულებში, რომელთა გამოქვეყნებაც [23]ასევე ძალიან საყურადღებო იქნება. დავუშვათ ჟამისწირვის ლოცვა მარკოზისი, ბასილის ლოცვა, რომელიც თანამედროვე ლოცვანებში ჩვეულებრივ არ არის და მრავალი სხვა.

შეიძლებოდა “ლოცვანში”, უფრო სწორად ლოცვათა სარჩევში წარმოდგენილი ყოფილიყო,  რაც გაცილებით მისაღები ფორმაა, თუ ჩვენ ხელნაწერთა და საერთოდ ძველი ტრადიციის  გაგრძელება გვინდა (გამოსადეგობითადაც უფრო ოპტიმალურია), ლოცვები არა მხოლოდ სათაურებით (დავუშვათ “ლოცვაჲ ღვთისმშობლისა მიმართ”, ანდა “ლოცვაჲ მაკარისი”, “ლოცვაჲ ბასილისი”), არამედ უეჭველად დასაწყისებით. ძველად, როდესაც რაიმეზე მითითება იყო საჭირო, დასაწყისი მოქონდათ და სხვა თუ არაფერი სძლისპირები ანუ საგალობელთა რიტმულ-მელოდიური ნიმუშები დასაწყისებით მოიტანებოდა. იმიტომ, რომ ამით მკითხველი გარკვეული ყოფილიყო თუ რომელ სძლისპირზეა საუბარი. დასაწყისები სრულ ტექსტებზე იყო მინიშნება. ამიტომ სარჩევშიც ამ ძველი პრინციპით ლოცვანი მითითებული უნდა იყოს [24]არა მხოლოდ სახელდებითად, თუ ვისი ლოცვაა და ვის მიმართაა ლოცვა, არამედ დასაწყისებითაც, პირველი ორი-სამი სიტყვით, რომ დავუშვათ ბასილის ლოცვა “ლოცვანში” რამდენიმეა და “ლოცვაჲ ბასილისი” როცა წერია, უნდა ვიცოდეთ რომელია ის ტექსტი. ეს მოძებნისთვის, პრაქტიკული საჭიროებისთვის გახლავთ ძალიან გამოსადეგი ფორმა. ისევე როგორც “ლოცვაჲ ღვთისმშობლისა მიმართ” შეიძლება რამდენიმე იყოს და ცხადია რამდენიმეა. თუნდაც “ლოცვაჲ ავთა უკეთურთა გულისსიტყუათათვის” ასევე საკმაოა, “ტაბლიდან აღდგომისა” და სხვა, რაც სხვა ლოცვასაც გულისხმობს და თვით სათაურშიცაა ხშირად ეს მინიშნებული. ვთქვათ ტაძარში შესვლის ლოცვა ჩვენ ერთი ვიცით, მაგრამ ძველად იყო სხვა ლოცვაც, რომელსაც ასე ეწოდებოდა “ლოცვაჲ სხუაჲ ტაძრად შესლვისაჲ”. ყველა ამ ლოცვას თავისი განუმეორებელი, წარუშლელი ღირსება აქვს და ჩვენ რომ თავიდანვე წარმოდგენილი გვქონდეს თუ რომელ ლოცვას ვეძიებთ და რომელი ლოცვა სად ვიპოვოთ, ძველი ქართულით რომ ვთქვათ, ზანდუკი (სარჩევი) სასურველია იმავე პრინციპით იყოს წარმოდგენილი, რა პრინციპსაც, [25]როგორც უკვე აღვნიშნეთ თუნდაც ძველი ქართული საგალობელთა კრებულები, საერთოდ ლიტურგიკული კრებულები გვთავაზობს, სადაც არაიშვიათად ამა თუ იმ ძეგლზე, ამა თუ იმ ტექსტზე მითითება ხდება მხოლოდ საკუთრივ დასაწყისის მოტანითა და წარმოდგენით.

ასე რომ “ლოცვანი” მრავალი კუთხით ყურადსაღები, განსახილველი და შესასწავლი ძეგლია. ჩვენ ვთვლით, რომ ის ტექსტი “ლოცვანისა”, რაც ამჟამად უნდა გამოქვეყნდეს, მნიშვნელოვანი ეტაპი იქნება სრული “ლოცვანის” შესადგენად, რაც მოცულობით დიდად აღმატებული ამ წინამდებარე კრებულზე არ იქნება. სასურველია ასეთ კრებულში შესული იყოს ეკლესიის მამათა ცალკეული სწავლებანი ზოგადად ლოცვის შესახებ. ძველქართულად რამდენიმე ასეთი ტექსტი მოგვეპოვება ჩვენ, ძალიან ღირსეული (თუნდაც ნილოს სინელის “ლოცვის შესახებ” სახელგანთქმული ძეგლი), რომლებიც დანართის სახით (სასურველია როგორც ძველი ქართული, ასევე ახალი ქართული თარგმანი) დაერთოს ლოცვათა კრებულებს.

 

372–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=zdjUNQDUirQ

 

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები

შეცდომის აღმოჩენის შემთხვევაში (წერილობით ვერსიაში) გთხოვთ მოგვწეროთ

AddThis Social Bookmark Button

ბოლოს განახლდა (TUESDAY, 05 APRIL 2016 20:48)