“ქრისტიანი ფილოსოფოსი”, ასე უწოდა II საუკუნის აპოლოგეტმა, ათენაგორამ თავის თავს. მისი ორი ნაშრომია ცნობილი: “შუამდგომლობა ქრისტიანთა გამო”[1] და “მკვდართა აღდგომის შესახებ”[2]. ათენაგორა უცნობი იყო თავისი დროისა და მოდმევნო საუკუნის ქრისტიანი მწერლობისათვის. მკვლევართა აზრით, ათენაგორას ნაშრომები რომ სცოდნოდათ, მისი შემოქმედება თანამედროვეებზე ღრმა კვალს დატოვებდა[3]. “ქრისტიანი ფილოსოფოსი” – ეს სახელი ათენაგორას მართლაც შეეფერება: იგი ქრისტიანობის აპოლოგეტიც იყო და იმავე დროს ფილოსოფოსი.

იგი კარგად იცნობდა ბერძნულ ფილოსოფიას და მას ქრისტიანობის შესავლად აღიქვამდა[4]. გარდა ამისა – და ეს უფრო მნიშვნელოვანია – იგი ქრისტიანული მოძღვრების (ეს განსაკუთრებით აღდგომის რწმენას ეხება) ჭეშმარიტების აპოლოგიას მეცნიერული და რაციონალური მსჯელობით ცდილობდა. უმაღლესი ჭეშმაირტების ნათელყოფა და მითუმეტყეს მისი დასაბუთება ლოგიკური გამომდინარეობის გზით შეუძლებელია. ათენაგორამ ეს, რა თქმა უნდა, იცოდა, და მისი დამსახურება ალბათ ისაა, რომ ამის მიუხედავად იგი მაინც ცდილობდა, მჭერმეტყველებისა და პათოსის გარეშე, მშვიდი საფუძვლიანი მსჯელობით (ათენაგორას ენა და სტილი ლაკონურია, ხატოვანი და ლამაზი) მკითხველი გონებისათვის მისაწვდომ რწმენის საზღვრებამდე მიეყვანა. მსჯელობისას ათენაგორა თავისი დროის სამედიცინო ცოდნასაც იყენებდა. მომხიბლავია ათენაგორას მშვიდი, საფუძვლიანი ტონი ოპონენტების მიმართ. მისი “შუამდგომლობა” მარკუს ავრელიუსისა და, შესაბამისად, წარმართი მოაზროვნეებისადმია მიძღვნილი. მისი ნაშრომი “აღდგომის შესახებ” საჯარო მოხსენებას ჰგავს, იმათთვის დაწერილს, ვისაც სხეულის აღდგომისა არა სწამს ან არასაკმარისად ძლიერად (თუ სწორად) სწამს. ორივე ნაშრომში ათენაგორა მოწინააღმდეგეთა შეხედულებებს ხელაღებით კი არ უარყოფს, არამედ თითქოს ადრესატშივე ცდილობს (ქრისტიანული) ჭეშმარიტების დანახვის უნარის გამოღვიძებას[5]. მისი ტონი ოპონენტის მიმართ ზრდიალობიანია და მიმართვის სტილი “ჯენტლმენურია”[6]. იგი ოპონენტს ჭკუას კი არ ასწავლის, არამედ თითქოს მასთან (და მკითხველთან) ერთად ცდილობს იმ შესაძლო წინააღმდეგობებისა და სირთულეების გადალახვას, რომლებიც ჭეშმარიტების მიახლოების გზაზე გვეღობება. ათენაგორას როგორც აპოლოგეტის “ჯენტლმენობა”, მისი ღრმა რწმენა და თან გულწრფელი ტოლერანტობა[7] დღესაც მომხიბლავია[8].

ცნობები ათენაგორას ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ ძალიან მწირია. დანამდვილებით თითქმის არაფერი ვიცით, გარდა იმისა, რომ ის მეორე საუკუნეში ცხოვრობდა და ფილოსოფოსი (შესაძლოა, ფილოსოფიური სკოლის წინამძღვარიც) იყო. უცნაურია, რომ თანამედროვენი ათენაგორას, როგორც ჩანს, არ იცნობდნენ. მას არ ახასიათებენ ის ავტორები, რომლებიც, ჩვეულებრივ სხვა ქრისტიან მწერლებს იმოწმებენ. პირველი და ფაქტიურად ერთადერთი ეკლესიის მამა მეთოდე ოლიმპოელი იყო (წამებული 311 წელს), რომელმაც ათენაგორა ახსენა და “შუამდგომლობიდან” ციტატა მოიტანა თავის ნაშრომში “აღდგომის შესახებ” (აღსანიშნავია, რომ ათენაგორას იმავე სახელწოდების ნაშრომი მეთოდეს არ უხსენებია). მეთოდეს ტექსტი ეპიფანეს “პანარიონმა” (LXIV, 29, 1-3) შემოგვინახა.

უძველეს ცნობას ათენაგორას ცხოვრების შესახებ გვაწვდის ფილიპე სიდეელი (V ს.). ტექსტი მოგვიანო ხანის ანონიმი ბერძენი ისტორიკოსის მიერაა შემონახული. იგი ბევრ უზუსტობასა და ისტორიულ რეალიებთან შეუსაბამობას ამჟღავნებს. ფილიპეს თანახმად, ათენაგორა ალექსანდრიული სკოლის პირველი წინამძღვარი იყო. იგი იყო ადრიანესა და ანტონიუსის თანამედროვე და “შუამდგომლობის” ადრესატები სწორედ ისინი არიან[9]. ათენაგორა ქრისტიანობის მოძღვარი იყო ფილოსოფოსის სამოსში და ერთ დროს აკადემიურ სკოლასაც წინამძღვრობდა. კელსოსზე ადრე მას უნდოდა ქრისტიანთა წინააღმდეგ ნაშრომის დაწერა. ამიტომ ჩაუღრმავდა იგი საღვთო წერილს. მას სულიწმიდა დაეუფლა და იგი ქრისტიანობაზე მოექცა. წმ. პავლეს მსგავსად, იგი ქრისტიანობის მდევნელიდან ამ რწმენის მოძღვრად იქცა. კლიმენტის, “სტრომატების” ავტორი, ათენაგორას მოწაფე იყო. – ასეთია მოკლედ ფილიპე სიდეელის ინფორმაცია ათენაგორას შესახებ.

ათენაგორას “შუამდგომლობის” სათაურის თანახმად კი მისი ავტორი, ფილიპეს მონაცემებისგან განსხვავებით, არა ალექსანდრიელი, არამედ ათენელი ფილოსოფოსი უნდა ყოფილიყო. გამორიცხული არაა, რომ ცხოვრების რაღაც ეტაპზე იგი ალექსანდრიაში იმყოფებოდა. ბ. პუდერონის აზრით, ათენაგორა, მოქცევამდე ფილოსოფიური სკოლის მესვეური, ცნობილი და გავლენიანი პირი უნდა ყოფილიყო, იუსტინესა და ტატიანეს მსგავსად, რომლებიც თავის მხრივ, რომში წარმართავდნენ სკოლას[10]. ამიტომაც გასაკვირია მისი მოუხსენებლობა II-III საუკუნეებში, მითუმეტეს, რომ მისი ორი ნაშრომი შემოინახა. ჩვენამდე მათ კესარიის არქიეპისკოპოსის, არეტასის (X ს.) მიერ შესრულებული კოდექსის წყალობით მოაღწიეს. მას შემდეგ ხელნაწერთა ასლებმა იმატა და პირველი ნაბეჭდი გამოცემა ნაშრომისა “მკვდართა აღდგომის შესახებ” XVI საუკუნეში გამოქვეყნდა. რენესანსის ბოლო პერიოდიდან ათენაგორას სახელი საკმაოდ ცნობილი გახდა. მისი მარტვილობის შესახებ (საერთოდ, იყო თუ არა მარტვილი) არაფერი ვიცით[11].

 

 

ათენაგორას შრომები

 

1. “შუამდგომლობა ქრისტიანთა გამო”

ეს აპოლოგეტური შრომა, როგორც ვთქვით, მარკუს ავრელიუსისადმია მიძღვნილი. მისი მიზანია ქრისტიანული რწმენისა და ქრისტიანული ზნეობის დაცვა წარმართული რელიგიისა და მორალის წინაშე. ათენაგორა ჩამოთვლის წარმართთა ბრალდებებს ქრისტიანთა მიმართ: (ა) ათეიზმი, (ბ) კანიბალიზმი, (გ) ინცესტი. იგი ცდილობს ცხადყოს მათი და, შესაბამისად, წარმართთა მიერ ქრისტიანთა დევნის უსაფუძვლობა.

(ა) ათეიზმის ბრალდებას ათენაგორა ასე უარყოფს: ქრისტიანები მონოთეისტები არიან, მონოთეიზმი კი ათეიზმს არ ნიშნავს. ბერძენი ფილოსოფოსები (მაგ. პლატონი და არისტოტელე, პითაგორელები და სტოელები) ერთ ღმერთს მიიჩნევდნენ სამყაროს შემოქმედად და წარმმართველად, მაგრამ მათ ამისთვის არ დევნიდნენ. ქრისტიანთა რწმენას გონება განამტკიცებს და წინასწარმეტყველთა პირით მეტყველი საღვთო სული (თავები 1-7). ათენაგორა რაციონალურად, გამორიცხვის მეთოდით ცდილობს დაასაბუთოს, რომ ღმერთი დასაბამიდან არის მხოლოდ ერთი, ერთიანი და არა შედგენილი (თ. 8). იგი მოკლედ გადმოსცემს ქრისტიანული რწმენის საფუძვლებს: სამების არსს, ანგელოზთა დანიშნულებას (თ. 10)[12]. იგი მიმართავს “იმპერატორ ფილოსოფოსებს” (ათენაგორას სიტყვებია) და მათ წინაშე იცავს თავისი რწმენის ზნეობრივ მხარეს, რომელიც მტრის სიყვარულს ეფუძნება. ათენაგორა ამბობს, რომ უბრალო ადამიანები (ქრისტიანები), რომლებიც, შესაძლოა, დიდი მოაზროვნეები არ არიან, თავისი ზნეობრივი საქციელით ქრისტიანული რწმენის პრინციპებს გამოხატავენ. მდევნელებს ისინი ძალადობით არ პასუხობენ (თ. 11)[13].

შემდგომ ათენაგორა იმ ბრალდებათა მოხსნას ცდილობს, რომლებიც ქრისტიანთა ათეიზმის პრაქტიკულ მხარეს ეხება: მსხვერპლშეწირვისა და კერპთაყვანისცემაზე უარის თქმა (თ. 13-20). ათენაგორა ასაბუთებს, რომ სამყაროს შემოქმედ ღმერთს სისხლი და მსხვერპლი არა სჭირდება, იგი თვითკმარია. მისთვის ყველაზე დიდი მსხვერპლშეწირვა მისი, როგორც ყველაფრის შემოქმედის, შეცნობა იქნებოდა (თ. 13). სხვადახვა ქვეყანაში, სხვადასხვა ქალაქში სხვადასხვა ღვთაებას ეთაყვანებიან. თუ ქრისტიანები არაღვთისმოსავნი მხოლოდ იმიტომ არიან, რომ სხვა ღმერთს სცემენ თაყვანს, მაშინ სხვა ხალხიც არაღვთისმოსავი ყოფილა, რადგან თითოეული თავის ღვთაებას ეთაყვანება (თ. 14). კერპთა თაყვანისცემის მიზეზი არის განურჩევლობა მატერიასა და ღმერთს, შექმნილსა და უქმნელს, არსსა და არარსს, გონისეულსა და გრძნობადს შორის (თ. 15). ათენაგორა დაწვრილებით გადმოსცემს ორფიკულ კოსმოლოგიას, რათა ცხადყოს, რომ ამგვარ კოსმოლოგიათა ღმერთები დაბადებულნი არიან (თ. 18-20)[14]. ბერძენ პოეტთა ღმერთები, მოკვდავთა მსგავსად, ვნებებს განიცდიან (თ. 21). ათენაგორა აკრიტიკებს ბერძენ ფიზიკოსებს (ემპედოკლე, სტოელები), რომლებიც ღმერთებს ბუნების ელემენტთა სახით წარმოადგენდნენ (თ. 22). იგი განიხილავს დემონთა და ანგელოზთა ფუნქციებს ძველ ფილოსოფოსებთან და ქრისტიანობაში განგებასთან დაკავშირებით (თ. 22-25). ათენაგორა უარყოფს ქრისტიანთა მიმართ გამოთქმულ ბრალდებას კანიბალიზმსა და ინცესტში და ცხადყოფს მათ უსაფუძვლობას, განიხილავს ქრისტიანთა ზნეობრივ პრინციპებს (თ. 31-36). ბოლოს ათენაგორა ხორცით აღდგომის ქრისტიანულ რწმენასაც ეხება, რომელიც, მისი აზრით, რაციონალურადაც შეიძლება დასაბუთედეს (თ. 37).[15]

სტილით “შუამდგომლობა” განსხვავდება “აღდგომის შესახებ” ტრაქტატისგან: იგი შეიცავს ბევრ ციტატას, პარალელს, მაგალითს ანტიკური ლიტერატურიდან, ფილოსოფიიდან, ბიბლიიდან, “აღდგომის შესახებ” ტრაქტატში კი ავტორი უფრო სხვათა დაუმოწმებლად, მეტ-ნაკლებად ილუსტრაციების გარეშე, რაციონალური გზით ცდილობს საკუთარი შეხედულების დასაბუთებას. ამ ფორმალური განსხვავების გამო ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ “აღდგომის შესახებ” ნაშრომი სხვა ავტორმა, და არა ათენაგორამ დაწერა [16]. მაგრამ ეს ხომ შეიძლება ისეთივე ბუნებრივი განსხვავება იყოს ერთი ავტორის სხვადასხვა ნაწარმოებებს შორის, როგორიცაა, მაგალითად, განსხვავება პროკლეს “თეოლოგიის საფუძვლებსა” და პლატონის დიალოგებზე მის კომენტარებს შორის: პირველ ნაშრომში არცერთი ციტატა არ არის, კომენტარებში კი უამრავია. ამჟამად მკვლევარები (პუდერონი, ბარნარდი) უფრო მეტად იხრებიან იმ აზრისკენ, რომ ათენაგორას ავტორობით ცნობილი ორივე ნაშრომი მას ეკუთვნის.

 

2. “მკვდართა აღდგომის შესახებ”

“შუამდგომლობაში” ძირითადად კოსმოლოგიური საკითხები განიხილება, “მკვდართა აღდგომის შესახებ” ტრაქტატში კი ანთროპოლოგიური. ათენაგორას თანახმად, ჭეშმარიტების შესახებ მსჯელობა ორგვარია. ერთი ჭეშმარიტების დასაცავად არის განკუთვნილი. ეს ერთგვარი ნეგატიური მსჯელობაა: მისი მიზანი არის მოწინააღმდეგეთა დებულებების უარყოფა და ის მოსამზადებელ საფეხურს წარმოადგენს. მეორე – საკუთრივ ჭეშმარიტების შესახებ პოზიტიური მსჯელობისათვის. ნაშრომის პირველ ნაწილში აღდგომა განხილულია ფიზიკური თვალსაზრისით, მეორეში – ესქატოლოგიური და მეტაფიზიკური თვალსაზრისით[17]. ტრაქტატის პირველ ნაწილში ათენაგორა განიხილვას სხეულის აღდგომის რწმენის მოწინააღმდეგეთა პოზიციას და ცდილობს მის უარყოფას. ოპონენტების დებულებები ასეთია: (1) ღმერთს არ ძალუძს მკვდარი სხეულების აღდგენა, როცა სხეულთა ნაწილები გახრწნილია, ან როცა ადამიანის სხეული რომელიმე მხეცმა შეჭამა, ხოლო ამ მხეცის ხორცი კი, თავის მხრივ, სხვა ადამიანთა საკვებად იქცა. ამის საპასუხოდ ათენაგორა, გალენოსის კვების თეორიაზე დაყრდნობით, ასაბუთებს, რომ კვებისას მხოლოდ ორგანიზმისთვის ბუნებრივი საკვების შეთვისება ხდება; რაღაც შემთხვევის გამო შეჭმული ადამიანის ხორცი მის მჭამელს (ადამიანს) ვერასდროს ვერ შეეწყობა. ღმერთს სრულიად დაშლილი სხეულების აღდგენაც შეუძლია (თ. 1-9). ოპონენტების მეორე არგუმენტია: ღმერთს არ სურს გარდაცვლილთა აღდგომა. არნდომა შეიძლება იმით იყოს გამოწვეული, რომ აღდგომა ან თავად აღდგომილის ან სხვა ვინმეს მიმართ საზიანოა (a)/dikon - უსამართლობაა). ათენაგორა ასაბუთებს, რომ მკვდარ სხეულთა აღდგომა არავისთვის (არც გონისეული არსებებისთვის, არც პირუტყვთათვის, არც თავად აღდგომილი ადამიანისათვის) საზიანო ვერ იქნება (თ. 10).

“ფიზიკური” თვალსაზრისით აღდგომა ადამიანის (ინდივიდის) აგებულების აღდგენაა: “[ადამიანის სხეულის ელემენტები], ერთმანეთთან კვლავ შეერთებულნი, იკავებენ მათთვის ჩვეულ ადგილს, რომ წარმოქმნან იმავე სხეულის ჰარმონია და აგებულება (su/stasij)” (De Res. 8,4). ეს პროცესი ბ. პუდერონს ასე აქვს განმარტებული: “ადამიანური სხეულის საწყისები, მათ “ბუნებრივ გარემოს” (to\ suggene/j – De Res. 2,5; 20,3) მოწყვეტილნი, ინდივიდის ფიზიკურად წარმოქმნის შემდეგ, სიკვდილისას დაიშლებიან (გაიფანტებიან) და ხელახლა უერთდებიან თავდაპირველ გარემოს. ამ მდგომარეობაში არიან ისინი აღდგომის დღემდე, როცა ხდება მათი ხელახალი შეერთება და იმავე ინდივიდის სხეულის (ამჯერად უკვე უხრწნელის) ხელახალი შექმნა.”[18] ათენაგორას თანახმად, “აღდგომა ცვლილებაა უკეთესობისკენ” (De Res. 12,9), ე.ი. სხეული ხდება უხრწნელი, მარადმყოფი (ბ. პუდერონმა შენიშნა, რომ ტერმინს “უკვდავი” ათენაგორა სხეულის მიმართ არ ხმარობს, არამედ მხოლოდ სულისა და გონისეულ არსთა მიმართ) – იგი თვისობრივად უკეთესია, მაგრამ სუბსტანციურად იგივეა.[19]

“აღდგომის შესახებ” ნაშრომის შუაში (თ. 11) ათენაგორა ხელახლა, ისევე როგორც ამავე ნაშრომის პირველ თავში, მსჯელობს ჭეშმარიტების შესახებ მოძღვრებების ორი ასპექტის შესახებ: ჭეშმარიტების დასაცავი მსჯელობა, რომლის მიზანია შეცდომათა გასწორება, თავისი არსით ქვემდგომია ჭეშმაირტების შესახებ მსჯელობასთან შედარებით. მიუხედავად ამისა, ჭეშმიარტების დასაცავ მსჯელობას ზოგჯერ ჭეშმაირტების შესახებ მსჯელობის წინ ვაყენებთ, არსებული დაბრკოლებების გადალახვისა და შეცდომათა გასწორების მიზნით. ჭეშმიარტების დასაცავი მსჯელობა უფრო სხვებთან შეკამათების მიზნით გამოიყენება, ჭეშმიარტების შესახებ მსჯელობის მსმენელი კი მორწმუნეები არიან, რომლებიც ჭეშმარიტებისა და საკუთარი ხსნისათვის იღწვიან. მიზანი ორივე მსჯელობისა ერთია: ღვთისმოსაობა (eu/sebei/a).

“აღდგომის შესახებ” ტრაქტატის მე-12 თავში იწყება ნაშრომის მეორე ნაწილი: აღდგომის დასაბუთება პოზიტიური გზით. ათენაგორას არგუმენტები შემდეგ საკითხებს უკავშირდება: (1) მიზნობრივი მიზეზი: ღმერთს ადამიანი თავისი ან სხვისი საჭიროებისთვის არ შეუქმნია. მან ადამიანი შექმნა თავის ხატად და მსგავსად, მიანიჭა მას გონება და განსჯა და მარადიული არსებობა შემოქმედის ძალისა და სიბრძნის შესაცნობად. ის, რაც სხვისი საჭიროებისთვის კი არ შექმნილა, არამედ თავისთვის, არსებობას არ შეწყვეტს. მარადიული სიცოცხლე საწინდარია აღდგომისა (თ. 12-13). მიზნობრივი მიზეზის არგუმენტიდან გამომდინარეობს (2) ადამიანის ბუნებასთან დაკავშირებული საბუთი. ადამიანის ბუნება სულისა და სხეულის ერთიანობაა. სხეული მოკვდავია; აღდგომის გარეშე ადამიანის ბუნება (რომლის არსს, როგორც ითქვა, სულისა და სხეულის ერთიანობა ქმნის) ვერ შენარჩუნდებოდა. ადამიანის არსებობაში წყვეტილი (სიკვდილი) არაა აღდგომისათვის დამაბრკოლებელი, ისევე, როგორც ძილი ვერ შეწყვეტს სიცოცხლეს (თ. 15-17).

შემდგომი (3) არგუმენტი განგებას (pro/noia) და განკითხვას უკავშირდება. ღვთის განგება (ზრუნვა) სამყაროსა და ადამიანზე ვრცელდება, რამდენადაც იგი მათი შემოქმედია; ხოლო ადამიანი, როგორც გონიერი არსება, სამართალს (განკითხვას – dikh/) საჭიროებს. ადამიანის შესახებ ლაპარაკი მის მთლიანობას – სულისა და სხეულის ერთიანობას გულისხმობს. სიცოცხლეში ჩადენილი საქმეებისთვის პასუხს არა ცალკე სული ან სხეული აგებს, არამედ მათი ერთიანობა – ადამიანი როგორც მთელი. განკითხვა არ აღსრულდება არც ამქვეყნად (კეთილნი არ დაჯილდოვდებიან თავისი კეთილი საქმეებისთვის ამ ცხოვრებაში, არც ბოროტნი ღებულობენ საკადრის სასჯელს) და არც სიკვდილის შემდეგ (მრავალი ბოროტების ჩამდენი ადამიანი ერთი სიკვდილით ვერ განიწმინდება ყველა დანაშაულისაგან) (თ. 18-23).

სულისა და სხეულის ერთიანობა არის ათენაგორას მთავარი არგუმენტი სხეულთა აღდგომის დასასაბუთებლად.[20] მაგრამ თავისთავად ის ფაქტი, რომ ადამიანის ბუნებას სულისა და სხეულის ერთიანობა წარმოადგენს, ათენაგორასთვის აქსიომაა, მის ახსნას და დასაბუთებას იგი არა ცდილობს. ბ. პუდერონის განმარტებით, ათენაგორას შემოქმედებაში თავი მოიყარა და ერთმანეთს დაუპირისპირდა ორი ტრადიცია: იუდეური, რომელიც  ადამიანს მთლიანობად აღიქვამდა, და ელინური, რომელიც ადამიანს ორი – უკვდავი და მოკვდავი – საწყისისაგან შედგენილად მიიჩნევდა. პლატონური ტრადიციისაგან განსხვავებით, ათენაგორასთან ადამიანი არ შედგება ხორცის, სულისა და გონისაგან, არამედ სხეულისა და სულისგან. ის ადამიანური თვისებები, რომლებსაც ანტიკური ტრადიცია სულს მიაკუთვნებდა (გონიერება, ცნობიერება), ათენაგორას აზრით, ადამიანის როგორც მთელის (ე.ი. სულისა და სხეულის ერთიანობის) კუთვნილებაა.[21] ამით განსხვავდება ათენაგორა პლატონისაგან, ორიგენეს მიმდევრებისა და გნოსტიკოსებისაგან, და ამით ჰგავს მისი შეხედულება იუსტინესა და მეთოდეს პოზიციას.[22]

მეოთხე არგუმენტი აღდგომის ჭეშმაირტების სასარგებლოდ ადამიანის ბოლოს – დასასრულს – მიზანს (te/loj) ეხება: ყველაფერს თავისი ბუნების შესაბამისი ბოლო (დანიშნულება, მიზანი) აქვს. ადამიანის, როგორც გონისეული და განსჯის უნარის მქონე არსების ბოლო, სხვა ქმნილებათა ბოლოსგან უნდა განსხვავდებოდეს. ეს ბოლო ერთდროულად სულსაც და სხეულსაც ეხება. იგი, როგორც ზემოთ ვთქვით, ვერც ადამიანის სიცოცხლეში აღსრულდება, ვერც სხეულის სიკვდილის შემდეგ. ამდენად, სიკვდილის შემდგომ, სხეულის სრული დაშლისა და ხრწნის შემთხვევაშიც უნდა მოხდეს იმავე პიროვნების სულისა და სხეულის ახალი ერთიანობის წარმოქმნა. ამიტომ არის აუცილებელი მკვდარი სხეულების აღდგომა. იმავე პიროვნების აღსადგენად იგივე სული იმავე სხეულს უკავშირდება. მხოლოდ ამის შედეგად აღწევს ადამიანი თავისი ბუნების შესაბამის მიზანს (te/loj). გონიერი ცხოვრების მიზანი შემოქმედის სიბრძნის ჭვრეტაა, თუმცა მრავალნი ამას ვერ ახერხებენ (თ. 24-25).

ათენაგორას ტრაქტატი “აღდგომის შესახებ” ერთ-ერთი პირველია ქრისტიანობის ისტორიაში ამ თემაზე დაწერილ თხზულებათა  შორის. მასზე ცოტა ადრე იუსტინემ (ავტორობა შეიძლება ავთენტური არ იყოს) დაწერა იმავე სახელწოდების შრომა. ირინეოსის “ერესთა წინააღმდეგ” V წიგნი აღდგომის საკითხს და გნოსტიკოსთა კრიტიკას ეხება. ამავე თემაზე აქვთ შრომები ტერტულიანესა და ორიგენეს.[23] ბ. პუდერონმა ყურადღება მიაქცია აღდგომასთან დაკავშირებული ტერმინოლოგიურ (უფრო სწორედ, ჯერ არატერმინულობის) საკითხს ათენაგორას ნაშრომში. ათენაგორა უბრალოდ ამბობს: “მკვდართა აღდგომა”. იგი განურჩევლად ხმარობს სიტყვებს “აღდგომა” (a)na/stasij), “მკვდართა აღდგომა” (a)na/stasij nekrw=n), “სხეულთა აღდგომა” (a)na/stasij swma/twn), “ადამიანთა აღდგომა” (a)na/stasij a)nqrw/pwn). იგი არ ახსენებს “ხორცის აღდგომას” (a)na/stasij th=j sarko/j), მიუხედავად იმისა, რომ სხეულზე მსჯელობს. III საუკუნის დასაწყისში შეინიშნება ხაზგასმა სიტყვისა “ხორცი” – sa/rc (მას ერთგვარად უფრო ზოგადი და აბსტრაქტული მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე “სხეულს” – sw=ma). ამასთან დაკავშირებით ბ. პუდერონს მოჰყავს მეთოდე ოლიმპოელის ტექსტი მისი “აღდგომის შესახებ” ნაშრომიდან: “თუ სული უკვდავია, ხოლო სიკვდილი მის სხეულს ეხება, მაშინ გამოდის, რომ ვინც აღდგომას აღიარებს, მაგრამ არა ხორცის აღდგომას, იგი სინადმვილეში აღდგომას უარყოფს” (Meth. Olymp. De Res, I, 56,6)[24]. ვინაიდან ათენაგორას ნაშრომში ეს ტერმინოლოგიური ხაზგასმა არაა, ამიტომ მის ავტორს, ბ. პუდერონის აზრით, მეთოდეს დროს ან უშუალოდ მის შემდგომ არ უნდა ეცხოვრა და ნაშრომი, შესაბამისად, III საუკუნის დასაწყისამდე უნდა ყოფილიყო შექმნილი. მეორე მნიშვნელოვანი არგუმენტი, რომელიც ბ. პუდერონს უფლებას აძლევს ათენაგორას სახელით ცნობილი ეს ნაშრომი II საუკუნის ბოლოსთვის შექმნილად მიიჩნიოს, მასში აღდგომილი სხეულის “ხარისხის” შესახებ ორიგენეს მიერ დასმული საკითხის აუსახველობაა.[25]

საინტერესოა, რომ აღდგომის შესახებ მსჯელობისას ათენაგორა ქრისტეს აღდგომას არ იმოწმებს. იგი როგორც ფილოსოფოსი მსჯელობს და არა როგორც მოციქული.[26] ათენაგორას თანახმად, არა მარტო ქრისტიანნი აღდგებიან, არამედ ყველა აღდგება (De Res. 14,6). იგი არ ავლებს პარალელს აღდგომასა და ქრისტეს ინკარნაციას შორის. ბ. პუდერონს მოჰყავს ციტატები პავლეს, ეგნატეს, პოლიკარპეს, ირინეოსის სიტყვებიდან, სადაც აღდგომის რეალობის ცხადყოფისათვის ქრისტეს აღდგომაა დამოწმებული. ეგნატე, მაგალითად, ხაზგასმით ამბობდა, რომ ღმერთი იმათ აღადგენს, ვისაც მისი სწამს, ხოლო პოლიკარპე – რომ ღმერთი ჩვენ აღგვადგენს, როგორც იესო აღადგინა, თუ მის ნებას შევასრულებთ.[27] ათენაგორა, სამოციქულო ტრადიციისგან განსხვავებით, უფრო ახალ თვალსაზრისს იზიარებს – ყველას აღდგომის შესახებ. ეს შეინიშნება იუსტინესა (I Apol. LII, 3) და ტატიანესთანაც (Ad Graec. XIII), ოღონდ ამ უკანასკნელთან მკაფიოდ.[28]

ლ. ბერნარდი, რომელიც ათენაგორას აპოლოგეტებს შორის ყველაზე ლოგიკურ მოაზროვნედ მიიჩნევს,[29] აღნიშნავს, რომ იგი იესოს ქრისტიანობის დამფუძნებლად არ ასახელებდა. იგი ღმერთს “იესოს” არ უწოდებდა, არამედ “ღვთის ძეს” ან “მამის სიტყვას” ((Leg. 10). ამით განსხვავდება ათენაგორა იუსტინესაგან, რომელსაც ბევრი დეტალი მოჰყავს იესოს ცხოვრებიდან. ლ. ბარნარდის აზრით, ამაში ვლინდება მსგავსება გალენოსისა და ათენაგორას მსოფლმხედველობას შორის (მათი ურთიერთშედარების საფუძველს ხომ ათენაგორას მიერ საჭმლის მონელების გალენოსისეული მოძღვრების გაზიარება და გადმოცემა იძლევა “აღდგომის შესახებ” ტრაქტატში, აგრეთვე ისიც, რომ ეს ორი მოაზროვნე ერთმანეთის თანამედროვე იყო). გალენოსის პრეტენზია ქრისტიანთა მიმართ ის იყო, რომ მათ საკუთარი ტრადიცია ფილოსოფიურად უნდა გაეაზრებინათ, “არაფილოსოფიური მითებისა და დაუჯერებელი ზღაპრების დამოწმების გარეშე”. ლ. ბარნარდის აზრით, ათენაგორას შრომები თითქოს ქრისტიანობის მხრიდან პასუხია ამ ბრალდებაზე.[30] ათენაგორას აპოლოგეტური მეთოდი განსხვავდება სხვა ადრეული ხანის აპოლოგეტების, მაგალითად, იუსტინეს მეთოდისაგან, რომელიც, ლ. ბარნარდის თქმით, უპირველეს ყოვლისა ბიბლიური მოაზროვნე იყო. ათენაგორასთან საერთოდ ცოტაა ციტატები ბიბლიიდან, და არც ის რწმენაა გამოხატული, რომ პლატონიც შემოქმედება მოსემ განსაზღვრა.[31] ძველი აღთამა ათენაგორასთან არაა წარმოდგენილი ქრისტიანობის წინასაფეხურად. ამით იგი თითქოს თავს იზღვევდა იმ ბრალდებისაგან, რომელსაც წარმართი მოაზროვნეები, მაგალითად, მისი თანამედროვენი კელსოსი და გალენი იუდაიზმისა და ქრისტიანობის ( და მათ შორის კავშირის) მიმართ გამოთქვამდნენ. გალენოსი აკრიტიკებდა ღვთისა და საღვთო ყოვლისშემძლეობის შესახებ იუდეურ წარმოდგენას. იგი ამბობდა, რომ მოსესა და წინასწარმეტყველთა დრომ განვლო და ადამიანები ლოგიკურად, რაციონალურად უნდა მსჯელობდნენ, როგორც ამას ფილოსოფოსები ასწავლიდნენ V საუკუნის წინ. ბრმა რწმენის ადგილი გონივრულმა ჭეშმარიტებამ უნდა დაიკავოს.[32] კელსოსი იუდაიზმსა და ქრისტიანობას შორის დიდ განსხვავებას ვერ ხედავს.[33] შესაძლოა, ასეთი არგუმენტების არსებობის გამო ათენაგორამ ქრისტიანობისთვის სახიფათოდ მიიჩნია იუდაიზმსა და ქრისტიანობას შორის მიმართების ჩვენება.

ათენაგორას მნიშვნელობა თეოლოგიისათვის, მკვლევართა აზრით, სამების შესახებ მოძღვრების დახვეწაში მდგომარეობს, რომელიც მისი დროის აპოლოგეტების შემოქმედებაში ჯერ საკმაოდ დამუშავებული არ იყო. ათენაგორამ სამებასთან დაკავშირებით[34] პირველმა იხმარა ის სიტყვები, რომლებიც შემდგომში ცნებებად იქცა: e)no/thj, e)/nwsij, diai/resij, koinwni/a, a)po/rroia.[35] ბოროტ, დაცემულ ანგელოზს ათენაგორა “ეშმაკს” არ უწოდებდა. ასეთი ანგელოზი მისთვის “მატერიის სულია”, რომელმაც მატერია ისე წარმართა, რომ ის ღვთის სიკეთეს დაუპირისპირა. საინტერესოა, რომ ამ ანგელოზს ათენაგორა ღვთის სიკეთეს და არა თვითონ ღმერთს უპირისპირებდა, რაც თითქოს დუალიზმისთვის თავის არიდებაა.[36] ათენაგორა პირველი ქრისტიანი ფილოსოფოსი იყო, რომელმაც დაცემული ანგელოზები იმ ქვედა სფეროთა მცველებად მიიჩნია, რომლებიც მიწასა და ცას გარს აკრავენ, ხოლო კეთილი ანგელოზები, მისი განმარტებით, უფრო მაღალი სფეროების განმგებლები არიან.[37]

ათენაგორას დამოკიდებულება ანტიკური ფილოსოფიისადმი ცალკე განსახილველი საკითხია, რომელსაც აქ ვერ შევეხებით.[38] ბერძნული ფილოსოფია ათენაგორასთვის გარკვეულწილად შეზღუდულია, მაგრამ იმავე დროს საჭირო და აუცილებელი ეტაპია ქრისტიანობასთან მიახლოების გზაზე.[39] საინტერესოა, რომ ათენაგორა პირველი ქრისტიანი ავტორი იყო, რომელიც ორფიკულ კოსმოლოგიას შეეხო.[40] “შუამდგომლობაში”, როგორც ვთქვით, ბევრია პარალელები, მაგალითები, ციტატები, სხვათა და სხვათა შორის, ანტიკური სამყაროდანაც. “აღდგომის შესახებ” ნაშრომში უშუალო დამოწმებები თითქმის არ არის, მაგრამ ავტორის ინტერესები ანტიკურობისადმი აშკარაა, ბერძნული ფილოსოფიის გავლენა მასზე უდავოა.

-----------------------------------------------------------------------------

შენიშვნები

 

[1] – Aqhnago/rou a/qhnai/ou filoso/fou xrisianou= prebei/a peri\ xristianw=n. ამ სათაურს მოსდევს: “იმპერატორ მარკუს ავრელიუს ანტონინუსისა და ლუკიუს ავრელიუს კომოდუსისადმი, რომლებიც სომეხთა და სარმატთა [დამპყრობნი] და, რაც მთავარია, ფილოსოფოსნი არიან”. ლათინური მოკლე სახელწოდებაა Legatio, იგი ამ ნაშრომის დამოწმებისას გამოიყენება.

[2]  - Peri\ a/nasta/sewj nekrw=n. laT. De Resurrectione.

[3] – Leslie W. Barnard. Athenagoras. A study in second century Christian apologetic. – Theologie historique 18. Beauchesne, Paris 1972, p. 51.

[4] – იქვე, გვ. 51.

[5] – პლატონის ტიპის “გახსენება” თავისებურად მნიშვნელოვანია ათენაგორასთვის, იხ. ქვემოთ, De Res. 14,2.

[6] – “ათენაგორა ალბათ გამოირჩევა აპოლოგეტებში თავისი ჯენტლმენური ტონით და იმით, რომ სხვა ქრისტიანებზე მეტად დაკავშირბეულია ბერძნულ რელიგიასა და ფილოსოფიასთან” – Joseph Hugh Crehan in: Athenagoras. Embassy for the Chrisians. The Resurrection of the Dead. Translated and annotated by J.H. Crehan, S. J. Westminster, Maryland, London. 1956, p. 4.

[7] – Bernard Pouderon in: Athenagore. Supplique au sujet des Christiens et sur la Resurrections des morts. Introduction, texte et traduction par B. Pouderon. Sources Chretiennes, N. 379. Les edition du Cerf, Paris 1992, p. 9-17. (შემდგომში ასე დავიმოწმებ: Pouderon, ტექსტი, გვ...).

[8] – ლ. ბარნარდის აზრით, ათენაგორას შემოქმედება, მისი სტილისა და ტონის თავისებურებათა გამო, სანიმუშო უნდა იყოს იმ დიალოგისთვის, რომელსაც თანამედროვე ქრისტიანული თეოლოგია არაქრისტიანულ რწმენებსა და ფილოსოფიებთან აწარმოებს (Barnard, p. 183).

[9] – სინამდვილეში “შუამდგომლობა” მარკუს ავრელიუსისა და კომოდუსის მიმართ არის დაწერილი, რომლებიც ათენაგორას თანამედროვენი იყვნენ (Pouderon, ტექსტი, გვ. 11).

[10] - Pouderon ტექსტი, გვ. 14.

[11] – ათენაგორას შესახებ ბიოგრაფიული ცნობებისათვის იხ. შემდეგი გამოკვლევები: Pouderon ტექსტი, გვ. 9-17. Pouderon. Athenagore d’ Athenes. Philosophe chretiene. /Theologie historique 82/. Beauchesne. Paris 1989, p. 19-35. (ქვემოთ, დამოწმებისას: Pოუდერონ, გამოკვლევა, გვ...). L. Barnard, p. 9-18.

[12] – ეს თავი გამოირჩევა მსჯელობის ანტიკურ-ფილოსოფიური სტილით. იგი ფორმით პლატონის “პარმენიდეს”, პროკლეს კომენტარებსა და სხვა მსგავს ტექსტებს მოგვაგონებს.

[13] – მჭერმეტყველური თვალსაზრისით ეს მართლაც ლამაზი თავია. საერთოდ, შტამბეჭდავია ათენაგორას – ფილოსოფოსის მიმართვა იმპერატორებისადმი, როგორც ფილოსოფოსებისადმი (აქედან მსგავსება მსჯელობის სტილში: ფილოსოფიურობა, რაციონალიზმი, ლოგიკურობა), მაგრამ იმავე დროს ესაა მიმართვა ქრისტიანისა წარმართთა მიმართ, რაც განაპირობებს რწმენათა შორის განსხვავების ჩვენებას, საკუთარი რწმენის უპირატესობის დასაბუთების მცდელობას. ათენაგორას მსჯელობას დამაჯერებლობას სწორედ ეს არასწორხაზოვნება ანიჭებს: ეს არ არის მოწინააღმდეგის პოზიციების ხელაღებით უარყოფა, არამედ საკუთარი რწმენის განმტკიცებაა მოწინააღმდეგის პოზიციიდან, იმავე ფილოსოფიური მეთოდის გამოყენებით. ათენაგორას თანახმად (ამ სიტყვებით იგი იმპერატორებს მიმართავდა), “ჩემი მიზანი კერპთა მხილება კი არ არის, არამედ ცილისწამებათა მოგიერებით ჩვენი არჩვეანის არსის წარმოდგენაა” (ou/ ga\p prokei/menon moi e\le/gxein ra\ ei)/dwla, a/lla\ a)poluo/menoj ra\j diabola\j logismo\n th=j proaire/sewj h(mw=n pa=re/xw – Leg. 18,2). ავტორის მიერ ეს შეგნებული აღიარება და შეუმჩნეველი ხაზგასმა მსგავსებისა მასსა და ოპონენტს შორის (ორივე ფილოსოფოსია!) ათენაგორას იმთავითვე მომგებიან მდგომარეობაში აყენებს. მისი ტონი მოწინააღმდების მიმართ, საკუთარი პოზიციის დაუთმობლად, არათუ არა შეურაცხხმყოფელია, არამედ პატივისცემითაცაა გამსჭვალული. ასეთი ტექსტი ადრესატს ალბათ არ გააღიზიანებდა, არამედ ჩააფიქრებდა.

[14] – იხ. B. Pouderon. Orphee chez les Apologistes. – in: Pouderon, ტექსტი, გვ. 325-328.

[15] – “შუამდგომლობის” უკანასკნელ, 38-ე თავში ათენაგორა ამბობს: “ხოლო აღდგომის შესახებ მსჯელობა გვერდზე გადავდოთ”, და ამით თითქოს მიანიშნებს, რომ საკუთრივ აღდგომის შესახებ მას სხვა ნაშრომი აქვს დაწერილი (Pouderon, ტექსტი, გვ. 209).

[16] – მაგ.  Grant, Gallicet. ix. Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 65-67.

[17] - Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 180.

[18] – იქვე, გვ. 181.

[19] – იქვე, გვ. 184-185. ათენაგორასთან არ დგას აღდგომის შემდეგ სუბსტანციურად ახალი, “პნევმატური” სხეულის არსებობის საკითხი, ორიგენეს მიერ დასმული, რომელიც შემდგომში ამავე თემაზე დაწერილ ყველა ნაშრომში აისახა. ამიტომ, ბ. პუდერონის აზრით, ათენაგორას “აღდგომის შესახებ” II საუკუნის ბოლოს უნდა იყოს დაწერილი (Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 89).

[20] – ათენაგორა პირველი ქრისტიანი მოაზროვნე იყო, რომელმაც ადამიანის, როგორც სულისა და სხეულის ერთიანობის აღსანიშნად გამოიყენა ტერმინი to\ sunamfo/teron, იხ. ქვემოთ, De Res. 18,4.

[21] - Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 201.

[22] – იქვე, გვ. 214.

[23] – იქვე, გვ. 86.

[24] – იქვე, გვ. 87.

[25] – იხ. ზემოთ, შენიშვნა 19.

[26] - Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 191.

[27] – იქვე, გვ. 194.

[28] – იქვე, გვ. 195.

[29] - Barnard, p. 56.

[30] - იქვე, გვ. 56.

[31] – იქვე, გვ. 69-71.

[32] – იქვე, გვ. 54-55.

[33] – იქვე, გვ. 67.

[34] – აქ ძირითადად იგულისხმება მამისა და ძის ურთიერთმიმართება; სულიწმიდის საკითხი ჯერ მკაფიოდ არ იდგა.

[35] -Barnard, p. 108-111. ედიშერ ჭელიძის თანახმად, ამ ცნებების ქართული შესატყვისები იყო: “ერთობა”, “შეერთება”, “განწვალება”, “ზიარება”, “განფენა”.

[36] – ასეთი დუალიზმი არა მარტო გნოსტიციზმს ახასიათებს, არამედ ზოგიერთ ადრექრისტიანულ ტექსტსაც. - Barnard, p. 114.

[37] - Barnard, p. 114.

[38]  - ეს საკითხი დაწვრილებით არის განხილული ბ. პუდერონის გამოკვლევაში.

[39] - Pouderon, გამოკვლევა, გვ. 204.

[40] – Leg. 18-ში ათენაგორა ორფიკულ კოსმოლოგიას გადმოსცემს ქრისტიანული მოძღვრების მასთან უპირატესობის საჩვენებლად.

 

ლელა ალექსაიძე

ჟურნალი “ემაოსი”, № 2.